Konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy – Berik Ábdighaly oqyrmandar qoyghan saualdargha tolyq jauap berip otyr.

Berik myrza Alashordanyng 100 jyldyq meretoyyna qatysty súraqqa jauap bere kelip: «Memlekettik baghdarlama qabyldanuy qajet. Astana, Almaty qalalarynyng tórine Alash eskertkishin dúrys qoya almay jýrmiz. Semey qalasy men Qaraghandy oblysyn esepke alma­ghanda, últ kósemi Álihangha esh jerde layyqty eskert­kish ornatylmady. Mine, osy olqy­lyq Alash­ordanyng mereytoyynda joyylatyn shyghar» deydi.

Eskerte ketetin bir jәit, konferensiya qonaghy belgili bir mәseleler tónireginde qoyylghan súraqtardy toptay otyryp jauap bergen. Jәne múnyng aldynda jariyalanghan núsqada tehnikalyq sebepterge baylanys súraq-jauaptyng jartysy týsip qalghandyqtan, tolyqtyryp qayta jariyalap otyrmyz.

Abai.kz

 

- Assalaumaghalikum agha!

Ár isinizge sәttilik.

1. Býgingi qazaq qoghamynyng býgingi hali sizdide san oigha batyryp jýrgeni shyndyq, bizde auyr kýy keship jýrmiz, sol auyr kýiden qútylu ýshin ne isteu kerek? Qazaqstandaghy qazaq últining halin menzep túrghanymdy sezip otyrghan shygharsyz.

Konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy – Berik Ábdighaly oqyrmandar qoyghan saualdargha tolyq jauap berip otyr.

Berik myrza Alashordanyng 100 jyldyq meretoyyna qatysty súraqqa jauap bere kelip: «Memlekettik baghdarlama qabyldanuy qajet. Astana, Almaty qalalarynyng tórine Alash eskertkishin dúrys qoya almay jýrmiz. Semey qalasy men Qaraghandy oblysyn esepke alma­ghanda, últ kósemi Álihangha esh jerde layyqty eskert­kish ornatylmady. Mine, osy olqy­lyq Alash­ordanyng mereytoyynda joyylatyn shyghar» deydi.

Eskerte ketetin bir jәit, konferensiya qonaghy belgili bir mәseleler tónireginde qoyylghan súraqtardy toptay otyryp jauap bergen. Jәne múnyng aldynda jariyalanghan núsqada tehnikalyq sebepterge baylanys súraq-jauaptyng jartysy týsip qalghandyqtan, tolyqtyryp qayta jariyalap otyrmyz.

Abai.kz

 

- Assalaumaghalikum agha!

Ár isinizge sәttilik.

1. Býgingi qazaq qoghamynyng býgingi hali sizdide san oigha batyryp jýrgeni shyndyq, bizde auyr kýy keship jýrmiz, sol auyr kýiden qútylu ýshin ne isteu kerek? Qazaqstandaghy qazaq últining halin menzep túrghanymdy sezip otyrghan shygharsyz.

2. Sayasatta jýrgen dostarynyz Erlan Qariyn, Berik Uәli, Aydos Sarym bastaghan býgingi Alashtyng orta buyny birigip bir partiya jasaqtap, Alash armandaghan tәuelsiz qazaq elining shyn tәuelsiz boluyna qyzymet etu oiynyzda joqpa?

3. Qazaq elinining ertengi el tizgini qanday toptardyng qolyna týsedi dep oilaysyz? Syrtqy kýshter qanshalyqty qauipti?

Nege jyl ótken sayyn qazaq dәrmensizdenip, әlsirep barady? Nege qazaq Ýkimeti Memlekettik tildi qajetsinbey otyr? Nege býkil әlem orystarmen aghylshyn tilinde sóilesip jatqanda, qazaqtar nege orys tilin Ana tilinen joghary qoiuy kerek? Euraziya Odaghy Qazaq memleketin mýlde joyyp, jergilikti últty tolyq orystandyruy mýmkin be!?

Ózbek.

Nege naqty әri qatal sayasy qadam jasamay otyrsyzdar? Óitkeni Sizder de 40-tyng qyrqasyna shyghyp boldynyzdar ghoy. Últty Kremliding qúryghynan qútqarugha qandayda sayasy sharalar qarastyrylyp jatyr ma? Álde Sizderdi de ýrey men qorqynysh iyektep alghan ba?Elik qaryndasynyz

Amansyz ba, Berik agha! Kedendik odaq turaly naqty oiynyz qalay? Saltymyz, tarihymyz, tilimiz, ekonomikamyz әr týrli orys últymen odaq qúruga biylik nege sonsha yntaly?! Búl odaqtyng týpki maqsaty sayasy odaq ekenin bәri bilip jýr. Ukraina halqy sol ýshin alangha shyghuda...Ótkende Nazarbaev Resey tarapynan qazaq kәsipkerlerinen bizde joq normativti aktilerdi súrap, barynsha tosqauyl qúryp, kedergi jasap jatqanyn aitty, biraq sonda da búl odaqtan preziydent bas tartar emes, nege? Áu bastan qazaq halqy búl odaqtyng bizge paydasynan góri ziyany kóp ekeni aitqan, kerek deseng biylikti ekonomisterde naqty dәlelәmen aityp bergen. Ári búl odaq turaly nege halyktyq referendumgha da salynbady. Osy biylik halyqpen sanasudan qalyp bara jatqan joq pa? Ári taghy bir súraq, siz til mәselesining sheshiluine ýles qosyp jýrsiz. Balabaqshadan bastap ýsh tilde oqytu naqty kimning iydeyasy? Qazaq tilin ýirete almay otyryp, orys tilining ýstemdiginen qútyla almay otyryp, endi aghylshyn tilin qosu aqylgha qonymdy ma? Maqsat Erbolat Astana qalasy.

Berik agha, sizding oppozisiyagha baryp, ony kýlden kóterip shyn maghynasyna ie qylayyn degen oiynyz joq pa? Nege songhy bir-eki jyldyng orayynda biyliktegi últshyldar birtindep alastalyp bara jatyr?

Armysyz, Berik agha. Shynynyzdy aitynyzshy, biz osy el bolyp qalamyz ba, joq, osy jyly qol qoyylatyn EO-men birge Reseyding qúly bop ketemiz be, mәngi?

- Kedendik Odaq, Euraziya Odaq jobalary әriyne alandatady. Ekonomikalyq jaghynan emes, ruhany jaghynan. Orys aqparattyq qúraldary, mәdeniyet tuyndylary (kino, әdebiyet, estrada) qazaqqa yqpaly zor. Bizge olarmen bәsekelesu qiyn. Sondyqtan qorghanuymyz qajet. Degenmende Resey tarapynan arnayy baghdarlamamen orystandyru qaupy bar dep oilamaymyn. Kerisinshe, ózimizding otarsyzdanu әreketimiz ben baghdarlamanyng joqtyghynan ózimizden ózimiz orystanu qaupy basym.

