«Qadymshyl opponent» demekshi, barghan sayyn zyrqyraghan propellerge úqsap bara jatqan «evolusiya saghatynyng tili» qadymshyldyq týnegi túrmaq, kýni keshegi jәditshildik «jyltyldarynyn» da qida-qidasyn shygharuda. Al, bizding basty ústanymymyz – Shahkerim ósiyeti: «Din tazasyn dinnen izde: din shataghyn syngha sal!». IYdeyalyq qúbylanamamyzdyng kez kelgen dogmattardy tas-talqan etetin Sóztanym (Estanym-Oytanym) ghylymy bolmaghy da sondyqtan. Sebebi, Sóztanym – barlyq mýmkin ilim-bilimdi tútas qamtityn Bestanym (Adamtanu, Tabighattanu, Kýntanu, Gharyshtanu, Qúdaytanu) ghylymdarynyng kilti. Bir-aq mysal. Mәselen, Tәnirizmdegi kóneden kele jatqan «J A RA T U Sh Y» termiynining tórt maghynasyn (1. joqtan bar etushi Qúday. 2. jaqsy kórushi Qúday. 3. hayuangha bas bildirip, kemeline keltirushi Qúday.
4. qajetti sharuasyna paydalanushy Qúday.) «j a r a t y l u sh y hayuan» retindegi pendege qatysty taldasaq ta, «evolusiya» degen iydeyany da, onyng qazirgi әlemning ýsh úiyqtasa týsine kirmeytin týpki mәni men manyzyn da (3, 4.) bayyrghy babalarymyzdyng kәmil bilgendigi dәl anyqtalmaq. Áytse de, ol – mәselening basy ghana. Ary qaray, atalmysh terminning «JAr+a+t+u+shy» týrindegi jiktelinimin de múqiyat zeyindep qana qoymay, onyng týpki «JA(y)» týbirining de sansyz maghynalarynyng filosofiyasyn jeke-jeke jәne saralau abzal. Sonyng bәrin tútastyra zerdelegende ghana, osy bir ghana terminde tәnirtanymdyq tútas bir konsepsiya (!) jatqandyghyn anyq úghynbaqpyz. Yaghniy, «Gharysh bastauy» retindegi «Ýlken Jarylysqa» әldenendey «JA(y)» (shar-najaghay) sebepker bolghan» deytin qazirgi ghylymy teoriya da sol kóne termin konsepsiyasynda. Biraq, Q.Q. «Sóztanym  → Bestanym» qaghidasyn moyyndamaydy. Sebebi, ruhtyq býkil jasampazdyq (tariyh, óner, ilim, bilim, ghylym, túrmys, salt-dәstýr, kәsip, ym, tanba; qysqasy, Dýniyede adamgha qatysty ne bar, sonyng bәri) negizining de ATALY SÓZ ekendigi matematiygimizding qaperine kirip te shyqpaydy. Aqiqatynda, kez kelgen matematikting oisha shygharghan esebi de – Sóz; óitkeni, Oy birmezette dybyssyz sóilenip te túrady. Óitpese, oilanylmaydy da! Kýn astyndaghy núrly auanyng núr men auagha bólinbeytini sekildi, Oidyn dybyssyz sózdik bolmysy da Ózinen eshqashan ajyramaq emes. Al, kәdimgi Sóz – Oidyng nómiri birinshi «realidy» bolmysy. Adamdar bir-birimen oisha tildesetin, bәrin oisha tyndyratyn zaman da keledi әli. Ol kezde an-qúspen tildesu de әdettegi sharuagha ainalmaq... Sonday qarapayym zandylyqtardy bilmegendikten, «sóz emes sózdi kisi emes kisi aitady». Mysaly, biz Tәniri, Tengri, tәiiri, Tәnir, Dingiyr, t.t. sózder týpnúsqasynyng «Yan Yra» (Jan Yra; Tan Yra) ekendigin jazghanbyz. Q.Q. sony bile túryp, «Tәnirizm» úghymyna albaty kýiip-pisedi. Búrynghy jazghandarymyzdan qomaqty-qomaqty kóshirmeler jasap, olargha jalaly kommentariy berumen de «bek shúghyldanghan» Q.Q. Tәnirizmdi: «tauda tanbasy, oida elesi joq әldene»-dep te әjuәlaydy. Onysy da – dalbasa. Qazaq arheologiyasy qazynasyndaghy «Altyn Adamdardyn» ghajayyp jәdigerleri men baghzy «Qúday-Kýn + «Tau»-Álem» kulitine oray qasterlengen qasiyetti Taularymyzdaghy gharyshtyq informasiya kodtary retindegi qisapsyz qúpiya petroglifter (olardyng bir «Kýnbastylarynyn» ózi nege túrady!) Tәnirizmning arab shapqynshylyghynan aman qalghan «taudaghy tanbasy» emey nemene? Q.Q-nyng «oyda elesi joq» degeni de tәnirizmdik yrym-senimge, salt-dәstýrge óte bay últ tirliginen maqúrymdyqtyng belgisi. Hikmetting kókesi – óz Ata Tilimizde. Oghan da bir mysal. Tәnirizmdegi ýshtik jýiening «ýsh Baq», «ýsh toghyz» dep bastalyp beretin kóptegen postulattyq qúpiya formulalaryn tútastyra zerttesek, gharyshty «Bú Dýnie men O Dýniye» dep, ekige bólip qana qaras­tyratyn suqit dogma da (hristiandyq-islamdyq dogmatizmning basty bir ústyny) qosa әshkerelenbek. Mәselen, әrkimning «birinshi aq ýii» – Ene jatyry, «birinshi qara ýii» – sharana. Qaytys (vozvrasheniye; «smerti») kezinde, «ekinshi aq ýiinin» qasyna «ekinshi qara ýii» tigiledi. Adamnyng «ýshinshi aq ýii men qara ýii» – O Dýniyede. Yaghni, әr adam (Kishi Kýn) Ene jatyrynan – Bú Dýniyege, Bú Dýniyeden – O Dýniyege (Ortanghy Kýnge), O Dýniyeden Týp Dýniyege (Qúdyret Kýnge) kóshedi. «Úryqtan kemel Ruhqa (Perishtege) ainalu» barysyndaghy ýshghalamdyq sapar [buddizmdik jalghan «sansara» iydeyasyna negiz bolghan «sansyra» (Jan azaby) sapary] sonday. Tәnirizmning ýshtik jýiesindegi myna qaghidalar sol ýshghalamdyq sapar jayynda: «Er – ýsh aq ýy tigedi, ýsh qara ýy tigedi»; «Er kezegi – ýsh kezek»; «Dýnie – kezek» ya «Alma – kezek» [«Alma» – kóne «Al Em» («Álem»; shipaly aq emshek-Kýn; Jaryq Dýniye) atauynyng metatezalyq tolyqsha bir týri]; «Ýsh Baq»; Er barmaymyn degen jerine ýsh barady, at baspaymyn degen jerin ýsh basady». Songhysynda Ruhtyng «kentavrlyq» «Anqyr+Mónkir» sipaty qosa júmbaqtalghan.

