– Qazaq birligining tamyry nede?
– Qazaq birligining tamyry tilinde, dilinde, dininde jatyr. Mәdeniy-ruhany túrghydan bizdi biriktiretin, qazaqty qazaq etetin qúndylyqtar – osy. Bizding birimiz shala qazaq bolyp, birimiz últ-patrioty bolyp bólinip jýrgenimiz osy birlikting joqtyghynan.
– Últtyng túraqtylyghy jolyndaghy basty faktor ne? Halyqtyng kóp nәrsege sene bermeytini songhy әleumettik jaghdaylardan bayqalyp qaldy. Senimdi joghaltpauymyz ýshin ne isteu kerek dep oilaysyz?
– Qashan da sanany túrmys biyleydi ghoy. Qúrghaq, bos sóz senimdi de, túraqtylyqty da ózgertedi. Patriotizm – úran ghana emes, onyng negizin qalau kerek. IYdentifikasiya, ózimizdiki jәne ózgeniki degen úghymdar bar. IYdentifikasiya ýrdisi adamdardy kóbirek biriktiredi.
Soghys, týrli tabighat apattary saldarynan tóngen qauip adamdardyng patriottyghyn arttyra týsedi. Sebebi, «Ózim», «ózge» degen úghymdar osyndayda qoghamdy biriktiruge týitkil boluda. Qazirgi tanda biz jalpaqshesheymiz. Kópvektorlyq sayasat deymiz, bauyrmal qazaq deymiz, esigi joq ýy siyaqty bolyp ketkenbiz. Syrtqy sayasatymyz da kópvektorly. Bәrine beybit kózqarastamyz. Óz últymyzdyng ústanymy ne? Bizding qorghaytyn óz últtyq mýddemiz boluy kerek qoy. Sol últtyq mýddeni әlem aldynda, kórshi memleketter aldynda layyqty qorghay aluymyz kerek. Syrtqy elmen qanday da bir basqosu, birigu últtyq mýddemizge say kele me? – sony saralay biluimiz kerek. Álemdegi iri memleketterding bәri de osylay damyp keledi. Kezinde Cherchiliding ózi: «Angliyanyng odaqtasy joq, Angliyanyng mýddesi bar» degen ghoy. Al biz últtyq mýddemizdi әli kýnge deyin dúrys anyqtay almay otyrghan siyaqtymyz. Jan-jaqtymyz, әiteuir ana odaqqa da kiremiz, myna odaqqa da kiremiz, sammit ótkizemiz. Áyteuir týrli sharalardy qolgha alyp jatamyz.
Ózimizding últtyq ústanymymyz bolmaghannan keyin adamdar birikpeydi. Adamdar belgili mýddeni qorghau jolynda birigedi ghoy.
– Syrtqy jaghdaylarmen tanys shygharsyz. Áleumettik-qoghamdyq ózgeristerge qaramastan, býgingi zamanda óz mýddesin, óz múratyn, patriotizmin saqtap qalghan últ bar ma?
– Alystan mysal izdep qajeti joq. Qasymyzdaghy Qytaygha kóz salynyzshy. Ótken ghasyrdyng sekseninshi jyldarynan bastap, reforma jasay otyryp, halyqtyng әleumettik dengeyin 17 ese kótergen. Ýlken jetistikterge jetti. Árkim ózining júmysyna, memleketting isine adal. Biz anau deymiz, mynau deymiz, alayda, naghyz patriot últ – solar. Otanym, elim, jerim dep janyp túr. Eli halqyn, halqy elin oilaydy. «Balam deytin el bolmasa, elim deytin úl qaydan shyghady» degen Ahmet Baytúrsynúlynyng sózin osyndayda eske alasyn.
IYә, el patriot boluy kerek. Memleket te eldi oilauy kerek qoy. Sol kezde ghana halyq memleketti oilay bastaydy.
Qytay ýkimeti әrbir azamatynyng auqatyn jaqsartugha mýddeli. Árbir qytay óz elining bolashaghyna senedi. Sondyqtan olar ertenine esh uayymdamay qyzmet ete beredi.
Taghy bir mysal retinde AQSh-ty alyp qaranyz. AQSh-tyng bir azamatyn renjitip kóriniz. Kýlli AQSh biyligi sizben jaulasady.
Al bizde patriottyqty halyqtan ghana talap etedi.
– Býgingi tanda zamanauy halqymyzdyng bolmysyn qalyptastyruda tarih qanday roli atqardy? Býgingi minezimizding ózgerisine ótken naqty qanday oqighalar әser etti?