Egemendigimizding basty qaghidasy – ruhany tәuelsizdikte ekenin bәri biledi, biraq soghan kirisu kesheuildeude. Óz basym reseylik aqparattyng bizge dendep, erkinsip enuinen kýdiktenem. Bizding ruhany tәuelsizdigimizge núqsan keltiretin birden bir tetik osy, osyghan orystandyru kózi retinde qarauymyz kerek. Sol arqyly reseylik qúndylyq qazaqtyky bolyp moyyndala qalsa, odan egemendikti qajet etpeytin halyq shygha keledi. Biraq oghan Resey emes kirisip otyrghan, jol berip otyrghan ózimiz. Mәsele taghy da – ózimizde.

Jalpy men orys tiline qarsy emespin, biraq mazmún reseylik emes, taza qazaqy orys tili bolsa, orystildilerdi birte-birte qazaqtandyrugha tetik boluy kerek. Al, biz barlyq orystildi aqparat kózderin qysqartyp tastap, qazaqylasaq, әlgi orystildi bauyrlarymyz jappay reseylik qúndylyqqa bas qoyugha mәjbýr bolady da, últ eki jarylyp shygha keledi. Odan qazaq úta ma, Resey úta ma?

Mysaly, auyl balalary bolmasa, kópshilik baldyrghandar orystildi teleónimderge qúmar, óitkeni bizdiki әli sapa dengeyine shygha almauda. Eng bolmasa әlgi orys, aghylshyn tildi ónimderdi qazaqshagha audaryp bersek, balalarymyz amalsyz óz tilderine kósher edi ghoy. «Nekalodion» telekórsetimi tipti de reseylik emes, olar bar bolghany orysshagha audardy da taratyp otyr, ol ýshin biz orystardy qalay kinәlaymyz? Qay tilde bolsa sony bala qaray beredi, óitkeni, ol bala psihologiyasyna shaqtalyp jasalghan. Bizding óz ónimiz onday talapqa say emes, qara dýrsin, ghylymy negizi az. Al sonday sapaly ónimderdi eng bolamasa biz de qazaqshalap taratayyq. Sonda ol qazaqylandyru әreketi bolyp shyqpay ma? Onday әreket bolmasa bireudi kinәlaghannan ne payda? Bir sózben aitqanda sol «Panch Bob» qazaqsha sóilep ketse, kóp balalarda sonynan erip keter edi. Tek qana qazaq balalary emes...

Mysaly, «Qazaqstan» arnasy, «Habar», basqa arnalar serialdardy bolsyn, basqa shoulardy qazaqshagha iykemdep bere bastady. Meyli kóshire bersin, ol uaqytsha, tehnologiyasyn mengergesin ózimizdikin shyghara bastaymyz ghoy. Qysqasy, orystandyrugha, qytaylandyrugha, aghylshyndandyrugha qarsy qoyatyn bir ghana tetik – qazaqylandyru, әlemmen osylaysha bәsekelesu.

Al, Evroaziya odaghy turaly aittym. Týbinde biz Euroodaqqa kiruge úmtyluymyz kerek. Sonda shynayy bәsekelestik pen egemendikke tap bolamyz.

Partiya turaly. Dostarymdy qoldaymyn. Biraq, bizding buyn últ ýshin jauapkershilikti sezinsede, óz moynyna әli ala almay keledi. Ázirshe agha buynnyng enshisinde. Búlda qazirgi zamannyng sipaty shyghar.

- Assallaumaghaleykum Berik agha! Sizding últshyl azamat ekeninizdi bilemin! Kәsibinizge tabys tilemin! Orys tildi ministrler men әkimderden kalay kutylamyz? Syr balasy!

- Eger halqymyz ónkey qazaqtildi bolsa, onda ministrler men әkimder de qazaqsha sóileuge mәjbýr bolady. Kәzir biylik dәlizi qazaqshalana bastady, Allagha shýkir. Biraq kóptegen mamandar men sarapshylardyng oryssha sóileuge beyimdi boluy – olar sonday ortadan shyqty, qazaqy orta әzir oghan dayyn emes. Sondyqtan qyzmetti basqaru men úiymdastyrugha kelgende qazaqsha sóileyik dep ejiktep otyratyn jaghdaydy qyzmet baby kótermeydi. Óitsek, sharuany qúldyratyp alamyz. Ol jerge birte-birte qazaqtildi mamandardy engizu arqyly odan da qútyla bastaymyz. Qoghamdyq taraptan talap naqty, tegeurindi, zang ayasynda bolsa – ózgeris bolady. Otyryp alyp, tiyiskennen eshtene shygha qoymaydy. Kópshiligi úyalady, niyeti dúrys. Jas buyndy Qaztest jýiesine salyp, memlekettik til talabyn qoya beru kerek.

- Az uaqyttyng ishinde Úlytau, Jezqazghan, QR Premier-minstrding kenesshisi, Arqalyq qalaasynyng әkimi boldynyz. Biraq, Qaraghandy oblysynyng әkimining orynbasary bolyp úzaq otyra almadynyz. Osynday alyp oblysqa basshylyqqa auysugha nege asyqtynyz? Mýmkin, Arqalyqta taghy birer jyl otyra túrghan dúrys bolar ma edi? Óitkeni Torghaydyng halqy sizdi jaqsy kórip, әnde shygharghanyn estidik.

Siz әkim bolyp jýrgende, qarapayym halyqpen, biylik jәne oppozisiya ókilderimen de tyghyz qarym-qatynasta boldynyz. Ýsh jaqqa birdey jaghu qiyndyq tudyrghan joq pa?

Bolashaq josparynyz qanday?

 Armysyz, "Aq Berik!" Kenesarynyng basyn qaytaru jónindegi úsynyspen halyqtyng nazaryn ózinizge audarghanynyz әli esimizde. Sol bastamanyzdy nege jyly jauyp qoydynyz?

- Men memlekettik lauazymgha mýmkindik tughanda auylgha súranghanym ras. Ýlken sayasattan kónilim qalyp, qúr sózben shektelu, әreket jaghy az bolghasyn, kishkene bolsa da, halyqqa qolghabys eteyin degen niyetpen tughan jerge baryp, Úlytaudan bastadym. Qazir kóptegen jurnalister, basqa mamandar aimaqtargha qaray bastaghany qúba-qúp.

Jezqazghangha oblys basshylyghynyn  tilegimen bardym. Sol kezde Qaraghandy oblysyn basqarghan Serik Ahmetov búrynghy oblys ortalyghy bolghan, kәzirgi monoqalalar qataryndaghy Jezqazghangha baryp, aimaqty damytuagha aranalghan baghdarlama qabyldanyp, sony iske asyruymdy tapsyrdy. Solay ettik. Keyin Ahmetov ýkimet basqarugha kelgende әlgi tәjiriybeni elge taratu ýshin meni kenesshi etti, monoqalalardy qoldau memlekettik baghdarlama qabyldandy. Bolghasyn qarap otyram ba, taghy da aimaqqa eng kýiregen qalanyng birine súrandym – Janatas pen Arqalyqtyng birine. Arqalyq basshylyghy auysar shaqta  sonda jiberildim. Arqalyqqa bar biligim men bilimimdi saldym, shamam kelgenshe istedim.