IYә, «Qazaq Tili – júmbaq, ne aitsa, bәrining sheshui bar, sheshuin biluge tyrysu kerek» (Mәshhýr Jýsip).
«... Biz, aqynnyng ózinen ózge júrt, neni, kimnen, qanday ghayyptan kýnilgeri habardar bolyp, bilip otyrugha tiyis ekenbiz?»-dep keketetin Q.Q sol «Qazaq Tilining júmbaghyn sheshuge» talpynbay ma; tanym-bilimning barsha algoritmi sonda jatyr ghoy! «Adamnyng balasy – bauyryn» degen Abaydy da bilmey, Onyng sol Sózining «dúrys núsqasyn» izdep әure bolumen qatar, «onday oidy Abaygha ghana menshiktemekke tyrashtanady» dep bizge jala da jabatyn professordyng payymy Shahkerim men Mәshhýr Jýsip әuliyeliginen de tym-tym jyraqta jýr. Bәlkim, professor matematik naqty teoriyalyq esepterge ghana jýirik shyghar? Olay desek, ótken maqalalarymyzda biz Tәnirizmning jogharydaghyday «sandyq» jýielerining «bes Kýndik Jalghan» bestigi bastatqan kóptegen «bestik» qaghidattaryn da keltirgenbiz. Q.Q-nyng matematiktigi ras bolsa, sol «sandyq» jýielerdi nege zerdelemeydi?! Qazaqtyng Kiyiz Ýiinen baskiyimine deyin pәlsapalyq matematika. Mysaly, «kishkentay shar + konus» («Qar+Qara»): tóbeldirikti qarqara. Bir ózinde iydealizm men materializm de, avtogeneziya men ektogeneziya da ghajap ýilesken «... On degenim – oimaq. Ony – bir qara júmbaq» (qate ýlgisi: «on bir (11) qara júmbaq») sanamaghy she? Dokembriyden bastalghan metamorfozalyq evolusiyanyng adamdy «besik» dәuirinen («bes degenim – besik») ary qaray, Gharyshtyq Sana Iyesine ainalugha deyin jetildiretinin («on degenim – oimaq»; tóbesi shúryq-shúryq oimaq – qos úghymnyng simvoly: 1. júldyzdanghan gharysh. 2. «iyne»-núrly Kýn) arghy babalary besjasar úrpaghyna da (!) solaysha oinap otyryp jetkizgen Qazaqtyng Sózining ózi jay sóz emes, – «segiz qyrly ótkir Sóz»! Sonday-sonday qyruar esepter jýiesinde tәnirizmdik nendey magiyalyq modulider bar ekendigine tym qúrmasa matematik retinde qyzyghushylyq tanytugha tiyis Q.Q. solardy týsindiruge tyrysqan bizdi «saudagerdey jymysqy», «dandaysyghan kәpir» dep kýstәnәlap, «1,7 mlrd.-qa juyq qoldaushysy bar úly din» (islamdy aitady. T.Á.) madaghyn qaytalay beredi. Kóptikti haqtyqpen shatastyrmau kerek, mәsele sanda emes, – mәnde. Ekinshiden, iydeyalyq túghyry myqty din eshqashan sektalargha pyshyramaydy. Al, «1,7 mlrd.-tyq islamnyn» ózara jauyghyp, qyrqysyp jatqan irili-úsaqty seksenge juyq sektalargha ydyrap ýlgergendigi – tarihy fakt. Matematiygimiz sony «esepteudin» ornyna: «Ruhtyng – Qúday jәne kerisinshe, Qúdaydyng Ruh bolghany ma? Hristiandardyng «Svyatoy Duh» degenining kóshirmesi emes pe búl?!»-degen bos sózge beriledi. Óitkeni, aqyl-esting ózdiginen eshtene oilay almaytyndyghyn, ony oilandyrushynyng Iye-Ege-Ego (Men) yaghny Ruh ekendigin biz búryn aitqanbyz. Ruh – qisapsyz núrly Oilar ghalamy (Kishi Kýn) retindegi aqyl-esti basqarushy Patsha Qúday-Iye. Sol sekildi, qúdyretti Aqyl-Es te (Qúdyret Kýn; Kýnderding Kýni) bar. Patsha-Iyesi – Týp Qúday-Ruh. Al, oishyl Borhes «monstr» dep synaghan hristiandyq jalghan trimurtidyng әu-bastaghy tәnirizmdik dúrys ýlgisi: «Ata Qúday+ (ÚL QÚDAY-RUH) +Ene Qúday». Nege «Úl-Qúday-Ruh»? Onyng mәnisi – ózge bir bayan. Ángime barysynda biz buddizmge negiz bolghan «Qútqarghy Adam+ (QÚT ÚL) +Qút Qar» ýshtigin de sóz etemiz.