– Biz Kenestik kezende qalyptasqan stereotipterden әli de aryla almay kele jatyrmyz. Bizdi qúrtyp jýrgen minez – sol. Kenestik kezdegi asharshylyq, qughyn-sýrgin, soghys bizge ýlken qayghy-qasiret qana әkelip qoyghan joq. Jýregimizge ýlken qorqynysh úyalatyp ketti. Bizding elitamyz da әli sonday psihologiya jeteginde jýr. Jaghdayymyz jaqsaruy ýshin sol elita almasuy kerek.
– Elimizdegi basty qúndylyq retinde qazir qanday minez basym bayqalady. Ata-babalarymyzdan qalghan qanday erekshelikterdi joghaltyp aldyq?
– Bәri de sol qoghamdyq-әleumettik jaghdaygha kelip tireledi. Ór halyq edik, endi jerge qaray beretin jaghdaygha jettik. Úsaqtalyp kettik. Halqymyz kýndelikti kýibeng tirlikting jolyna týsip ketti.
Halyq basyndaghy múnday auyr jaghdaydan Batys elderi de ótken. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin Europa qirap qaldy ghoy. Ótken ghasyrdyng alpysynshy jyldaryna deyin, Europa halqy әl-auqattaryn jaqsartqansha, qiyn jaghdayda ómir sýrgen. Alpysynshy jyldardan bastap, halyqtyng әl-auqaty jaqsaryp, on-solyn tanyp, adamdardyng qoghamdaghy belsendilikteri arta bastady. Biz sol dengeyge әli shygha almay jatyrmyz. Sol dengeyge jetpeyinshe, últtyq ruhymyz da kóterilmek emes.
Óz elimizde, óz jerimizde túrsaq ta, qazaqtardyng әl-auqaty әr týrli. Kónilimizdi qúlazytatyn jaghdaylar kóp bolyp túr. Ata-babalarymyzgha tәn ór minezden airylyp qalghandaymyz. Qazaqtar memleket qúrushy últ bolghandyqtan, olardyng әleumettik jaghdayy da jaqsy boluy kerek edi, mәrtebesi joghary boluy kerek edi. Arab elderin alyp qarasaq, olar esh qymsynbastan, memleket qúrushy últtargha artyqshylyqtar berip jatyr. Qazir Europa elderi de oilana bastady. Kezinde mulitikulituralizmdi ústanghan Europa syrttan migranttardy qaptatyp, bәrimiz teng qúqylymyz dedi. Keyin migranttar kóbeyip ketken son, olar endi óz últynyng jaghdayyn oilay bastady. Óz halyqtarynyng tarihy rolin, memleket qúrushy últ retindegi rolin qalay qalpyna keltiremiz dep jantalasuda. Sol ýshin osy kýni migrasiyalyq sayasatty da shekteude.
– Qazaqstandaghy týrli әleumettik qoghamdyq jaghdaylar qazaqstandyq patriotizmdi qanshalyqty әlsiretti, qanshalyqty nyghaytty?
– Qazir biz naryqtyq ekonomika jaghdayynda ómir keship jatyrmyz. Naryqtyq ekonomika bolghandyqtan, әriyne, memleketten eshkim eshtene kýtpey, adamdar ózining jaghdayyn ózi kýittep jýr. Naryqtyq ekonomikagha tәn tútynushylyq psihologiya basym. Adamdarda tútynushylyq psihologiya bolmasa, naryqtyq ekonomika damymaydy. Nege bizde anany satyp al, mynany tútyn dep kýnde qaqsaydy dep oilaysyz? Olar sol arqyly adamdardyng tútynushy psihologiyasyn qalyptastyruda. Sondyqtan qazir bizding adamdardyng barlyghy jappay tútynushy bolyp ketken. Tútynushylyq psihologiya algha ozdy. Ár kýnning qamyn oilau, paydakýnemdik, jemqorlyq, qaytsem kóp qamtyp qalam degen minez de osy tútynushylyq psihologiyagha tәn.
Bәrimiz birimizden-birimiz asyp týskimiz keledi. Birimizden-birimiz jaqsy kiyingimiz keledi. Birimiz minbegen mәshiyneni ekinshimiz mingimiz keledi. Tipti, toy jasasaq ta, bәlenshekeng jasaghan toydan saltanatymyz kem bolmauy kerek. Ýy salsaq ta, ózgeden sәuleti artsa deymiz. Kerek deseniz, mazar salu, as beru de bәsekege ainalyp ketti.
Sóitip, imandylyq, ruhany qúndylyqtar ekinshi kezekte qalyp qoydy. Endi sonyng zardabyn tartyp jatyrmyz.
Bir kemshiligimiz – naryqty jabayy naryq qylyp jiberdik. Órkeniyetti elderde de naryq bar, biraq olarda órkeniyetti, mәdeniyetti naryqqa beyimdelgen. Uaqyt óte kele bizde de solay bolar.