«Qayda asyqtynyz?» degen saualgha kelsem, qayda barsam da men ózimdi әkimdikke taghayyndaghan emespin, basshylyqtyng úigharymymen taghayyndalatynym ras. Arqalyq damuyna baghdarlama jasatyp, bekitkizip, aqshasyn bóldirgesin odan әri jýie bar ghoy, azamattar odan әri alyp ketedi ghoy degen oimen kelesi taghayyndaugha keliskenim ras.

Al Arqalyqtan ketkende uayymdagham joq, halqy jigerli, enbekqor, qarajat bar, endi sony iske asyru qalghan-dy. Alayda, qabyldanghan Arqalyq baghdarlamasy shamaly sýrinip, oryndaluy tejelgenin kórgenimde ishtey ketkenime qynjyldym. Bastaghan isting ayaqsyz qalaryna alandadym.

Sonymen, basshylyqtan Qaraghandy oblysynyng joghary dengeyine shaqyru týskende barghanyma  oiymdaghy kóptegen isterdi atqaram ba degen talpynys-jospar sebep boldy. Jәne Qaraghandy oblysynda Kenesarygha, Alash arystaryna, Úlytaugha, tilge qatysty jobalar bar edi... Áleumettik sala boyynsha búrynnan kókeyde jýrgen sol birshama jobalardy qolgha alam ba degen oimen keliskem...

- Assalaumaghaleykum !

Beke, biylikting kelesi basshygha berilui beybit jaghdayda jýzege asqanyn tileymiz.

Áytse de, mening oiymsha bizding eldi "ýlken klanaralyq razborka" kýtip túrghan siyaqty. Biylikke talasqan sayasatkerlerding kesirinen osy kýnge deyin jetken jetistikterimiz jelge ketedi dep uayymdaymyn.

Qoyar saualym:

Nazarbaevtan keyingi kezeninde Qazaqstandy qanday qiyndyqtar kýtip túr dep oilaysyz ?

- Jergilikti jerlerde megolpolistegidey júrt biylik pen oppozisiya bolyp qaq jarylmaydy, ol jerdegi ómirge barlyghy qoyan-qoltyq birge aralasady. Ol jerde bireuine ala-bóle jaghynu mýmkindigi az, ónirdegi ómir meylinshe sayasattan alys, jaryq, jylu, jol, júmys, kólik, su taghy basqa halyqtyng súranysynan túrady. Sayasatpen ainalysugha mýmkindik joqtyng qasy. Mәseleni sheshpesen, halyqqa da, oppozisiyagha da, tipti qarauyndaghy qyzmetkerlerge de alakóz bolasyn. Bir jaghyn bóle-jara qyrqudy qolgha alsang menedjer retinde týkke aspauyng mýmkin. Sondyqtan jergilikti ónirde sayasatpen ainalysu  meylinshe opa bermeydi. Kerisinshe men bәrin de jinap birge aqyldasyp sheshuge úmtyldym.

Nazarbaevtan keyingi kezeng - shynynda da halyqty alandatatyn taqyryp. Qyrghyzstanda, Ukrainada bolyp jatqan jayttar shynynda da halyqty tolghandyrady, soghan qarap kýnimiz, elimiz ne bolady deydi. Klandardyng qalyptasqany ras. Elbasynyng da búl mәseleni oilap jýrgenine senemin. Búnyng ózektiligi mynada ghoy: biylik almasqanda demokratiyany jeleu etip, әr klan kórpeni ózine tartugha úmtylady, oghan halyqty aralastyrady, sosyn arty jospardan tys nәrsege әkelip soghuy kәdik.

«Bizge demokratiya kerek, bizge memlekettik til kerek ...» dep aqshany tókse soghan ylyqqan júrt kóshege shyghady da ketedi. Sosyn әlgiler biylikke ózderi otyryp alyp, oiyna kelgenin isteydi. Shyndyghynda ainalamyzda sonday bolyp jatyr ghoy. Sol alandatady. Bizdi de sonday qiyn shaq kýtip túruy yqtimal... Sondyqtan legitimdi, halyqqa sýikimi bar biylik boluyn qamtityn shara kerek. Áytpese, biylikke talas birshama uaqytqa sozylyp, arty jaman boluy kәdik.

- Siz siyaqty últjandy qazaqtargha orystanyp ketken oblysty 5-7 jyl nege basqarugha bermeydi? Oblys sózin – aimaq, Atameken, Atajer, Ólke dep auystyrugha qalay qaraysyz? «Poezd», «seliskiy okrug» sózderin auystyrugha ne kedergi?

- «Aymaq» sózin engizuge bolady. «Poezd», «seliskiy okrug» sózderi poyyz, auyldyq okrug bolyp engeli biraz boldy.  «Oblysty»  aimaq desek últtyq sipat berip, basqa tilderde de solay atalatyny ras. Qoldaymyn. Ony til sayasatynyng mamandary qarastyryp, úsynulary kerek.

- Assalaumaghaleykum Beke! Aqparat qúraldarynda kóterilip jýrgen Úighyr audanynyng atyn ózgertu mәselesi boyynsha ne oilaysyz? Úighyr últy tyghyz qonystanghan sol audandar "uaqyty kelgende jarylatyn bomba" dep esepteytinderge ne aitasyz?

- Búny bizding el ýshin sonshalyqty kýrdeli mәsele dep eseptemeymin. Birinshiden, úighyr – bauyrlas halyq. Ekinshiden, qazaq pen úighyrdy qaqtyghysqa iytermeleytin syrtqy kýshter, sonyng ishinde shyghystaghy kórshimiz mýddeli boluy mýmkin.

Jalpy úighyrlar bizding últtyq qúndylyghymyzdy qúrmetteytin týrkilerding biri, qazaq eline dúshpan bolatynday faktorgha ainalatynyn qaueset pen kóripkeldikke emes, arnayy zertteu arqyly qolgha alynuy kerek. Soghan negizdep qana shara qoldanugha bolar.  Eger de Úighyr audanynyng atauy bizdegi úighyrlardyng sezimine sonsha jara salatynday, qazaqtan kónilderi qalatynday bolsa, men ony qoldamaymyn. Al, úighyrlar qazaq elining unitarly ekenin eskerip, әldebir ózge separatistik pighylgha qarsy ýlgi bolsyn dep, ózderi kelisip jatsa, qoldaugha bolar.

Bastysy, olar qazaq jeri ekenin moyyndaydy, moyyndamasa sәikes shara qoldanu qajet. Al birtútas el retinde moyyndap, Qazaqstannyng kórkengi men nyghayuyna atsalyssa, múnday qadamnyng keregi bar-joqtyghyn oilanu kerek. Ishimizdegi shaghyn úighyrgha qyr kórsetip, audan atauyn ózgertip, ózimizding myqtylyghymyzdy solay dәleldeuge óz basym qarsymyn.

