Konferensiya qonaghy – respublikalyq kitap múrajayynyng diyrektory, aqyn Jýrsin Erman myrza oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha jalghasty jauap berip otyr.

Bir eskertetin jayt,  oqyrman qauymnyng tarapynan kelip týsken saualdardy qaz qatar tizip bermedik. Sebebi,  kóp súraqtardyng mazmúny bir, nemese bir-birine úqsas bolyp shyqty. Sondyqtan  konferensiya  qonaghy saualdardy toptap, barlyq súraqtargha ortaq jauap arnaghandy jón kórdi.

Abai.kz

- Agha, jalpy biylik aitysqa qay kezden bastap jәne ne sebepti aralasa bastady?

Konferensiya qonaghy – respublikalyq kitap múrajayynyng diyrektory, aqyn Jýrsin Erman myrza oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha jalghasty jauap berip otyr.

Bir eskertetin jayt,  oqyrman qauymnyng tarapynan kelip týsken saualdardy qaz qatar tizip bermedik. Sebebi,  kóp súraqtardyng mazmúny bir, nemese bir-birine úqsas bolyp shyqty. Sondyqtan  konferensiya  qonaghy saualdardy toptap, barlyq súraqtargha ortaq jauap arnaghandy jón kórdi.

Abai.kz

- Agha, jalpy biylik aitysqa qay kezden bastap jәne ne sebepti aralasa bastady?

- Biylik aitysqa qay uaqytta da aralasyp kele jatyr ghoy.  Sovet ókimeti kezinde de aitysqa senzura bolatyn. Mәdeniyet ministrligi qamqorlyghyna alyp, ýsh-tórt jyl boldy, jyl sayyn Tәuelsizdik kýnine arnap aitys ótkizip jatyr. Men týsinsem,  keshegi ótken aitysqa «Núr Otan» demeushilik jasaghan joq. «Núr Otannyn» qoldauymen Mәdeniyet ministrligining qarjysyna ótken aitys. Búl jerde mynanday mәsele bar: Men juyrda «Júldyzdar otbasy» degen jurnalgha bir súhbat bergen edim, aitystyng manynan jýrmespin dep. Búl - men aitystan birjola qoshtasyp ketti degen sóz emes. Men biylikting tegeurinimen ótetin aitystan aulaq jýrsem deymin. Biz, mysaly, osydan bir jyl búryn aitys aqyndary men jyrshy-termeshilerding Halyqaralyq Odaghy degendi qúrdyq. Ádilet ministrligine tirkelip, bir jyl boyy júmys istedik. Keshegi aitysty da osy odaq ózimiz ótkizeyik dep tenderge qatysyp edik, әuelde alasyndar degen ayaghynda kóringen syltaumenen berilmey qaldy. Búl endi, mýldem aqylgha siyatyn sharua emes. Ózining kәsiby odaghy túrghanda, ony qaydaghy bir ruhany damu qory degenge tapsyryp, ótkizetindey ne nәrseden qysylyp bara jatyr?! Qanday is bolmasyn ózining biletin mamandary isteui kerek qoy. Men osy aitystyng tónireginde bolghym keledi. Endi alda da birneshe aitysty osy odaqtyng atynan ótkizudi josparlap otyrmyz.  Nege? Aytys degennin  tabighaty oppozisiyagha jaqyn óner. Aytys - konsert emes. Aqyndar da halyqtyng kýtip otyrghan sózin aitu kerek. «Núr Otangha » da, basqa partiyalargha da, biylikke de jaltaqtamay aqyndar shama-sharqy jetkenshe derbes boluy kerek dep oilaymyn. Osy baghytta júmys isteuimiz kerek. Ótken jyly janaghy aitqan aqyndar odaghyn qúrdyq. Mәdeniyet ministrligining qoldauymen birqatar sharalar atqardyq, shamaly qarjy bólip berdi. Jaqynda ghana Qazaqstannyng aitysker aqyndary degen kitap shyghardyq. Ýlken bir tomda býtkil qazaq aitys aqyndarynyng ómirbayany, tәuir-tәuir sózderi jinaqtalghan, suretteri bar. Aqpan aiynyng ortasynda sol kitaptyng túsaukeserin jasasaq dep otyrmyz. Aytysker aqyndardy, jyrshy-termeshilerdi jinasaq degen niyetimiz bar. Bizding opat bolyp ketken aqyndarymyz bar: Ázimbek Janqúliyev, Jandarbek Begimbetov, Asylbek Ishanov, Orazaly Dosbosynov, Erik Asqarov degen bes aqyn. Osy bes aqyndy eske alugha arnalghan biliyard turniyrin jasap, solardyng әrqaysysyna jýlde tauyp qoyyp, shara barasynda aqyndargha qoghamnyng mýshelik biyletterin tapsyryp, sóitip әspettep, júmysymyzdy kishkene jandandyrsaq deymiz. Múnyng syrtynda «aytysker.kom» deytin saytty ashyp edik, sonyng júmysyn jandandyrsaq dep, qolymyzdan kelgenshe tyrmysyp jatyrmyz. Biz búny ýsh-tórt ay búryn qolgha alghanda 2000-shy orynda túrghan sayt eken. Qazir endi 400-shi oryngha kóterilippiz. Oghan eshkimning qolynda joq aitystardy saluymyz sebep bolyp jatyr ghoy deymin, tayau kýnderde búdan da basqa búrynghy, eski, jana aitystardy, aqyndargha qatysty býkil derekterdi soghan jinaqtap, aitys aqyndarynyng bas qosatyn ortasy bolsa dep, sol «aytysker.kom» degen saytty qoldaugha júmys isteudemiz. Mýmkinshiligimiz az, degenmen niyetimiz jaqsy.