Endi opponentimizding «GËdeli teoremasy» arqyly neni dәleldemegine keleyik. Dәleldemegi – «adam aqylynyng shekteuliligi». Sony týsindiru ýshin, ol kór-jerdi «kóke»-lep aityp jóneledi. Teginde, A d a m n y ng (pendening emes) parasattyq dengeyin GËdeli teoremasymen bezbendeu – aqymaqtyq. Pendening ghana aqyly shekteuli, Adamnyng aqyly sheksiz. Sebebi, tәnirizmdik kóne «Adam» («a+DAM»; Júmaq Kýn Qúdayy.,) termiyni, tekorat zandylyghy boyynsha, «Kishi Qúday» degendi de bildirgen. Biz «Adam» dәrejesine әli jetken joqpyz. Mysaly, qazirgi әlemde sәt sayyn bir ghylymy janalyq ashylyp jatady deuge bolady. Ol prosess barghan sayyn ýdey bermek. Sonyng bәri – pendelerge ghana tәn materialdyq-tehnikalyq progress (MTP) qareketi. Biraq, p e n d e l i k MTP mәngilik emes. Onyng sony a d a m d y q ruhaniy-parasattyq progress (RPP) qúzyretine shyndap úlasady da; týpting týbinde adamzatqa MTP-nyng qajeti de bolmay qalady; mәselen, kommunikativtik qúraldar ornyna telepatiya keledi; t.s.s. Óitkeni, eng keremet «tehnika» da – myi. Bolashaqta RPP arqasynda, әr pende (iyr. «p+EN+d+e»; «EN»: smerdyashiy smertnyi.,) Adamgha ainalady. Sonyng ózi, ótkende aitqanymyzday, «... qas topas → topas → pende → Anqyldaq → Baqshy (Kishi Qúday-Adam)» týrindegi evolusiyalyq transformasiya. Jaratushy Iye qas topasty solaysha birtin-birtin «jaratady» (bar etedi; jaqsy kóredi; hayuandyghyna «bas bildirtip», Adam qylady; qajetine paydalanady). Demek, «Qúday bizge aqyl-sana bere túryp, ony shektep tastaghan» dep oilau – Qúdaydy әdiletsiz dep qorlau bolmaq. Qúday әdiletti: «Aqyl degen – ó l sh e u s i z bir jaryq Núr» (Shahkerim) yaghny sheksiz jasampaz «Kishi Kýn». Pendening aqylyn shektep túrghan Qúday emes, – ózining hayuandyghy. Odan «qútylu» ýshin, Tabighattyng óz «shirigi» («mýnkirligi») arqyly údayy júparlana ósip-órkendep jatatyndyghy sekildi, Pende-Ruh retindegi әr pende de ózining «zúlym» («Mónkir-Mýnkir») qabyletin izgi («Anqyr»: erkek-Júpar Perishte) qabyletining aq niyetine oray qyzmet etkize biluge yaky «óz hayuandyghyna bas bildirip», sol arqyly múratqa jetpekke» ýnemi jigerlene talpynuy qajet. Kentavristikalyq «At – múratqa jetkizer» naqylynyng mәnisi de sonda. Sonday jigerli talap – pendenin ruhaniy tazaryp, Adam («Basyna Baq qonghan» jan; Kishi Qúday) bolmaghyna tәnirlik kepil. Ol turaly Abay: «Ishtegi kirdi qashyrsa, Adamnyng hikmet keudesi»-deydi. «Ishtegi kirden» (hayuandyqtan) arylghandardyng «jýregining kózi ashylady». «Jýrekting kózi ashylsa, Haqtyqtyng týser sәulesi» (Abay). Payghambarlyq búl Sózding mәnisin ózimiz búryn aitqan «Tórteui týgel (kemel) bolsa, tóbedegi kóredi; altauy ala (shala) bolsa, auyzdaghy (Sóz) óledi» qaghidasy týsindiredi. Yaghni, «tórt kóz» (jýrek, ókpe, emshek, kәdimgi kóz) kemeldense, tóbedegi Tóbekóz («Kishi Qúday» retindegi Ruhtyng Kózi) «ashylady». «Basqa Baq qonudyn» keremeti sonday! Mysaly, Tóbekózi ashylghandargha, ókpe «kózinin» qasiyetine oray, tereng su betimen jayau jýru, әueley úshu, kózge kórinbes kýige enu op-onay. Eng bastysy, «Tóbekóz» arqyly a q y l gh a qúdaylyq ty­lsym ghalamnan «Haqtyqtyn týser sәulesi» (Abay). A d a m mýmkindigining sheksizdigi de, onymen salghastyrghandaghy pendelik púshaymandyqtyng «aqylgha sәule qonbasa («aqylgha Haqtyqtyng sәulesi týspese». T.Á.), hayuansha jýrip kýneltpek» (Abay) bolatyndyghy da sodan. «Haqtyqtyng sәulesi» aghzagha qajetti bioenergiya bolyp ta tabylady. «Sandyq» (ondyq) jýiege oray aitylghan búl aksiomalardy da matematiygimizdin úgha qony neghaybil. Babalarymyzdyng iyerarhiyalyq birtútas «Ýsh Baq» úghymyn da
«T. myrzanyng kóp qúdaylary» dep tәlkek qylatyn Q.Q. «buddizmning de negizi – Tәnirizm» degenimizdi de mazaq ete, «dinder tarihynan bilimsizdigimizdi» aityp jәne aiyzy qanyp qalady. Onysy da bayansyz masat. Sóztanymgha jýginelik (maqala kólemi kótermeytindikten, Sózden Sózding qalaysha tuyndaytyndyghy; qalaysha qúbyla hәm býline taratylatyndyghy, t.s.s. sansyz zandylyqtardy tәptishtep jatpaymyz). Tildegi «androginiyalyq» zandylyqqa say, birmezette qarama-qarsy qos maghynany bildiretin kóptegen kóne Sózderding biri – «bet», «búta», «ýmit», «úmyt», «bút», «bat», «apat», t.s.s. týbirles sózderdi tuyndatatyn kóne «BIT» termiyni, Kýn Qúdayynyng (Ruhynyn) ejelgi ataularynyng biri. Onyng kóne Mysyrgha deyingi sansyz qúbylghy-býlingi týrlerin týgendeuding qajeti joq. Bastapqy etistiktik mәnderi retindegi jaghymdy «payda bol» maghynasy Kýn Qúdayynyng – atalyq, jaghymsyz «ól» (ósh; týgesil) maghynasy enelik («Bit+ә»: «saytan») sipatyn isharalaydy. «Bit + Bitә». Jogharydaghy «Úl Qúday-Ruh»-tyng «ata-enelik» qos ipostasy. Soghan oray, slavyandarda «BIT» atauynyng tolyqsha «Bat+ya» jәne «B»~M qúbyly arqyly, «Mat+i» ýlgileri de qalyptasqan. «B»~M, M~«B» qúbyldaryna mysaldar: «Úmay~Abay», «Baq~Mag», «Bit Yar~Mad Yar», «meyram~bayram», «Únarman~niyrvana», t.s.s. úshan-teniz.