Bizdi qytaylyq qaterden saqtap, bógep otyrghan sol úighyrlar ekenin eskeruimiz kerek. Olar onsyz da qaghaju kórip otyrghan halyq. Ázirge shyghystýrkistandyq úighyrlar bufer retinde ról atqaryp túrghanda, ózimizge taghy bir bas auru men abyroyymyzgha daq salatyn iske úmtylu - orynsyz. Odan da Pavlodar men Petropavl ataularyn ózgertsek, kýshimizdi soghan salsaq - egemen elge jarasar edi.

Sondyqtan Qytaydaghy úighyrlargha da, bizdegi úighyrlargha da shamamyz kelgenshe ruhaniy-mәdeny jaghyna jәrdem etuimiz kerek.

- Beke, sau-sәlemet shygharsyz. Pavlodardyng orystildi basylymdary aimaqtyng jana basshysy Qanat Bozymbaevqa búrynghy әkim qala ortalyghynan aldyrtyp, "Áskery danq múrajayyna" aparyp qoydyrghan kenes tankisin ortalyqqa qaytadan aparyp qoy, patsha zamanynda salynghan, qazirgi kezde tóbesi ortasyna týsken "Rossiya" qonaq ýiin bastapqy qalpyna keltiru jóninde talap-tilekterin aituda. Al Q. Bozymbaev bolsa, solardyng ynghayyna qaray jyghylghan siyaqty.

- Múny bireuler Qazaqstannyng soltýstik-shyghys aimaghynda otarshyl qyzyl imperiyany kókseushilerding ýstemdik ete bastaghanynyng belgisi dep bilse, ekinshi bireuler әkimning әlsizdigi dep biledi. Siz qalay oilaysyz? Bir top kerekulikter.

- Áriyne, Pavlodar oblysyn úljandy azamat Erlan Aryn basqarghan edi. Ásirese, alash qayratkeri, iydeology  Jýsipbek Aymauytovqa eskertkish ornatmyz degen sheshimi iske aspay qalypty. Onyng ornynan týskeni qynjyltady. Biraq  ol jaqqa barghan Q.Bozymbaevty últshyl emes demeymin, ol - eldegi tehnokrat basshylardyng biri.

Shamasy ol últtyng mýddesin ayaqqa basqannan emes, sol ónirdi damytugha qatysty qabyldaghan sheshimi shyghar degen oidamyn. Ol bilikti basshy, birinshi kezekte әleumettik-ekonomikalyq damudy algha qoyady. Búl jaghdaygha qatysty pikir aitugha erterek, uaqyt kórseter. Bәlkim Qanat Bozymbaev óz tәsilimen ruhaniyatqa qyzmet eter degen ýmittemin. Óitkeni, ol Jambyl obylysynda ózin jaqsy kórsetti. Ruhaniyatqa barynsha nazar audardy. Jergilikti azamattar әkimning iydeologtaryna kóbirek yqpal etudi qolgha alu kerek, jetkizu qajet.

- Assalaumaghaleykum Beke! Qazaq tilining bolashaghy qanday bolady dep oilaysyz? Memlekettik qúrylymdy ózgertu kerek dep oilaysyz ba, eger kerek dep oilasanyz bizdegi el basqaru jýiesi qanday bolu kerek? Bizding Resey biyligine sonshama jaltaqtauymyzgha ne sebep?

- Bolashaghyna kýmәndi emespin. Qazaq tili damidy, qoghamnan, ómirden óz ornyn alady. Jәne de tilimiz ózge tildermen aralasa jýrip, bәsekelese jýrip damidy degen oidamyn. HH ghasyr basyndaghy әdebiyetterdi oqysaq, arap-parsy tilderi tym aralas, bertin kele orys tili arqyly sheteldik sózdermen bayydy. Múnday jaghdaydy barlyq tilder bastan keshude.

El basqaruda biz týbinde demokratiyalyq prinsipterdi keninen qoldanuymyz kerek. Últtyq ereksheligimizdi eskere otyryp, shynayy saylaudy qolgha alatyn kez keledi. Onday ýderis bizdi myqty azamattarymyzdy biylikke әkelip, últty bәsekelestikke jeteler edi. Ásirese, bilikti azamattarymyzdyng shette jýrip, elge qyzmet ete almauy – bizding damuymyzgha  tejeulerding biri. Oraz Jandosov, Bolat Ábilov, Tólegen Jýkeev, Ámirjan Kosanov, Ghalymjan Jaqiyanov, Múhtar Shahanov, Dos Kóshim, Núrlan Erimbetov, Aydos Sarym, Múhtar Tayjan siyaqty basqasha oilaytyn azamattardyng әleueti últ damuyna búiyrghany dúrys bolar edi. Onday azamattar elding ishinde de qaghaju bolyp, qyzmetke kire almay jýr. Solar parlamentke kelse, el damuy ózgeshe qarqyn men sipat alatyny sózsiz.

- Berikjan, qaytsek shette jýrgen qandastarymyzdy Otan qúshaghyna oralta alamyz? Kenirek toqtaluynyzdy súraymyn.

- Biz sheteldik qazaqtardyng әleuetin baghalauymyz kerek, olar bәsekelestikke barynsha iykemdi, beyimdelgen bauyrlarymyz. Shettegi qazaqtardyng jaghdayy el sayasatynan tys qalyp otyr. Búl dúrys emes. Olar basqa sheteldiktermen birge Ishki ishter salasyna kelip ógey azamat retinde tirkelip, 4 jyl boyy tentireudi bastan keshpek, búl onsha qisyndy sheshim emes.

Búl mәselede negizge aksentti jastargha saluymyz qajet degen oidamyn. Jaqsy-jaqsy iydeyalar men baghdarlamalar «Núrly kósh» taghy basqalary ayaqasty qaluda.

Áriyne, sheteldegi aiayyndardyng barlyghyn bolmasada, eng bolmasa jastardy elge әkelip, «Bolashaq» sekildi arnayy baghdarlama qúryp oqytsaq, olardyng elmen aralasuyna, qaluyna, keluine jaghday bolar edi. Eng bolmasa jogharghy oqulargha ÚBTdan tys bauyrlarymyzdy qabyldau kvotasyn engizuge kýsh salayyq.

Búryn ishinara onday jastardyng oquy oryn aldy, kәzir sol jol da jabylghan sekildi. Shettegi qazaq jastaryna dúrys kvota bólinse, olar osynda odan әri enbek etip, ata-anasy men bauyrlaryn әkeluge ózderi-aq  jaghday jasar edi.

- Qazaqtyng basyn qalay biriktiruge bolady? Sizding pikiriniz.

Serikbay Smaghúlúly, Qyzylorda

Búghan shyn mәninde jogharyda aitqanymday zerttemeler jýrgizu kerek. Qazaq tilge, ruhany qúndylyqtargha, rugha t.t. bólinetin jaghdaylar kóp. Osylardyng bәrin saralau kerek te, biriktiruge ne  qajet ekenin ghylymy týrde sheship, úsynu kerek. Oghan jeke pikir jetkiliksiz. Búl saualgha  ghylymy top qana tolyqqandy jauap bere alady.

- Alda Qazaqstandy ne kýtip túr?