- Ilgeride Aytystyng TV jobalary bar edi, sony  qaytadan qolgha alugha bolatyn joba dep oilaysyz ba?

-  Keshegi «Núr Otan» ótkizgen aitysty barlyq kanaldardan berip jatty. Al, onyng aldynda ótkizgen bizding aitys, odan keyingi ótkizgen aitystardyng barlyghyna jol jabyq boldy. Sonda biylikting aitysty qoldaghany osy ma?! Aytysty qoldasa, aitysty halyqqa jetkizbey me? Nege bólip jarady? Erteng biz mysaly nauryz aitys jasaymyz, «Qazaq, qayda barasyn?» degen taqyrypta úiymdastyryp jatyrmyz. Demeushimiz de bar, basqasy da bar. Biraq sony erteng kórsetpeytinine men kәmil senemin. Endi amal joq, aitysty osy «aytysker.kom» saytyna salyp taratamyz ba dep otyrmyz. Diskilerin de taratamyz. Biylik shynymen qoldaytyn bolsa, onda aitysqa barlyq qamqorlyq jasaluy qajet. Búl - birinshiden. Al ekinshiden, eshkimning auzyna qaqpaq qoyylmauy kerek. Aqyn aituy kerek, aqyndardyng bәri sauatty. Mynau memlekettik qúrylysty qúlatayyq, Qazaqstandy qúrtayyq dep,  eshkim aitpaydy. Últ arazdyghyn eshkim tudyrmaydy. Endi ómir bolghasyn, qansha ilgeri bastyq, órledik, damydyq degenmen, qazaq qoghamynda qolbaylau bolyp otyrghan mәseleler kóp-aq qoy. Osyny aqyndar aitady, aituy kerek, әitpese ol aqyn emes, aitylmasa ol aitys ta emes.

- Júrttar aitysty problema aitudyng qúraly dep týsinetin jaghdaygha jetti. Shyndyq aitylghany, biylikke de, ózimizge de syn aitylghany jaqsy, ornymen әriyne. Al, sonda aitystyng әzili, qajyny, qyz-jigit aitysy, júmbaq aitys, qayymdasu sekildi kóptegen týrleri qayda qalady? El sonda aitysqa problema estu ýshin kele me? Joq, astarly әzil, tapqyr sóz, útqyr oilargha tamsanyp, dem alyp qaytugha kelui kerek dep oilaymyn. Sizshe qalay, agha?