Jana siz senim turaly súraq qoydynyz. Biz demokratiyalyq elmiz. Demokratiyalyq qoghamda sayasy sheshimder halyqpen aqyldasa otyryp qabyldanbay ma? Halyqpen aqyldaspastan, tóbeden jay týskendey, laq etkizgen jaylardan son, halyq ta senimin joghalta bastaydy. Óitkeni, kýni erteng sonday jayttardyng taghy da qaytalanatynyn biledi.
Bayaghydaghy «qoygha qasqyr shapty» dep ótirik aita beretin balanyng әngimesi esinizde ghoy. Qoygha qasqyr shynymen shapqanda auyl júrty oghan senbey qoyatyn edi ghoy? Erteng biz de sonyng kebin kiyip jýrmeyik. Mәselen, kýni keshe óziniz kórdiniz, bankter: «biz bankrotqa úshyraghan joqpyz» dep qansha aqtalsa da, halyq olargha kýmәnmen qaraydy. Nelikten? Sebebi, qazir bankterge degen senim tómendegen. Halyq depozitterdegi jighan-tergenin alyp ketip jatyr. Eger osy ajiotaj qaytalana berse, tas-talqanymyz shyghady. Oilastyrylmaghan әreket qoghamda ýlken mәsele tughyzady. Ári ol jara onaylyqpen jazylmaydy.
– Últtyq burjuaziya bizde qalyptasty ma? Eger qalyptassa, olardyng bizdegi jaghdaygha әseri qanday?
– Liyberaldar men konservatorlardyng shyghuynyng ózi burjuaziyanyng qalyptasuyna tikeley baylanysty boldy. Úlybritaniya kezinde otarshyl el boldy ghoy, Afrika, Aziya elderin basyp alghan. Úlybritaniyanyng óz ishindegi dvoryandar konservatorlardyng negizin qalyptastyrdy. Uaqyt óte kele, otar elderden arzan tauar, arzan júmys kýshin, qúldardyng enbegin paydalanyp, kóp tauar әkeletin saudagerler tez arada kýsh jiyp, burjuaziyanyng negizin qalyptastyrady. Sóitip, olar ishki naryqty jaulap aldy da ishtegi dvoryandardy yghystyra bastaydy. Al búnday jaghdayda dvoryandar birigedi de konservatorlyq partiya qúrady. Sóitip, olar yqpal etip, saudagerlerge baj salyghyn salghyzyp, ózderine ynghayly basqa da jaghdaylar jasay bastaydy. Saudagerler men burjuaziya ókilderi de qarap otyrmay liyberaldyq partiya tuy astyna birikti. Sóitip, olardyng araqatynasy ýlken sayasy tartysqa úlasty.
Al bizde onday burjuaziya qalyptasa qoyghan joq. Bizde onday týsinik te joq, sebebi, biz shaghyn jәne orta biznes jayyn ghana oilaumen әlekpiz. Iri biznesti bólek qaraudamyz. Orta jәne shaghyn biznestegiler – shyqpa janym shyqpamen, halyqtyng ishinen shyqqan túlghalar. Búlardy últtyq burjuaziyany qalyptastyratyn toptar dep aitugha bolar. Qazir ýlken biznestegiler men búlardyng arasy eki bólek. Kýlli Qazaqstannyng energetikalyq resurstary, qazba baylyqtary oligarhiyalyq toptardyng qolynda. Olardyng mýddeleri de bólek, túrmys-tirshilikteri de ózgeshe. Bólek bir Qazaqstanda ómir sýrip jatqan sekildi.
Al qalghan halyq ózinshe bir bólek ómir sýrip jatqan siyaqty. Aralarynda ýlken alshaqtyq bayqalady. Búlardyng arasynda baylanys joq desek bolady.
Jerimiz bay dep qansha maqtanghanymyzben, halyq sonyng paydasyn kórip jatyr ma? Auyldaghylar malymen kýn kóredi. Saudagerler saudasymen kýn kóredi. Solardyng da berekesi kete bastady-au, bazarlar órtke jii úshyraytyn boldy.
Ol ol ma, shaghyn jәne orta biznesting moynyna minip alghan sheneunikterding armiyasy bar. Osynday jaghdayda shaghyn jәne orta biznes qaydan damidy?
Iri biznes ókilderining halyqpen isi joq. Olargha «nege halyqtyng jaghdayyn oilamaysyn?» dep, teng dәrejede sóilesuge tiyis burjuaziyamyzdyng jaghdayy, әne, ananday.
Al osy aralyqta qolyna dollar, euro ústap ta kórmegen, ailyghynyng ózin tengemen әreng alatyn adamdar bar. Olar qalay kýn kóredi? Olardyng mýddesi men súranysy, talaby qanday? Sony da oilauymyz kerek.
– Ángimenizge rahmet.