Siz jәne sizding manynyzdaghy últshyl buyn biylikten erikti eriksiz alystadynyzdar. Qanday jospararynyz bar? Ne oilarynyz bar? Kimder serik bola alady ózinizge?

Qazaqty jarqyn bolashaq, «mәngi el» kýtip túr. Týbinde jana elbasy kýtip túr... Bәrining týbinde bir sapalyq ózgerister men nәtiyjeler kýtip túr...

Ýlken jobalarmen ainalysugha qarajat jaghy tapshy. Qazir jeke jobalarmen, kóbinese tariyhqa qatysty dýniyelerdi, búrynghy bastalghan jobalardy tiyanaqtaudamyn.

- Tәjindi jyly ornynan qozghauynyng syry nede dep oilaysyz?

Qazaqstan shet el kompaniyalarynyng isine, basqa menshik iyelerine yqpal etu qúqyghynan airyla bastaghanday. Sizshe qalay?

- Men preziydent apparatyndaghy jaghdaydan habardar adam emespin. Tәjinning ketuine qatysty aitsam, meninshe el sayasatynda sayasi-iydeologiyalyq basym baghyttar ózgergen bolar. Ony jaqynda bilemiz dep oilaymyn. Ekinshi bir, sebep, Tәjin bilikti, bilimdi sayasatker bolghasyn Reseymen aradaghy sayasi-ekonomikalyq jaghdaylardy janasha qaraugha qajet boluy yqtimal. Búl kórshimen birqatar salalar boyynsha mәseleler jinalyp qalghany ras.

- Nege Reseyge qaytadan kirip bara jatyrmyz, Berik myrza?

- Búl turasynda jogharyda aityldy.

- Berik Ábdighaliyúly, assalaumaghaleykum!

1. "Torghay ensiklopediyasyn" shygharu kimning iydeyasy edi?

2. Siz kóptegen jerlerde basshylyq qyzmette júmys atqardynyz, qay jer sizge ýlken әser qaldyrdy?

- Torghay qazaq tarihynda ózindik orny bar aimaq bolghasyn, sol jóninde bir jinaq shygharudy maqsat etip, súrastyrghanymda osynday ensiklopediya jasaqtalghanyn estidim. Tanatqan Rsaev degen ensiklopedist aghamyz dayyndap, shygharugha qarjy tappay jýr eken. Negizinen búl ensiklopediyagha mening atqarghan rólim – úiymdastyru, qarjy jóninen demeushilik boldy. Aymaqtyq ensiklopediyalardy shygharyp jýrgen «Arys» baspasyna shyqqanymda, olar quana kelisti. Keshikse de juyrda shygharyldy. Sóitip, Torghay tarihy men túlghalary ghylymi-aqparattyq jaghynan osy ensiklopediyamen bekitildi. Búl jay ghana jerligikti emes, últtyq dengeydegi enbek bolyp shyqty degen oidamyn.

Endi ýsh ónirde istedim. Bireuin bóle-jaryp aitugha bolmaydy. Ýsheuin ýsh dengeyde bastadym, ózimdi birshama ýiretti, ózim de az da bolsa iz qaldyrugha tyrystym. Kóp dos, tanys-tamyr taptym. Ýsheui de qazaqy ónir.

Úlytau qazaqtyng ejelgi astanasy bolghasyn onyng tarihy ornyn, mәrtebesin kóteruge talpyndyq. Jezqazghan men Arqalyq búrynghy oblys ortalyqtary, monoqalalar. Soghan oray ózindik mәseleleri jetkilikti, kónilkýileri ózgeshe degendey. Mine osy jaghdaylardy eskerip, tigisin jatqyzyp, mәselesin sheshumen shúghyldanu kerek boldy.

- Assalaumaghaleykum Berik myrza! Biliminiz ben biliktiliginizdi, sonymen qatar adamgershiliginizdi joghary deygeyde kórsete alyp jýrgen azamatsyz. Eger mýmkinshilik bolyp jatsa sayasattanushy retinde "әlemdik masondyq loja" jayyndaghy biliminiz ben pikirinizdi ortagha salsanyz.

Ýlken rahmet!

Assalaumaghaleykuým Berik agha! sizge qoyar birneshe saualym bar, solardyng әrqaysyna naqty jauap berinizshi.

1) keybir adamdardyng payymdauynsha, bizding biyliktegi otyrghan beldi adamdardyng bireui әlemdik masondyq úiymgha mýshe eken. oghan dәlel elimizdegi, әsirese Astanadaghy qaptap ketken mason belgileri. ol belgiler búryndary evreylerding sinagogasynyng tóbesinde ghana boluyshy edi, qazir Astana әuejayy, Bәiterekting many, kóshelerdi ýy sanyn kórsetetin taqtayshanyng syrty, tipti Astanadaghy Sәduaqas meshitining aulasy men ishinde (kire beristegi edeninde) osy evreylerding sinagogasynyng tóbesindegi belgi beynelengen. sizding oiynyz qalay osyghan? bizde masondyq úiymgha mýshe bolghan sheneunikter boluy mýmkin be?

2) Elimizdegi sayasatker men qayratkerlerining ishinen eldi osy adam basqara alady-au degen 1-2 adamnyng atyn atap bere alasyz ba? 

3) Bizding osynday ýlken jer men baylyqqa ie ekendigimizdi eskere otyryp, bizding AQShtyng da, orystyng da, qytaydyng da qoltyghyna kirmey, yaghni, eshkimmen eshqanday odaq qúrmay ómir sýruimiz mýmkin be? Eger mýmkin emes bolsa, kimning qoltyghyna kirgenimiz dúrys?

- Kýrdeli súraqtar. Búl internet-konferensiyanyng ayasynda jauap beruge mýmkindik joq. Búiyrtsa bolashaqta jauap berermin. Ghafu etersiz.

- Armysyz, Berik myrza! Mening súraghym kelgeni -  Arqalyqtyng qiraghan ýileri emes, shetindegi boksit otvaldary (kenning qaldyq ýiindileri) turaly bolmaq! Siz әkimshilikte bolghanda osy otvaldargha investisiya qúigha niyet bildirgender boldy ma? Negizi Pavlodar aluminiy zavodynyng tehnologiyasy tek Torghay rudasyna ghana arnap salynghan. Áriyne, Arqalyq otvalynda jatqan ken qaldyqtarynyng prosenti kóp dep aita almaymyn. Biraq keyindep ekologiyalyq problema tudyrmas ýshin osy otvaldardy óndiruge rúqsat beru kerek edi.

Erqanat Tәukebay, geolog, Almatydan

- Sol otvaldardyng otqa tózim kirpishter jasaytyn topyraghyn Reseyge tasuda. Egerde jobalarynyz bolsa qala әkimshiligine jiberiniz.

- Assalaumaghalaykum Berik myrza. Sizge qoyar súragym: Arqalyqta әkim bolyp jýrgende Arqalyq Torghay aimaghyn damytudyng qanday jospary bekitildi. Bolashaqta búl ólke poligon aimaghy bolady degen ras pa? Torghay oblysyn qayta qúru ýkimettin, elbasynyng josparynda bar ma ?