- Eger halyqtyng izdep otyrghan sózin aitpasa onyng nesi aitys?! Áriyne, ony kórkem  sózben jetkizu kerek. Aytystyng tabighaty, bolmysy, ózining dәstýri saqtaluy kerek. Onyng ishinde әzil-qaljyndary da әrqashan óris tauyp otyruy tiyis. Aytystyng kóp janrlary bar, bayaghy Áuezov taldap ketken. Olardyng bәrin qazir nege janghyrtpaysyng deydi. Keshegi 80-90-shy jyldary biz janghyrttyq, aitysty ayaghynan tik qoyghansha. Biraq onyng ishinde shaghyn janrlar bar qayymdasyp aitysu, ótirik óleng aitysy, júmbaq óleng aitysy... Ol qazirgi zamannyng talaptaryna say kele almaydy. Aqyn onyng ishine syimaydy, aityp bere almaydy. Sondyqtan biz әbden synnan ótken qyz ben jigitting aitysy, týre aitys, sýre aitys degen siyaqty formalaryn ghana  alyp jýrmiz. Televiziyagha layyqtau kerek. Bayaghyda osynday aitys bolghan eken dep, onyng barlyghynyng janryn jetektep jýruge kelmeydi.   Ár janr uaqyty jetkende óledi. Halyqtyng súranysyna jauap bere alatyn, qoghamnyng sózin sóiley alatyn janrlardy ghana qoldap jatyrmyz. Áriyne, bir jaghy shou elementteri de boluy kerek. Qyzyqty bolghany jón. Onyng ýstine biz aitys dәstýrlerining bәrin búzyp bolghan adamdarmyz. Men osydan shoshimyn. Búrynghy emin-erkin aitysatyn kez joq. Aytystyng eng basty qasiyeti suyryp salyp aitu ghoy, al qazir bizding aqyndarymyz suyryp salyp aitudan әbden shyghynyp boldy.  Byltyrghy Rinattyng kóterip jýrgen dauy ras. Aqyndar kýni búryn dayyndalyp qoyady, kelisip qoyady. Odan aitys qyzyq bolmaydy, tabighy qalpyn saqtamaydy. Keshegi Astanada ótken jeltoqsangha arnalghan aitysta mysaly, anau jerge suret ilip qoyyp, eki qoshqar sýzisip jatyr, soghan qarap óleng aityndar dedi. Men  «ana suret - ne suret?» dep týsine almay otyrghanda, aqyndar zaulap ketip bara jatyr. Ásheyin dayyndalyp qoyghan nәrseler. Býtkil aitystyng ssenariy arqyly jasalghany kórinip túrdy. Halyq kórdi, halyq aqymaq emes, kórdi, týsindi. Jazyp alyp aitysatyn aqyndardyng aitysy halyqtyng kónilinen shyqpaydy. Aytystyng óz aqyndary bar, men atyn atap aitayyn,mysaly, Bekarys Shoybekov. Taban astynan sóz suyryp aitatyn ózining qasiyeti bar. Sonysynan jiyrma jyl boyy qaytpay kele jatyr. Osynday aqyndar kerek bizge. Jastar ósip kele jatyr ghoy, osy jastardyng arasynda jattap aitatyndary aitysty búzyp jýr dep oilaymyn. Áytse de, әdemi suyryp salma aqyndar da ósip kele jatyr.

Jastar turaly súraq kóp. Mysaly, Astanada Meyirbek Súltanhan degen aqyn bar. Keshegi aitysqa ony qatystyrghan joq. Men qazirgi aqyndardyng ishinde eng bir dәstýrdi biletin, tildi biletin, iyirim, qayyrymnyng bәrin biletin, suyryp salyp aitatyn, arghy-bergini qozghap aitatyn tamasha talantty aqyn dep esepteymin ony. Jandarbekten artyq bolmasa kem emes. Osynday aqyndardy alangha shygharyp, aitystyng tabighatyn saqtauymyz kerek,  suyryp salmalyghyn saqtauymyz kerek.