«Bit+ә» (úrghashy-saytan) – buddizmde «Mar+a». Yaghni, «Bit» (umri; kones) sózi teneumәndik «Bit+ә» týrinde «saytan» degen maghynagha iye. Dәl sol siyaqty, «Bit»-ting sinoniymi retindegi «Mәr+e» [mrak; kones. «Sәr+e» (zarya) antoniymi] de teneumәndik «Mar+a» (saytan) keypine enbek. Onyng «Mar» (qaz. Jylan) ýlgisi «Mýnkir» (sasyq úrghashy-saytan) qúbylysynyng bir sipatyn bildiredi.

Tekorattyq «BIT» – Júmaq-Kýnning de atauy. «BIT» atauy týrlerining «Bәt» («jaynaghan»; ejelgi mәni: «jaynaghan Júmaq-Kýn»), «ә+Bәt» (júmaq meken), «әi+Bәt» («әi, bәt»; әdemi) bolmaghy da sodan. Kýn men Kýn Qúdayynyng kónedegi «YRA BIT» (tuyn. býlin. ýlg: «Ra+Bat»; «p+Ro+Met+ey».,), «MAR BIT» (bir ýlgisi: «Mar+h+a+Bat»), «QOSh BIT» (slav. «Gos Podi»; qaz. «Qosh+e+Met».,), «JAR BIT» (kýntektilikti bildirer etnonimdik ýlgileri: «Sar Mat», «Sa+v+r+o+Mat»), «BIT YAR» (k. b. e. týrleri: «Mad Yar»-«Mad Jar»-«Majar»), ózge tilderdegi núsqalarynyng biri retindegi qúbylghy «Mitra» («Mit Yra») ýlgisi de bar «BIT YRA» («Bityra»; tuyn. býl. ýlg: «Bәtirә-au», «badyraq», «bәtpyrauyq», «bәtir», «әbdire», «bytyra», «abdyra».,), t.s.s. kóptegen kýrdeli ataularyna da negiz bolghan kóne «BIT» termiyni, tekorat zandylyghy boyynsha, «Kýn Qúdayynyng Jerdegi ókili» («BUDda») mәrtebesine de ainalady. Mysaly, «Jaratushy Yra» atalmysh Kýn men Kýn Qúdayynyng «Jerdegi ókili» de solaysha «Jaratushy Yra» («S+t» simbiozy arqyly, «Zaratush+t+y Yra») atanghan. «Pút» (idol) sózin de tuyndatqan sol «BIT» termiynining qúbylghy bir ýlgisi – «BÚD». Keyingi býlingi týrlerining bir parasy: «Búd+a», «Bud(d)+a», «Bo+gh+d+a».