 Ashat Qojamjarov. Torghaydan

- Poligon bolady degen joba joq. Tek 2013 jyly «Monoqalalardy damytu» baghdarlamasy boyynsha Arqalyqqa jylyna 500 milliongha juyq tenge әrtýrli jobalargha bólinedi. Sonyng ishinde 100 milliony 160 juyq búzylghan kópqabatty ýiler men ghimarattardyng 17-in búzugha, 300 milliony joldarmen basqa da infraqúrylymdardy jóndeuge tartylmaqshy. Tolyghyraq Arqalyq qalasy әkimining saytynan taba alasyz.

- Kýlli qazaqtyng jýregin auyrtqan Arqankergen oqighasy boyynsha resmy mәlimetter shyndyqqa saya ma? Jalpy, azamat retinde óz kózqarasynyzdy bildire ótseniz?

Álim

- Mendegi bary – resmy derek.  Soghan qaraghanda búl – Chelahtyng qolymen jasalghan zúlymdyq. Ýlken tragediya. Ondagha jol bermeuin oilastyru qajet.

- 1. Sizdi taqyryptyng basynda qogham qayratkeri depti. Siz osymen kelisesiz be? Al men kelispeymin. IYә, bilemin,búl mening oiym.

2. N. Nyghmatulin birde kezekti Mәjilisting jinalysynda E.Dosaevqa Bәke, Mәke degendi qoyyndar degen edi. Siz ol kisimen kelisesiz be ? 

3. Ár nәrsening basyn bir shalyp jýrmin dep oilamaysyz ba.

4. Tәuelsizdik alghannan beri memlekettik til qanshalyqty damydy jәne qanshalyqty qoldanys ayasy keneydi.

- Negizinde qogham qayratkeri qoghamnyng damuyna, ilgeri basuyna aitarlyqtay ýles qosqan túlghalar boluy kerek. Búl taraptan men ózimdi qoghamgha aitarlyqtay yqpal jasadym dey almaymyn. Ónirlik qayratkerler dep bóletin bolsaq, bәlkim enetin bolarmyn. Múnday mәrtebeni qoghamnyng ózi beredi.

«Mәke», «Bәke» degen - qazaqtyng dәstýri. Ol ataqty tek qúrmettegen kisisige ghana arnaydy.

Qayda istesem de, ne istesem de bir terining púshpaghyn iyirip jýrmin. Pafosty estilse de aitarym: elge qyzmet etu, el senimin aqtau. Júmys orny auysqanymen zaty auyspaydy.

«Osy tәuelsizdik alghannan beri memlekettik til qanshalyqty damydy jәne qanshalyqty qoldanys ayasy keneydi» degenge jogharyda jauap berildi.  

Assalaumaleykum Berik myrza! Qoyar saualym: Songhy kezde qazaq demografiyasyna serpin berip jýrgen "Núrly kósh" baghdarlmasynyng sayabyrsuynyng mәni nede? Qazaqstanda azamattyq qogham qanshalyqty ornyqqan?

Núrbolat.

- «Núrly kóshke» qatysty aityldy. Al azamattyq qogham bizde ortasha dengeyde. Bizde qúqyq qorghau, óz qúqyghy ýshin kýresu әli qalyptaspaghan.Tabandylyq kórsetu әli keng taraghan mәdeniyetke, dәstýrge ainalghan joq.

- Beke, súraq mynaday: Siz últshyldyq iydeologiyasyn ghylymy negizde zerttep jýrgen adamsyz. Sizding oiynyzsha, bizding eldegi damyp jatqan últshyldyqtyng sipaty qanday? Ol eldi algha jyljytushy kýsh bola alady ma, әlde kerisinshe, dau-janjal tughyzyp, eldi artqa tartatyn kýsh pe?

Kýrdeli súraq. Shet jaghasyna jauap berildi.

- 1. Men sizding eldi eleng etkizetin ghylymy maqalalarynyzdy kóre almadym. Nege? Siz ózinizdi taba almay jýrgen adam emessiz be?

 2. Qazaq qoghamy sayasi-ekonomikalyq, ruhany daghdarysta dep oilamaysyz ba?

3. Auyl sharuashylyghy kýiredi degen pikir bar kelisesiz be?

4. Amerkandyq ghalym Marta Brill Olkot Qazaqstan Resey etegine oralyp jýrip kóp jyldaryn bosqa ótkizip aldy degen pikir aitty. Siz qalay oilaysyz?

- 1. Men ózimdi ataqty ghalymmen dep kórsetip jýrgen emespin. Izdenisterim, maqalalarym internette. «Kazahskaya missiya» degen kitabym búrynyraqta shyqty. Biyl kóktemde búiyrtsa, qazaqsha maqalalarymnyng jinaghy shyghady. Ghylymy taqyrybym: Resey men Qazaqstan arasyndaghy etnikalyq faktordyng yqpaly, Qazaqstandaghy orystardyng mәselesi (monografiya «Politizasiya etnichnosti: prosessy, mehanizmy, posledstviya». A., 2003). Ol enbegim kitaphanalarda boluy kerek.

Ózimdi tabu mәselesine kelsem, shynynda da izdenip jýrgenim ras. Negizinde әr adamnyng óz missiyasy bar, Abay aitqanday ketigi bar. Sol ketikti izdep tauyp, qalanghan adam  - baqytty. Sondyqtan ózin tapqan adamdar kem de kem. Demokratiyalyq-liyberaldyq salada jýrdim. Memlekettik qyzmetten óz erkimmen kettim. Odan song últtyq mәselege oiystym. Ózimdi sol mannan taptym degen oidamyn. Sodan beri mening barlyq isim osy jolda. Minbege shyghyp, baspasózde kórinip izdendim, oghan da kónilim toghaymady. Sosyn auylgha baryp qyzmet etudi oiladym. Ózime kelgendey boldym. Endi qazirgi kezde sóilep jýrgen, kórinip jýrgen azamattar kóp. Sondyqtan aimaqqa baryp, auylda bolyp naqty qyzmet etsem, sodan qanaghat alatynymdy bayqadym. Úlytau, Jezqazghan, Arqalyqtaghy qyzmetterim maghan ómirimdi ýlken mәnmen toltyrdy. Sol manaylardan elektrondyq poshtama, әleumettik jelilerde kóptegen jyly sózder kelip, meni «semirtetini» ras. Kónildi toghaytady, ómirimdi mәndi ete týsedi. Qyzyghy sol, qazir júrttyng bәri últshyl bolyp, mening ózime oryn qalmady. Búl da uaqyttyng algha jyljyghany. Bolashaqta josparym Astanada qalu emes, auylgha qaytu, aimaqta elge qyzmet etu.

2. Qazaq qoghamy sayasi-ekonomikalyq, ruhany daghdarysta dep oilamaysyz ba? Qazaq qoghamy búrynghy ruhany daghdarystan әli aiyqqan joq. Bizge ruhany shabyt jetpeydi.

