Jiyeginde «Arghyn», «Alban», «Nayman» degen siyaqty ru attary jazylghan qalpaqtar qaptap ketti. Onday qalpaqtar qazir qala monshalarynyng aldynda tizilip túr. «Abylaydyng asynda shappaghanda, atannyng basyna shabasyng ba?» degen qazaqpyz ghoy. Jalghan namysqa basqany emes, әiteuir qazaqty qoyyp ber. «Ói», «әi» desip satyp alyp jatqandar bar. Tórine aparyp ilip qoigha emes, әriyne. Monshada da qalpaqtary qaqyrayyp, ózderi qoqyrayyp jýrmek. «Áy, mynalaryng ne masqara?» dep jatqan bireuin kórmeysin.
    Ákesining atyn bas kiyimge ne әskerde, ne týrmede jazatyn shyghar. Al bylayghy ómirde eshkim onday qorlyqqa jol bermeydi. Sonda qalpaqqa ru atyn, el atyn jazyp qoy qaydan shyqqan? Álde bireuler bizdi әdeyi mazaq qylyp jýr me?«Bas kiyimmen oinama», «Bas kiyimindi bosaghagha ilme», «Bas kiyimindi teris kiyme», «Bas kiyimindi bireuge syilama», – degendey tyiym sózderdi әli kýnge deyin estip jýremiz. Monshagha kiyse de ol әiteuir bas kiyim ghoy. Qaybir jyldary sol monshagha arnap kelmeske ketken qyzyl әsker bas kiyimin shygharyp edi. Kelmeske ketken song qalay mazaqtasan, olay mazaqta, bәribir. Er Chapayynyz da talay mazaq boldy. Onyng bәri kýndelikti qalypty nәrsege ainalghan. «Basyma kiydim aq qalpaq, oiylap shetin syrghyzghan» desek te, monshagha dep satylyp jatqan aq qalpaqqa agha-bauyrlarymyz et ýirenip ketti desedi. Tipti basty ystyqtan saqtaugha óte ynghayly kórinedi. «Áyteuir aiyrqalpaq emes qoy» deysin. Al endi sol kiyiz qalpaqtyng jiyegine: «Mynau sening ata-babannyng bas kiyimi» degendey qylyp, ru attaryn jazyp qoyghanyn qalay týsinemiz?
Múndayda barshagha ortaq әdep, ibany kim baqylauy kerek sonda? Qaybir jyldary: «Til saqshylyghyn qúrsaq qaytedi?» degen úsynys aitylghan. Til eshkimge kerek emestey aitylghan sóz sol aitylghan jerinde qaldy. Eger sol úsynys jýzege asqanda, olar ainalysatyn tilden de basqa júmystar jetip artylatyn edi. Monshagha kiyetin bas kiyimdegi óreskel jazumen MChS ainalyspaydy ghoy endi. Tipti osy maqalany da kimge, qay mekemege qaratyp jazarymyzdy bilmey dal boldyq. Monshanyng bastyghyna qaratyp jazamyz ba әlde? Basie bolsa, bas kiyim mazaqqa ainalmaydy ghoy negizi. Álde qala basshylarynyng qalamyzda ne bolyp, ne qoyyp jatqanyn bilu ýshin anda-sanda bolsa da kóshege shyghyp túrghany jón be eken?
Ádettegishe: «Osy júrt tyiym sózderdi úmytyp ketken joq pa?» dep internet aqtardyq. Qalay paydalanam deseniz de material jetip artylady. Mәselen, mәdeniyettanushy Berdaly Ospan tyiym sózderding neshe atasyn әr jerden terip alyp, qazaqsha-orysshasyn qatar tizip qoyypty. Jyl aralyghynda otbasylyq dastarhanda jii bas qosamyz. Agha-bauyrlarymyz kelesi jyly su men bu bolmay qalatynday, monshagha jýgirisedi. Sonday kezderi aityla jýrsin dep, Berdaly Ospan jinap, audarghan tyiym sózderdi oqyrman nazaryna úsyna ketkendi jón kórdik. Neghylsaq ta jana jylda ókpelespeyikshi degen týrimiz búl. Ýsh tildi el bolamyz dep jatqanda, mýmkin aghylshynsha audarmasy da tabylyp qalar. Tek bir qajetimizge jarasa bolghany deymiz, qaytemiz.
Aytpaqshy jogharydaghy fakti «Nasha Kazasha» siyaqtylardyng kózine týspesin deniz. Onsyz da mazaqtaytyn basqa nәrse tappay qalghanday, qalpaq pen shapan, qara shanaq ýsheuin mazaqqa ainaldyryp jýr emes pe. Solargha qoy demegen aghayyn «monsha-qalpaqtyn» mazaghyna qoy desin be, tәiiri. Biraq, tómendegi tyiym sózderdi oqysa oilanar, bәlkim. Biz oidan shygharghamyz joq, Ata-babalarymyzdan qalghan. Bylaysha aitqanda, býginde «muzeyde túrghan» sózder. Sәn ýshin emes, mәni ýshin túr. Ony týsinsek, «monsha-qalpaqqa» ata-babamyzdyng atyn jazar ma edik, jazbas pa edik. Áyteuir, ystyq buda ýitilip qalmasynshy, basqa ne deymiz?
Qazaqtyng yrym-tyiymdary
Jasy ýlkenning jolyn kespe – ne peresekay dorogu starshemu;
Ýlkenge syrtyndy berip otyrma – ne sadisi spinoy k starshemu.
Qonaqqa berer zatty sol qolmen berme – to chto daeshi gostu ne protyagivay levoy rukoy;
Kisige qaru kezenbe – ne napravlyay orujie na cheloveka.