«BIT» («Budda») úghymynyng bayyrghy «ÝR» («h+Ýr» ya «h+Or»; Qosh Qúday-Ruh; Júmaq-Kýn; «Qosh Sóz»; Kýntektilikti bildirer etnonimdik býlingi ýlgisi: «ARi+ya») derjavasyndaghy S a q Eliniki ekendigi «Buddanyng shyqqan Tegin» bildiretin «Shakiyamaniy» (S a q adamy) atauynan ayan. Qas S a q (Qazaq) ta – S a q. Maldas qúryp otyrady. «S a q adamy» («Budda») mýsinining klassikalyq ýlgisining de dәl sonday keyipte bolatyndyghy sodan. Yaghni, «BIT» (Qúday+Kýn) kulitin ústanyp, ózderining minәjattyq mekenin de «BIT» (Qytaydaghy «BO+gh+D+a» tauy men «BO+gh+D+a» kóli) atandyrghan S a q babalarymyz keyin Qytaydan Ýndi asyp, «pendening «Qútqarghy Adamgha» (Qútqarushy Bitke – «Buddagha») aynaluy» doktrinasyn ala barghan. «Siddhartha Gautama» atauy da sony aighaqtaydy. Taghy da Sóztanymgha jýginemiz. Til tirligindegi kóptegen dybystyq qúbylghylardyng biri – «G»~«S». Kerisinshe, «S»~«G» týri de bar. Mysaly, «Sentavr~Kentavr», «sauma~haoma», «júpar~giyper», «Bayan Súlu~Bayan Hylu», «Kiklop(Kók Úl)~Siklop», «Kesari(Ósir)~Sezari», t.t. Jogharydaghy «Jar Bit» («Jarbit») atauynyng «Sarmat~Karpat» ýlgileri de solay qalyptasqan. Osyndaghy «G»~«S» qúbylghysy men R+«t» siym­bio­zy hәm «dd» sozylmasyn eskersek, «Siyd(d)har+t+ha» atauynyng «Hidharha» yaky «Qútqarghy» (Qútqarushy) ekendigi de ashylmaq. Dәl solaysha, «Budda hanshayymynyn» «i+a+Sodhar+a» esimi» «i+a+Hodhar+a» yaky «Qútqar» («Qút Qar») týrinde dúrys oqylady. «Qút» komponenti – «Qúday», «Kýn», «Baq», «Yrys; kópmaghynaly «androginiyalyq» «Qar» (jogharydaghy «Bit+ә» sinoniymi) komponenti «saytan-әiel» degendi de bildirer «Qút Qar» («i+a+Hodhar+a»; jasandy etistiktik ýlgisi: «qútqar») esimi – «Qútqarghy» Bitting «enelik» ipostasynyng atauy. «Úldyq» ipostasynyng kóne «Yra-Úl» (Kýn-Úl) atauy «Budda úlynyng esimine» («Ra+h+Ul+a») ainalyp ketken. «Qútqarghy+ (YRA ÚL) +Qút Qar» troisasy solaysha anyqtalady. Búl jerde myna mәselege nazar audaru qajet; «Qútqarghy+ (YRA ÚL) +Qút Qar» ýshtigindegi dominant atau – «Qút». Onyng mәnisi – atalmysh ýshtikting әuelgi núsqasynyng «Qútqarghy+ (QÚT ÚL) +Qút Qar» bolghandyghynda. Yaghni, troisadaghy bastapqy «Qút Úl» ornyna keyin «Yra Úl» qoldanylghan. Alayda, «ýshtik» filosofiyasyna odan kelip-keter esh zalal joq. Óitkeni, «Yra Úl» («Yraúl»; Kýn-Úl), «Qút Úl» («Qútúl»; Kýn-Úl) – sinonim ataular әri olardyng jasandy etistiktik ýlgileri de bir maghynada: «aryl» = «qútyl». Al, «Qútqarghy+ (QÚT ÚL) +Qút Qar» ýshtigining «Qorqytqa» da qatystylyghyn әngime sonynda aitamyz.

Soraqy býlingen «Gautama» («g+a+Utam+a») atauynyng taza ýlgisi – tekorattyq «Adam» («a+DAM») termiyni. Qazaq Tilinde búghan negiz bolghan «DAM» (Yam → Jam → DAM; Yam → Qam) atauynyng mynaday týrlerde bastalyp berer tuyndy ýlgileri óte kóp: «Dem» (tynys; qosh Ruh-Jan), «dam+a» (qosh Sóz), «tam» (júmaq baspana), «ә+dem+i» (әibәt), «dәm», «dom», «dәm+e», «dop», «túm+a»...

Sonymen, «Siddhartha Gautama» – «Qútqarghy Adam» degen termiyn. Tәnirizmdik baghzy úghym. «Qútqarghy Iisus»-tyng prototiypi. Biraq, «QÚTQARGhY» (Qútqarushy) jәne «aryl» («Yraúl»), «qútyl» («Qútúl») úghymdarynyng mәnisi nede? Onyng mәnisi «Din tazasyn dinnen izde: din shataghyn syngha sal!» ósiyetine oray tómende keltiriletin kóptegen ghylymy salghastyrular arqyly aiqyndala kele, sóz sonynda әdemi tújyrymdalady. Mәselen, «Buddanyng hanzadalyq júmaq (Baq) ómirden qashuy» da, «Adamnyng júmaqtan (Baqtan) quyluy» da – Tәnirizmdegi «Bastan Baqtyng (Júmaq Kýn-Estin) tany» yaky «Sormanday» (aqyl-esi «tozaq» jan, sorly) úghymy. Eger, «mandaydaghy S o r» simvolynyn  s o r d a ósetin «tyrnauyq» (or. ýlgisi: ternoviyk) shengeli ekendigin eskersek, «tyrnauyq-tәj kiygen patsha Iisustyn» da kәdimgi «s o r m a n
d a y»-pende personifikasiyasy ekendigi ashylmaq. «Iisustyng «tәubәli ong qaraqshy+ (Iisus) +tәubәsiz sol qaraqshy» týrinde, «Golgofa» atty t ó b e d e ki­­reske keriletindiginen» de sony úqpaq kerek. Óitkeni, sormanday-pendening t ó b e s i n d e -
g i («Golgo­fasyndaghy») «Anqyry men Mýnkiri» («tәu­bәli ong qaraqshy» qabyleti men «tәubәsiz sol qaraqshy» qabyleti) «itjyghys» kýide údayy «janjaldaspaq». Pendege tәn «ekijýzdi» túrlausyz Sor Es dinamikasy, «ES – KERIS» atalmysh qúbylys. Tәnirizmde ol «TÓBELES» [b i r t ó b e d e g i l e r kerisi; «k e r i s» (rasprya) sózi «raspyatiye» degendi de bildiredi] dep te atalady. Sóztanymgha jýginsek, «t ó b e atauy» retinde «Bassýiek» degendi bildiretin kónegrektik býlingi «g+Ol+g+of+a» (or. ýlgisi: «glava», «golova» yaky «g+Alav+a») atauy jón núsqasynyng «Alav» yaky «Alau» [iyr. «AL+au»; «jalyndaghan ot»; kónedegi úmyt mәni: «jalyndaghan aq Kýn»; «AL(l)+a»; «g+AL(l)+a» yaky «k+ÁL (l)+ә», t.t. býlingi ýlgileri de bar] ekendigi de ayan bolmaq. Týbiri – tәnirizmdik kóne «AL» (Aq Kýn.; Aq Kýn Qúdayy) termiyni. Ol da jón, sebebi, pendening Basy da – «jalyndaghan Kishi Kýn». Biraq, ol – «Qara Bas» (kóne týrki. Sormanday; Pende). Kemeldense, «Yalabash» (k.týrk. Payghambar) yaky «Al Bas» (Aq Kýn-Bas) keypine enbek. Búryn, «Basyna Baq qonyp, Tóbekózi ashylghan» Kýnbastylardyng Baqshy-payghambar (Kýn Qúdayynyng Jerdegi ókili) sanalghandyghy da sodan. Óitkeni, «y+Al+a+Bash», «Bay Qam+b+ar» (iyr. «Payghambar»), «Zaratush+t+y Yra», «p+Yra Orok» (slav. «Prorok»), «Bud(d)+a» syndy tekorattyq býlingi ýlgilerding negizi – Kýn men Kýn Qúdayynyng qadymghy ataulary retindegi tәnirizmdik kóne terminder: Al Bas, Bay Qam-Yra, Jaratushy Yra, Yra-Ýrik, Bit.