Aytysker aqyndar turaly kóp súraqtar qoyylghan. Bir aqyndar baghym ashylmay ketti deydi. Siz qay aqyndy sonday dep oilaysyz deydi. Men onday aqyn bar dep oilamaymyn. Osynyng barlyghy aqynnyng ózine baylanysty.

Bireuler siz aitysty jekeshelep alghan joqsyz ghoy, әkenizden qalghan múra emes qoy deydi. Olay emes. Maghan aitystyng televiziyalyq núsqasyna Múhtar Qúl-Múhammed kómektesip, osydan birneshe jyl búryn intellektualdyq menshik retinde patent alynyp berilgen. Biraq men ony eshkimge jariyalap aityp, kórsetip jatqan joqpyn. Ol aitystyng televiziyalyq núsqasyna ghana berilgen. Aytystyng ózin menshikteuge eshkimning de qaqysy joq.

Ekinshiden, Jýrsin Erman aitysty menshiktep alghan ba, deydi. Sol qazaq osy jyldar ishinde ne istedi eken? Men aitys ýshin aq ter-kók ter bolyp, әrkimning bosaghasyn kýzetip, jalynyp, jalpayyp, bireudi aldap, bireudi arbap tilin tauyp, osy aitysqa 200 mashina taratyp berippin, toqsan jetinshi jyldyng qazan aiynan beri. Eger mening jeke enbegim bolmaytyn bolsa, olar qaydan keldi? Búl bayaghyda ólip ketken, úmytylyp ketken óner edi ghoy. Men keudemdi qaghayyn dep otyrghan joqpyn. Biraq әrkimning enbegine qaray qúrmeti boluy kerek qoy. Osyghan yza bolasyn. Qazaqtyng basyn auyrtatyny, aqyndardyng qaysysynyng jýlde alghany, qaysysynyng jýlde almaghany.  Ana eki jýz mashinany syrttan kelip eshkim alghan joq, osy qazaqtyng balalary bólisip aldy. Keyde qazylyqqa baylanysty bireuding baghasy kemip qaluy mýmkin, biraq kelesi joly onyng esesi tolyp jatady. Ártýrli situasiya bolady ghoy aitysta. Men bәrin danyshpandyqpen jasap otyrmyn dep aita almaymyn. Mening de pendeshilikterim boluy mýmkin. Biraq men ony Reseyge nemese basqa bir elge jiberip jatqan joqpyn ghoy. Osy aqyndardyng arasynda jýrip jatyr.

Melsterdi, Dәuletkereylerdi nege aitystardan shettetesinder degen sóz kóp әngime bolady. Shettetu joq. Melspen byltyr auylyna baryp túryp sóilestim. Áy, shyraghym, sen nege sheginip qaldyn, dedim. Ol: «Men basqa jolgha týstim, óz mýmkindigimdi iygerip boldym. Endi ózimning jeke shygharmashylyghymmen jýrip jatyrmyn», - dedi. Ony men zorlaymyn ba? Al endi, óz betinshe aitystan ketip qalyp jatqan, toqyrap qalyp jatqan aqyndar bar. Manghystauda Núrlan Músaev degen aqyn bar. Keremet talantymen keldi. Sol osy aitystargha kelmeytin boldy. Eki-ýsh aitysqa kelmey qoydy. Sóilessem, «kelemin- kelemin», deydi. Nege ekenin týsinbeymin. Aqyndyghy qazir kósh bastap jýrgen aqyndardan kem emes, artyq bolmasa. Ne istey alamyn men oghan? Bolmasa, Álibek Serghaliyev degen Soltýstik Qazaqstanan aqyn shyqty eki-ýsh jyl búryn. Jalaulatyp shyghyp, birden jýlde alyp, bir jyl boyy guildetti de, sodan kórermenning kóz aldynan joghalyp ketti. Qazir qayda ekenin eshkim bilmeydi. Ol qay jolgha, qay mәzhabqa týsip ketti, men bilmeymin. Bolmasa Rýstem Qayyrtayúly degen aqyn bar Almatyda. Alghash aitysqa shyqqanda onynshy synyptyng oqushysy edi, birden astyna temir túlpar mingen jigit. Qanshama aitystarda men sodan ýmit kýttim, talay aitystargha sony  sýirelep qostym. Izdenimdiligi az, әdemi kórkem sózderdi ótkize almaydy. Qazirgi aitysta tek sózding әdemi boluy eshtene emes, sony jetkize bilu kerek. Aytys degen qazir shougha ainaldy. Odan qorqudyng qajeti joq. Al endi sol Rýstemge әri-beri qolqa salyp kórip edik, dayyndyghy, aitysqa degen jauapkershiligi az boldy ma, ózining kórkem talantynyng shynyna shygha almaghannan keyin qazir kishkene shettep jýr. Jaqynda maghan habarlasyp, «men dayyndaldym, aitysqa shyghayyn» dedi. Shyqsyn. Bizge әr aqyn olja. Bir jerden bir aqynnyng qúlaghy qyltisa, quanyp qalamyz. Qyzylordada kýz ailarynda bir aitys ótkizdik.