3. Al, auyl sharuashylyghy kýireydi degen pikirmen kelispeymin.

4. Olkottyng pikirine qatysty eshtene aita almaymyn.

  - 1. Keshe «24KZ» kanalynda memlekettik tilding mәrtebesi taqyrybynda P.M. Ahmetovtyng aldynda biraz ziyalylar bas qosyp memlekettik til turaly sóz qozghap edi. Osylardyng isinen bir nәrse ónedi dep oilaysyz ba? Qúday biledi dep aitayyn, osylar 70-80 payyz oryssha sóileydi. Sizding habarynyz bar ghoy. Sóiley berse sóileydi dep jalpylama jauap emes syny jauap aitsanyz.

- Búl mәsele qarajat pen ziyalylargha baylanysty bolmay túr. Mәsele sayasatta, sayasy jigerde. Sondyqtan jaqynda «bir nәrse ónedi dep» oilamaymyn.

- 2. Memlekettik til, alashorda dep qansha jyldan beri sóz qozghap kelesiz. Týsinemin patriot bolu kerek. Memlekettik tilding mәrtebesin kóteru kerek. Mýmkin osyny qoyyp halyqqa kerek nәrseni qolgha alarsyz. Mysalgha banktegi nesie alu payyzyn tómendetu. Mening oiymsha, bankters joghary jaqqa bergenderin óndirip alu ýshin payyzdy  joghary  kórsetip otyr. Banktegi nesie alu payyzy shyndap kelgende halyqty qanaushylyq. Áleumettik mәselelerge kónil bóludi qolgha alsanyz. Bir týsingenimiz, memlekettik til dep dauryqqanmen eshtene sheshilmeydi eken. Ol ózining uaqtysy kelgende sheshiledi, oghan bәrining kózi jetti. Qoryta aitqanda ýii joq pen kýii joqtyng soyylyn soghynyz.

- Kelisem. Sondyqtan men de kezinde bәrin tastap auylgha kettim...

- 3. Anau partiya mynau partiya qajeti joq. Halyqqa әleumettik jaghdaydy qoldaytyn partiya nemese qozghalys kerek. Halyq tityqtap ketti. Ótirik ortasha jalaqyny aldygha tartyp degendey. Mening oiym, ortasha jalaqyny qalanyng dalanyng bolyp ekige bólu qajet. Osy bastamany kóterip kórinizshi. Biraq qaydam. Sizden ol shygha qoyar dep oilamaymyn. Siz sóilep kirispesin aitqansha 2050 bolyp qalar. Biraq Sizderding de bolghandarynyzgha qúdaygha shýkir deymiz. Sebebi sausaqpen sanarlyq azamattar ghana qaldy. Qalghandary «maqúl» «jaqsy» bolghaly qay zaman.

4. Kezinde bir memleketti jemqorlyqtyng ózi jep qoyypty da sol memleket jer betinen mýldem joyylyp ketipti. Aytpaghym, Siz biylikting púshpaghyn azdy kópti bolsa da biraz iylediniz. Taghy da aitamyn Siz jәne taghy Siz memlekettiking basyndaghy, janyndaghy, astyndaghy aita berseng kóp, qaptaghan jemqorlyqtyng kuәsi boldynyz, bolyp ta kele jatqan shygharsyz. Qazir osy jemqorlyqty soqyr da kórip kereng de estip bitti, ne degen mamyrajay qogham. Kózben kórgen joqpyn, qolmen ústap alghan joqpyn dersiz. Tolarsaqtan saz keshken halyq qashan onady. Jemqorlyq bitedi dep aita almaymyn. Biraq qashan azayady. Olar ózderimen ózderi kýresu kerek shyghar mýmkin.

5. Dinning tarmaqtaluy, tarmaqqa taralghan dindi negizgi iydeyamyz osy dep ústanushylar, basy birikpegen qogham, әr týrli tilde sóileudi jón kórgen bir elding azamattary, jalpy alghanda bólinbegen nәrse qalmady. Osylardy bóldirip alyp jýrgen ýkimet nege osy uaqytqa deyin iydeologiya úsyna almady. Bir elding azamattarymyz, biraq týsinikterimiz jer men kóktey.

- Dúrys aitasyz. Súraqtarynyzgha jauabyn óziniz beripsiz. Qosarym joq.

- Berik inim amansyng ba? Júmysyna jemis tileymin! Osy internette elding arasyna iritki salyp jýrgen Ermek Toychiybekov degenge toqtatu bolama? Osy qalay degen dúrys azamattardy halyqqa iritki saldyng dep sottady, kerek deseng keybireulerin atyp tastady! Álde mynau biylikting adamy ma?

- Búl – Toychiybekovtyng jeke pikiri. Biraq ol óz kózqarasyna júrtty ertip, el sayasatyna qarsy shyghyp jýrse, ony sotqa beru kerek. Ol elding tәuelsizdigine, aumaqtyng tútastyghyna, memleket qúrylysyna núqsan keltirumen ainalysyp jýrgenin aighaq retinde jauapqa tartqan jón. Búny dúrystap sotqa beretin adam bolmay jýr! Elding eldigin moyyndamay jýrgenin aiyptap, basqagha sabaq etu qajet, boldy. Búlar az emes, olarmen aitysudyng keregi joq.

- Berik myrza 2016 jylghy preziydent saylauy bola ma, qalay oilaysyz? Bola qalghan jaghdayda býkil qazaq atynan dauysqa týsetin naghyz azamat shyghady dep oilaysyz ba?

- Shyghuy mýmkin, biraq ony býkil halyq qoldaytynyna kýmәn bar.

- Beke, shynynyzdy aitynyzshy, sizdi biylikten ne ýshin qudy? "Altynbekting jolyn jalghastyrushy shәkirti" dep pe, әlde múnyng basqa sebebi bar ma? Sayasattaghy ústazynyz Altekenning "qayta qaralghan" soty ótti Qaskelende. Búghan qatysty ne aitasyz? Rahmet!

Altynbek Sәrsenbayúlynyn  shәkirtterining birisiz. Ol kisi turaly minezdeme berinizshi.

Altay

- Ókinishke oray, Altynbek Sәrsenbayúlynyng әruaghy taghy da sayasy oiyngha ainalyp  jatqanyna qatty qynjyltady. Búl toptardyng ózara jaghalasyna Altekenning әruaghyn qatystyruy – jaqsy nәrse emes. Jiyrenishti jayt. Búl sottyng bolmaghany jaqsy edi.

2013 jyly 12 nauryzda «Egemen Qazaqstangha» Arqalyq әkimi retinde berilgen súhbatymda ústazdaryng kim degen saualgha bergen jauabymnyng tolyq jariyalanbaghan mәtini: «...ýlken sayasatqa aralasuymda Altynbek Sәrsenbayúlynyng yqpaly zor boldy. Ústanymy berik, әdildikting tuyn jelbirete ústap ótken belgili memleket qayratkeri últymyzdyng ótkeni men býgingisine tura, býkpesiz qaraugha ýiretti. Sayasattyng aq pen qarasyn ajyratugha ýiretti».