Tәnirizm boyynsha, «mandaydaghy Sor» belgisi «tyrnauyqtan órilgen tәj» bolsa, «Bastaghy Baq» belgisi – gýltәj. Kóne Grekiyada ol «lavr japyraqtarynan órilgen tәj» týrinde. «Bayterek» te – «Bastaghy Baq» (Júmaq Kýn-Es) simvoly. Ol simvol ertede «BAq» sózining әuelgi týri retindegi «BA+u» sózining bastapqy «BA» ýlgisimen de atalghan. «BA» aghashy («Bayterek») – «Bastaghy Baq» simvoly. «Sormanday-pendening «BO» aghashy» (bir týri «BOD+h+a». «drevo prosvetleniya»; jón ýlgisi: «BÚT+a». Bit aghashy) ayasynda «BUDda» («Prosvetlennyi»; «BIT»: «Basynda Baghy bar «Qútqarghy Adam») bolatyndyghy» da sodan. «Iisustyng Bastaghy Baghynyn» býlingi ataularynyng biri – «g+E+f+s+iy+man». Týpnúsqasy – «Aspan» ýlgisine qosa, «Osman», «Ospan», «IYsh+t+van», «Span», t.t. qúbylghy-býlingi núsqalary da bar tәnirizmdik kóne «Ósman» («Ós+man»; Júmaq-Kýn adamy; Júmaq-Kýn) termiyni. Áriyne, pende-«Iisustyng «Sory» da «Baghy» da – óz aqyl-esi ornalasqan Basynda yaky «Alau»-da («Golgofa-galava»-da). Ol «Ioann» (Yan) Injilinde mynaday týrde: «Na tom meste, gde On raspyat, byl sad» (Bibliya. Moskva. Rossiyskoe bibleyskoe obshestvo. 1998. 19:41. str. 127). «Pende-Isanyng «Basyna Baq qonuy» isharasy da sol Injilde: «Y vidit (Mariya. T.Á.) dvuh Angelov, v b e l o m odeyaniy sidyashiyh, odnogo u glavy y drugogo u nog, gde lejalo telo Iisusa» (20:12. str. 127.). Yaghni, sormanday Pende-Ruhtyn «tәubәli ong qaraqshy» qabyleti men «tәubәsiz sol qaraqshy» qabyleti («kisining eki iyghyndaghy» besaspap «Anqyr men Mýnkir») birynghay «a p p a q Perishtelerge» aynalmaq». Sonyng ózi «qosaghynmen qosa a gh a r !» tilegi boyynsha, «Mýnkir»-ding de «Anqyr» («úrghashy Anqyr») keypine enetindigi. Nәtiyjesinde, әuelgi «TÓBELES» (bir tóbedegi kerisushiler; disgarmoniya) qúbylysy «ÝILES» (tәnirizmdik búl termin «bir ýidegi jarasymdylar» jәne «garmoniya» degendi bildiredi) týrine ó z g e r e d i. Búl orayda mynany da eskermek abzal; «Anqyr+Mýnkir»-pendening kentavrlyq «Anqyr+Mónkir» sipaty «Biy+Biye» týrinde jetilmek. Pendening «óz hayuandyghyna bas bildirui». Alayda, ol da jetiluding shegi emes. Óitkeni, «qoynyndaghy qatyn – jau, astyndaghy atyng – jau». Tolyq Adam bolu ýshin, «Biy+Biye»-ning «erkek Anqyr + úrghashy Anqyr» týrine enbegi shart. «... Gautama mingen atyn tastaghanda, onysy jýregi jarylyp óldi de, qúday keypinde qayyra jaraldy-mys» miyfining negizi sonday: «Biye → úrghashy Anqyr» metamorfozasy, buddizmdegi «tórt izgi aqiqat» (1. «ómir – sor».
2. «sordyng sebebi bar». 3. «sordan qútylugha bolady». 4. «qútylu tәsili belgili») týiini. Demek, Ruh («Men») eshqashan «ólip, qayta tirilmeydi», «Men» ólmekke taghdyr joq әuel-bastan» (Abay). Tek, Sor-Ruh Baq-Ruhqa [«Baq»; tәuesimdik bir týri – «Bog» (or. Qúday)]
ó z g e r e d i. Sóztanymgha jýginsek, «Iisusqa» qatysty pravoslaviyalyq «voskres» («qayta tirilu») úghymynyng tórkini de sony aitady: tәnirizmdik «Óz+ge+r+is»
(p r e ­o b r a j e n y e) termiyni «óz­gir­es» týrinde meta­te­zalanyp, «v+Oskyres» týrinde býlinedi. Al, biz býlingi «Avesta», «Vesti», «IYegoshua», «IYiysus», «IYsa», «Aysa», «Ghaysa» ataularynyng da týpki dúrys ýlgisining – basty mәnderi «qosh Iye-Ruh», «qosh Aqyl-Es», «qosh Sóz» (t.t.) degendi bildiretin kópmaghynaly kóne «ES» termiyni; onyng qúbylghy bir ýlgisining «YS» (Júpar Ruh) ekendigin bayandaghamyz. Sol sekildi, «S+t simbiozy arqyly býlingen «HRIYS+t+os» (gr. Pomazanniyk) atauynyng dúrys ýlgisi – «KIRIS». «KIRIS» (Baq; Qút; Yrys) úghymynyng atributtyq anyqtamasy – «shekening júpar maygha shylquy» (yrysqa kenelu). «KIRIS»-ting tolyqsha ýlgisi – «KIRES» («kreS+t»: qosu, kóbeytu, ong zaryad; «jebeli sadaq», «saltatty», t.t. simvolikasy), týpki týbiri – «KIy»...