Aydy núqyp kórsetpe – ne pokazyvay palisem na lunu;
Qaranghyda kiyiz qaqpa – ne vstryahivay koshmu nochiu;
Týnde týs joryma – nochiu ne razgadyvay sny;
Týnde kir jayma – ne razveshivay belie nochiu;
Týnde sudyng betin ashyq qoyma – ne ostavlyay vodu otkrytoy na nochi;
Týnde shash alma – ne strigy volosy nochiu;
Týnde ýy sypyrma – ne podmetay dom nochiu.
Otty attama – ne perestupay ogoni;
Otty teppe – ne pinay ogoni;
Otqa týkirme – ne pluysya v ogoni;
Sugha týkirme – ne pluy v vodu;
Sudy sapyrma – ne razlivay vodu gromko.
Nandy tónkerip qoyma - ne perevorachivay hleb;
Nandy bir qolynmen ýzbe - ne lomay hdeb odnoy rukoy;
Nandy tastama – ne kidaysya hlebom;
Túzdy baspa – ne nastupay na soli.
Ant-su ishpe – popustu ne klyanisi;
Qarghanba – ne proklinay nikogo.
Ata-enenning tósegine otyrma – ne sadisi na posteli testya y teshi, svekra y svekroviy;
Jas bosanghan anany týnde sugha jiberme – moloduiy rojenisu ne posylay nochiu za vodoy;
Jas júbaylardyng tósegine otyrma – ne sadisi na posteli molodojenov;
Kýieuinnen búryn jatpa – ne lojisi ranishe muja.
Bosaghagha túrma – ne nastupay na porog;
Esikti qúshaqtama – ne obnimay dveri;
Esikti teppe – ne pinay dveri;
Ýy ainala jýgirme – ne begay vokrug doma;
Ýige qaray jýgirme – ne begy v storonu doma.
Dastarqandy baspa – ne nastupay na dastarhan;
Eski sypyrghyshty otqa jaqpa – ne sjigay staruy metlu;
Jaqyn adamyna pyshaq syilama – ne dary noj blizkomu cheloveku;
Ketik kesemen shay qúima – ne nalivay chay na tresnutuy pialu;
Kýrekting sabyn joghary qaratyp qoyma – ne stavi lopatu ruchkoy vverh;
Qazandy tónkerme – ne perevorachivay kazan;
Pyshaqty úshynan ústama – ne bery noj za kones lezviya;
Pyshaqtyng jýzin jalama – ne prikasaysya yazykom lezvie noja;
Pyshaqtyng jýzin kókke qaratyp qoyma – ne klady noj lezviyem vverh;
Tayaq tayanba – ne opiraysya na palku;
Ydysty teppe – ne pinay posudu.
Aqqudy atpa – ne strelyay v lebedya;
Qústyng úyasyn búzba – ne razoryay gnezdo ptisy;
Atqa teris minbe – ne sadisi na konya lisom k krupe;
Jylqynyng basynan úrma – ne bey konya po golove;
Itti teppe – ne pinay sobaku;
Qoydyng ýstinen attama - ne pershagivay cherez ovsu;
Qúmyrsqanyng iyleuin baspa – ne nastupay na muraviinyy uley;
Tiri malgha kórsetip basqa maldy soyma – ne reji jivotnoe na glazah u drugogo jivotnogo.  
Ayaghyndy joghary kóterme – ne podnimay nogy vysoko;
Ayaq-qolyndy jippen baylama – ne svyazyvay svoy ruky y nogiy;
Betindi baspa – ne zakryvay liso;
Býiirindi tayanba – upiraysya v bedra;
Eki ezuindi kerme – ne rastyagivay palisamy rot;
Qolyndy silikpe – ne mahay rukoy posle mytiya;
Qolyndy tóbene qoyma – ne stavi ruky na golovu;
Moynyna belbeu ilme – ne klady remeni na shey;
Sausaghyndy aiqastyrma – ne skreshivay palisy;
Tandayyndy qaqpa – ne sokay;
Tizendi qúshaqtama – ne obnimay koleniy;
Tyrnaghyndy tisteme – ne gryzy nogtiy;
Shashyndy júlma – ne rvy na sebe volosy;
Shashty otqa tastama – ne brosay volosy v ogoni.
Ayaq-kiyimdi tónkerme – ne perevorachivay obuvi;
Ayaqkiyimdi tórge shygharma – ne klady obuvi na pochetnoe mesto v dome;
Bas kiyimindi bosaghagha ilme – ne ostavlyay golovnoy ubor u poroga;
Bas kiyimmen oinama – ne igraysya s golovnym uborom;
Bas kiyimdi bireuge syilama – ne dary drugomu svoy golovnoy ubor;
Bórkindi teris qaratyp kiyme – ne odevay golovnoy ubor zadom napered;
Kiyimning jaghasyn baspa – ne nastupay na vorotniyk.
Qúbylagha qarap dәret syndyrma – ne oporojnyaysya v storonu Mekkiy;
Namazdy bólme – ne perebivay molitvu.
Besikti ashyq qaldyrma – ne ostavlyay kolybeli otkrytoy;
Besikti ayaq astyna tastama – ne ostavlyay kolybeli bez prismotra;
Besikti kóringenge berme – ne davay kolybeli komu-popalo;
Bos besikti terbetpe – ne raskachivay pustuy kolybeli.
Beyuaqytta adamgha kónil aitpa – ne vyskazyvay soboleznovanie vecherom;
Beyitke qolyndy shoshaytpa – ne pokazyvay palisem v storonu kladbisha;
Beyit túsynan shauyp ótpe – ne skachy na kone mimo kladbisha;
Jerleu ýstinde kýrekti ekinshi adamgha qolmen berme – pry zahoroneniy pokoynika ne peredavay lopatu iz v ruk rukiy.