- Berik, Siz qazirgi Premier - ministr S.Ahmetovke qanday tuystyq qatynastasyz? Bir kezde S.Ahmetov Temirtauda qalasynda әkim bolghanda Siz orynbasary boldynyz, songhy 5 jylda Jezqazghan, Arqalyq qalalarynyng әkimi, Qaraghandy oblysy әkimining orynbasary bolyp istep ýlgerdiniz. Sizdi sýireytin Kim?

- Memlekettik jýieden ketip, qazir qanday ispen ainalysyp jýrsiz?

- Ol kisining tuysy bolsam, meni «sýirep» jýrgen bireu bolsa, býgingidey bir jylgha juyq júmyssyz otyrmas edim. Kezinde, 24 jasymda Preziydenting janyndaghy Qazaqstannyng strategiyalyq zertteuler institutynyng diyrektorynyng orynbasary bolyp taghayyndalghanda, újymda meni diyrektordyng (Ó.T.Qasenovtyn) tuysy dep oilapty. 26 jasymda Altynbek Sәrsenbayúly әr týrli lauazymdargha qoyyp, qasyna ertip jýrgende de aramyzda bir tuystyq jaqyndyqty izdegen kisiler boldy. Shyn mәninde búl azamattar mening ÚSTAZDARYM! S.N.Ahmetov óz shәkirti retinde maghan jauaptyda qiyn aimaqtargha qyzmet etu ýshin jiberdi, aqylyn aitty. Al býgingi kýni ózimning jeke ghylymy izdenisterimmen ainalasyp jýrmin.

- Berik agha! Sizding tarihshy ekeninizdi QazÚU-dyng týlegi ekeninizdi maqtan tútamyz! Tarih institutynyng diyrektory H. Ábjanovtyng qazaq tarihyn Rossiya ghalymdarymen birlesip zertteu әreketine jәne TMD elderining ortaq tarihynyng boluyna qalay qaraysyz?

- Birinshiden, ortaq tarihymyz bar ekenin moyyndaymyz. Moyyndasaq, ony nege jazbasqa?! Ekinshiden, biz bәribir әlemdik tarihty, qúrlyqtar tarihyn oqimyz. Týrki elderining tarihy Týrkiyada jazylghan, ol da bar. Al mynau TMD elderining tarihy bolsa, nege jazbasqa. Biraq ony Reseyge jazdyrugha týbegeyli qarsymyn. Al eger qazaq tarihyndaghy bodandyq pen shayyndy bolghanymyz, asharshylyqtyng bәrin ashyp kórsetse,nege jazbasqa. Ol ýshin әueli tújyrymdamasyn jazyp, soghan kelisu kerek. Sonda bizding otarlanu tarihymyz ben últtyng tartqan zardaby anyq kórsetilui qajet. Onday ortaq tarihty moyyndaugha bolady. Týbinde eki elding aralyq tarihy jazyluy kerek. Eki bólek tarih jaqsylyqqa әkelmeydi. Eki elding tarihshylary bir mәmilege kelgeni jón.

- Sizge jәne Qariyn, Aydos myrzalargha qatysty Preziydent әkimshiligine qyzmettik hat ketken edi. Búl turaly aqparat Dat gazetining betinde de jariyalanghan bolatyn. Osyghan oray, osy hat turaly ne deysiz? Jәne osy hat avtorlaryn tanisyz ba?

Sizdi qyzmetten arandatyp ketirgen AP-daghy Baghlan Maylybaev degen el ishinde sóz bar. Sizdi ghana emes, Erlan Qarindi, Arman Qyryqbaevty da sol arandatqan deydi. Qanshalyqty ras?

- Múnday sybysty men de estidim. Anyghyn bilmedim. Biraq búl bir adamnyng qoly degenge senbeymin. Búl maghan songhy kezdegi bir ýrdis sekildi...

Temirtau qalasynda júmys jasadynyz. Sol Temirtaudyng aty Samarqan bolatyn. Samarqandy Temirtaugha auystyrghan N.Ondasynov edi. Sol kisining atyna nege sol qalada kóshe bergizbeske. Jogharyda berilgen eki súraqqa jauap beredi degen oidamyn. Isinizge bereke tileymin.

- Kelisem. Qatelespesem, Astana qalasynda ol kisining esimi kóshege berilgen.

- Qayda jýrsiz, Berik bauyrym? Biyliktegi at tóbelindey tekti qazaqtyng biri sen edin. Biraq sonda shoghyrlanghan negizinen orysqúldar kóre alushy ma edi sizderleyderdi... Áyteuir qayda jýrseng de aman bol. Últtyq memlekettilik ústanymdaryna әrqashan berik bol!

Qúrmetpen, Ruza. Kerekuden

- Raqmet, apay! Alla razy bolsyn!

- Alash Ordanyng 100 jyldyghy kele jatyr. Memleket qanday dayarlyq isteu kerek dep oilaysyz?

- Memlekettik baghdarlama qabyldanuy qajet. Astana, Almaty qalalarynyng tórine Alash eskertkishin dúrys qoya almay jýrmiz. Semey qalasy men Qaraghandy oblysyn esepke alma­ghanda, últ kósemi Álihangha esh jerde layyqty eskert­kish ornatylmady. Mine, osy olqy­lyq Alash­ordanyng mereytoyynda joyylatyn shyghar.

Alash túlghalarynyng esimi kóshe attaryna, eldi mekenderge to­lyqqandy berilmey kele jatyr. Tyng zertteuler kerek, arnayy filimder jasaluy qajet. Al­daghy mereytoyda búl mәseleler de she­shimin tabady dep ýmittenem.

- Dauy bitpegen Mirzoyan kósheleri (Qazaqstannyng әr qalasynda bar) Tәuelsizdikpen birge jasay bere me? Múny auystyrudy Astana Onomkomy sheshkenimen, bekitetin mәslihat ýnsiz...

- Últtyq ruh, namys jetpeydi. Al biz kóshege shyghyp talap etpeymiz...

Berik myrza, myna mәselelerge baylanysty óz pikirinizdi bildiruinizdi jәne óz ýzengilesterinizdi kýsh biriktirip, iske asyryluyna at salysularynyzdy súraymyn:

1. Bilim jýiesinde "orys әdebiyeti" pәnining ornyna "shetel әdebiyeti" pәnin engizu, orys әdebiyetin onyng bir blogy retinde ghana qamtu. Eshbir el ózgening әdebiyetin japatarmaghay oqyp jýrgen joq. "Orys әdebiyeti" - búl kenestik kezeng pәni.

2. Qazaq familiyalaryna "-tegi" júrnaghyn qosugha әdilet organdarynyng rúqsat bperuine qol jetkizu. Eng dúrysy osynday núsqa ekeni aidan anyq emes pe!

3. Astana atauyn Alashorda dep ózgertu. Maghynalyq jaghynan da qazaqtyng astanasy degen jaqyn ghoy. Áytpese, astana (stolisa) degen jalqy esim emes, jalpy esim ghoy.

- Úsynystarynyzdy qoldaymyn. Tek Astana atauyn «Aq Orda» neme «El Orda» dep auystyrghan dúrys shyghar. Al «Alash» esimin Alashorda astanasy bolghan Semeyge úsynu kerek dep oilaymyn.

Sony

Abai.kz