Sonymen, «hanzadalyq Baqtan aiyrylghan sorly Bit → «Baq Aghashyna» ie bolghan baqytty Bit» sekildi, әuelgi «ES – KERIS» (Duh-Razum – rasprya-raspyatiye) qúbylysy «ES – KIRIS» (júparsanaly Ruh – Baq; «iy+IYS+us HRIYS+t+os») týrine ózgeredi. Jalpy, etimologiyalyq hәm filosofiyalyq túrghyda, Injilding solaysha, bastan-ayaq tútas әshkerelenetindigin de biz óte jaqsy bilemiz. Tipti, Bibliyadaghy «Qúdaydyng alghashqy aptalyghy», «Adam men Eva», sonday-aq, «Noy», «Moiysey», «Avraam», t.t. turaly ertekter de Qazaqtyng Tili men dýniyetanymy boyynsha kemel ghylym-bilim sóileydi. Ázirge aitarymyz, – «Budda» da, «Iisus» ta joq, personifikasiyalyq diny falisifikasiyalar ghana bar. Sondyqtan, tәnirizmdik kóne «ES» termiynin «Ghimran», «Tәube», «Nisa», «Mәriyam», «Maida», t.t. sýrelerde «Isa» atty «payghambargha» ainaldyryp alghan Qúran kәrim (aud. Rәtbek qajy Nysanbayúly, Uahap Qydyrhanúly. Almaty. «Jazushy».
1991 j.) turaly da sóz qozghaudyng ózi artyq. «Qúrandy jazghyzghan» «Ja+b+r a+iyl» da – tәnirizmdik kóne «Jar Úl» («Yar Úl»; Kýn Úl.,) úghymy. Onyng «Gavriyl», «Yarila», «verblud» syndy býlingi ýlgilerin biz ótken maqalamyzda keltirgenbiz.

«Din tazasyn dinnen izde: din shataghyn syngha sal!» ósiyetine orayghy taghy bir-eki salghastyrular. Mәselen, «Bes Kýndik Jalghan» (KÝN → Núr → taza Aua → t. Su → t. Jer) bestigine say «Bastaghy BAQ → qosh Oy → q. Sóz → q. Áreket  → q. Jýze» bestigi men «Bes Kýndik Jalghan» bestigining keritransformasiyalyq «t. Jer → t. Su → t. Aua → Kýn Núry → KÝN» bestigine say «qosh Ýmit → q. Jiger → q. Talap → q. Tanym →  
q. SENIM» bestigi – buddizm kon s e p s y ya s y n a («segiztarmaqty jol»: tanym, jiger, kemel sóz, kemel is-әreket, bayandy tirlik, talap, sabyr, kemel Oi) negiz. Onda Tәnirizmning «Bastaghy BAQ» bestigining «zaratushtralyq ýshtigi» (izgi Oi, i. Sóz, i. Is) hәm «qosh SENIM» bestigining ýsheui ghana (jiger, talap, tanym) qamtylghan. «ÚNAR» bestigi (ÚNAR  → Óner → qosh Bilim → q. Ghylym → q. Enbek) mýldem joq. Al, «Únar» qasiyetinsiz «Budda» yaky «BIT» («ayaqtal»; «Adam bolu» prosesining tolyq ayaqtaluy) qúbylysy mýlde mýmkin emes. Óitkeni, «nravstvennosti» sózin tuyndatatyn býlingi «nr+av» (kónesi – «nor+ov») ýlgisi de bar «Ún+a+r» (perishtelik únamdy aqjúpar minez-qúlyq) termiyni – buddizmdik «nirvan+a» (sostoyanie absolutnogo nebytiya y vysshego blajenstva) týrinde jalghandanghan tәnirizmdik kóne «Únarman» («Únar+man»; únamdy, aqjúparly minez-qúlyq Iyesi; Júpar Perishte-Adam) termiynining negizi.

«Únarman» kategoriyasyna Baqshy, payghambar, әulie túlghalar kiredi. Kez kelgen jalghan dinge ólgenshe berilgender de «әuliye» keypinde bolmaq. Onyng bir dәl anyqtamasy: «qiyanatsyz nadandar әuliyeden kem emes» (Shahkerim). Biraq, qanshalyqty qiyanatsyz bolsa da, nadannyng aty – nadan.