 Serikqan Jýzeev, Erjan Ámirov, Shymkentten Sadyqbek Ashatov, Aqtóbelik Ershat –jap-jas aqyndar, barlyghy osy ónerding tuy bolugha dayyn túrghan jigitter. Osy aitysty neghúrlym jiyirek ótkizip, olardy halyqtyng aldyna jiyirek shygharsaq, qanshama ruhany oljagha keneler edik. Eshkimning saghyn syndyrghymyz kelmeydi. Óitkeni búl  halyqtyng qazynasy.

Qazir qyz balalardan aqyndar azayyp ketti.  Belsendi aitysyp jýrgen tórt-aq qyz-kelinshek qaldy. Olar - Aynúr Túrsynbaeva, Sara Toqtamysova, Jansaya Musina, Ásem Erejeqyzy. Jas qyz balalar shyqpay jatyr. Mine, men osyny uayymdaymyn. Nege olay bolyp jatqanyn jәne týsinbeymin. Biraz jerde aqyndar mektebi júmys isteude. Aqyndar odaghy arqyly eki-ýsh jerde qoldau jasap, aqyndardy oqytyp, ýiretip jatyrmyz. Soldardyng arasynan shyghady dep oilaymyn. Osyghan bas auyrtudyng ornyna, bizding qazaq qoghamy ózining siyqsyzdyghyn kórsetip, anau nege mәshiyne alyp ketti, mynau nege almaydy degennen basqa uayymy joq.

Qazaq qarap otyrmaydy. Bir kebisti bir kebiske súghyp otyrady. Bekbolat pen Jýrsinning arasynan shy shyqsa, Dәuren Quatpenen Bekbolattyng arasynda shy shyqsa eken. Soghan Jýrsin kelip otyna may qúisa dep otyrghan adam kóp mynanyng ishinde. Búl - baryp túrghan onbaghandyq, úyatsyzdyq. Qazaqqa jan ashyghandyq emes búl. Qayta bәle izdegendik. Qazir qazaq qoghamy kemeldenetin kezenge tayady. Nege deysing ghoy, Tәuelsizdikting 22-23-shi jylyna kettik. Endi «Qazaq qoghamy qayda baramyz?» degenge bas auyrtuy kerek. Dinimizdi qalay týgendeymiz, tilimizdi qalay janghyrtamyz, saqtaymyz. Tolyp jatqan mәsele bar. Últtyq iydeya degen qayda? Endi osyny izdeu prosessi jýrip jatyr. Sony tappasaq ta, aqiqatty, qazaq qoghamyn sauyqtyrugha, qazaq qoghamyn serpiltuge, ruhyn kóteruge qyzmet istep jatqan kezen. Men osylay týsinemin, soghan quanamyn. Biraq osy aitys-tartys pen  izdenudin, dau-damaydyng kezinde әdep saqtau kerek, mәdeniyet saqtau kerek. Astyna atymdy jazbaydy ekenmin dep, kóringen sóilep, ne bolsa sony sóilep, auzyna aq it kirip, kók it shyghatyn qazaqtar – búlar qazaqqa jany ashyghan qazaq emes, qazaqqa dúshpandar búlar. Qazaqqa syrttan kep eshkim de dúshpan bop otyrghan joq. Orys ta, orman da, qytay da qazaqqa ziyan istep otyrghan joq. Qazaq ziyandy ózine - ózi istep jatyr.