«Budda + bes shәkirt». Ol suayttyqtyng tәnirizmdik әuelgi mәnisi: «BIT + bes mýshe» yaghni, «BIT (Qosh Ege) + «oylau mýshesi» retindegi Myy (1), jýrek (2), ókpe (3), emshek (4), kәdimgi kóz (5)». «Iisus + on eki shәkirt». Onyng tәnirizmdik әuelgi mәnisinin «ES (Qosh Ege men Myi) + on eki mýshe» (jýrek bastatqan sezimdik on mýshe jәne «Sóz mýshesi» retindegi Til men «Is mýshesi» retindegi qol-ayaq) ekendigi alghashqy maqalamyzda aitylghan. Qosarymyz, – apokrifte «Iisus jetikózdi» ghana. Al, «Tóbekózi ashylghan» Adamnyng on eki mýshesining de («12 apostolynyn» da) «kózi ashylady». Onyng da ertektik ýlgisi – Bibliyada (Deyaniya svyatyh apostolov. 2: 1-4. str. 131). «Adamdaghy barsha bezge kóz bitedi» degen de – sol. Grek mifologiyasyndaghy «túla-boyy kózge toly Argos»-tyng da mәnisi sonda. Sóztanymgha jýgineyik; tolyqshalanghan «Arg(os)» atauy – «Yra-Ýrik» («p+Ro+Rok») atauynda da kezdesetin tәnirizmdik kóne «Ýrik» («ÝR+ik»; júparly Ruh) termiyni. «Arqa» (qaz. Ruh), «Ruakh» (evr. dyhaniye; «Duh»), «riyh» (ar. veter), «Ruh» (ar. Duh) bastatqan sansyz týrleri bar. Týbiri – «ÝR» (býlingi ýlgileri «h+Ýr»; «Ýr+p+i»; k+Ór+p+e»; «Ari+ya»; «b+Or+ey», t.s.s. jalghasa beredi).

Qosh, tәnirizmdik «Baq pen Sor» ilimindegi «Sor» Ruh (sәikesinshe, Onyng iyeligindegi aqyl-es) bara-bara «Baq» Ruhqa yaky «Qútqarghy Adamgha» ainalady» (bir formulasy: «kóre-kóre kósem bolasyn, sóiley-sóiley sheshen bolasyn») kanonynyng jalghan dinderge qalaysha negiz bolghandyghy Qazaqtyng Tili men dýniyetanymy arqyly az-kem әngimelendi. Dәp ras, «bayqasan, Qazaqtyng Sózinde bar – Dýniyening geniyligi, payghambary» (Súltanmahmút). Alayda, «Qútqarghy Adam» («Hidharha g+a+Utam+a»; «Qútqarushy Iisus»-tyng prototiypi) úghymynyng әu-bastaghy tәnirizmdik mәnisi «Adamzatty qútqarushy» emes, «Sorlynyng azapty tirlik («tozaq») ataulydan ó z i n qútqaruy» yakiy «mandayyndaghy Sordan («tozaq Esten») arylyp, Basyna Baq («júmaq Es») qonuy» degendi bildirgen. Jogharydaghy «aryl» («Yraúl»), «qútyl» («Qútúl») úghymdarynyng mәnisi de sonda: pende ózining Sorynan arylady-qútylady, yaghni, bastapqy «Sorly»-pende keyin «Yra Úl» ya «Qút Úl» keypine enedi. Sonyng ózi – «SORLY

 BAQShY» («Baqshy»: Bastaghy Baqtyng Iye-Ruhy; buddizmde «B+h+akshiy»: monah) ózgerisi. Yaghni, әr pende ózin ózi sorlatady ya sordan ózin ózi qútqarady. Óz erki – ózinde. Qúday әdilettiligi sonday.

«QAR QÚT» (jalghan ýlgisi: «QORQYT») ta – «Qútqarghy Adam» («Hidharha g+a+Utam+a») prototiypi. Sóztanymnan bir mysal; jogharydaghy «Bit Jar» («Madjar») komponentterining oryn almastyrghan týri – «Jar Bit» («Sarmat»). Genealogiyalyq túrghyda, ekeui – Kýntekti arghy babalarymyzdyng eldik bir ghana atauy. Sol siyaqty, «Qar Qút» («Qorqyt») pen «Qút Qar» («i+a+Hodhar+a»; jasandy etistiktik ýlgisi: «qútqar») da – bir úghym. Yaghni, «Qorqyt» – Jerdegi kórden emes, «Bastaghy Sordan «qashqan» qosipostasty «Qút Úl» (Qúday Úl; Qút –«Got»-«Qúd+a+y»...) obrazy: «Qar Qút+ (QÚT ÚL) +Qút Qar».

«Qar Qút» («Qorqyt»; «Hr-ht») kulitining búdan bes myng jyl búrynghy (!) Mysyrgha da belgili bolghandyghy O. Sýleymenovtyng «Yazyk pisima»» enbeginen belgili. «Qar Qút»-tyng úldyq «Qar Úl» («Hr-hl») ipostasynyng analogtary: «Bit Úl» («Mәtel»), «Baq Úl» («Maqal»), «Qút Úl», t.t. «QÚT ÚL» atauynyng jasandy etistiktik ýlgisining «q ú t y l» ekendigin eskersek, «Adamzatty qútqarushy Iisus Hristostyng bolashaqta qayta oraluy» degen diny sandyraq ta bylaysha dúrys úghynylmaq: «bolashaqta adamzat óz Sorynan «ES – KIRIS» Ilimi arqasynda jappay qútylady!» Últtyq hәm әlemdik eng keremet iydeya da, iydeologiya da – sol! Óitkeni, «Baq pen Sor» ilimi oqylmayynsha, «jýrekting kózi ashylmaydy».

Jә, kýlli jalghan dinder negizi – Tәnirizm. Onyng býtkil konsepsiyalary Qazaq Tilinde-dý­niy­e­tanymynda. Sóztanymnyng osy maqaladaghy fenomenalidyq-sensasiyalyq faktileri de – ata-babalarymyzdyng «giyperboreylik» Tek pen Tildi jetildire, barynsha taza saqtaghan qasiyetti qabylettiliginen. Al, «Giyperborey» («Giyper+b+Or+ey»; «Júpar-Ýr»: Qosh Qúday-Ruh – anqyghan Júmaq-Kýn.,) – jerjýzindik barsha kóne órkeniyetterge negiz bolghan yqylymdaghy әlemdik alapat Ruhany Ortalyq, Baqshy Adamdar Eli...

"Qazaq әdebiyeti" gazeti

Taqyryp ózgertilip alyndy. Týpnúsqadaghy taqyryp: "Jýrekting kózi ashylsa..."