Siz myna qoghamdyq belsendiler nemese basqalardyng isine qalay qaraysyz, toptasyp mәsele kóteretin újymdyq hattargha qol qoymaysyz ba dep súraghanda bar eken. Újymdyq hattargha qol qoymaymyn! Újymdyq hattarmen bir nәrse sheshilgenin kórgen emespin. Biraq, qalamger retinde, jazushy retinde onyng pozisiyasy boluy kerek dep týsinemin. Onda da shekten shyghudyng qajeti joq. Bir aghamyz aityp jýr ghoy, men aqyndardy onyng shygharmashylyghynan búryn, onyng ómirlik ústanymyna qaray baghalaymyn dep. Sondyqtan, Mahambetti Abaydan góri joghary qoyamyn, Mahambetting basy ketken, Abay әreket istemegen deydi. Ne degen sóz búl? Mynmen jalghyz alysqan Abay, Abay bizding danyshpanymyz, qaghbamyz, qúbylamyz. Oghan osynday sóz aitugha bola ma? Belsendi pozisiyandy ústan, kórin, biraq әr nәrse ornymen boluy kerek.

Bauyrjangha, Dәuletkereyge, Amanjolgha baylanysty kóp qúityrqy súraqtar týsipti. Osy Amanjolgha bәigeni nege bere beresinder depti bireu. Amanjol kýnde tuyp jatqan aqyn emes. Amanjol siyaqty aqyndar dalada jatqan joq, ol qazaqtyng oljasy. Kórkimen de, kelbetimen de, ólenimen de, sazymen de, maqamymen de aqyndardyng aldynda jýrgen adam. Endi ol bir joly sizding oiynyzdaghy sózdi aitpady eken dep, ony eshkim sýrindire almaydy ghoy. Alda jýrgen adamgha, ozyq jýrgen adamgha  sonday kózqaras bolady ózi. Kim ozyp kele jatady, qazaq sony sýrindirgisi kep túrady. Amanjol qyryq mashina minsin, otyz mashina minsin – enbegimen alghan adam. Halyqtyng yqylasyna, mahabbatyna bólengen adam. Ol mening jaqynym, inim bolyp alyp jatqan joq. Sol jerde mýiizi qaraghayday bolyp qazylar alqasy otyr ghoy. Bolmasa bir ghana Jandarbekti alayyq. Qonaevting 95 jyldyghynda ýsh mashina mingizdik. Jap-jas qarghaday balagha.  Nege? Talantyn baghaladyq, qúrmettedik. Birde alay, birde bylay... Biraq bizge keregi kimning jýlde alghanynda emes, qazaqqa qajetti sóz aitqanynda. Aytysty sol ýshin paydalanuymyz kerek. Al,jýlde  - qazaqtyng dәstýri, kәdesi.

Aytysty «Núr Otan» partiyasy qoldasa,  búl bir jaghynan jaqsylyq ta boluy mýmkin. Eldegi basshy partiya aitysty ózining qyzmetine jaratyp jatsa, oppozisiyanyng partiyalary nege aitysty qoldamady, nege sony paydalanbady? Halyqqa sol kerek ekenin bilip túryp, qoldarynan keler emes. Óitkeni olardyng basynda otyrghan adamdardyng jýreginde qazaq qany joq. Aytystyng qasiyetin bilmeydi. Aytysty kim paydalanamyn dese de, halyqtyng basyn biriktiruge, últty úiystyrugha, ensesin kóteruge dәrmendi, quatty óner dep paydalansa, oghan nege biz qarsy boluymyz kerek? Biraq aitystyng auzyna qaqpaq qoymau kerek.

(jalghasy bar)

Abai.kz