Sәken Seyfulliyn: Men kóndim! Qaghazgha qol qoyayyn, balalardy alyp ketindershi, Qúday ýshin!
1-suret: Sәken Seyfulliyn
2-suret: Sәkenning tútqyndaghy kezi. Songhy sureti
- Sәken Seyfulinning tughanyna 120 jyl
Búl taghdyrdyng qysastyghyna ne shara bar eken? Ataman Annenkovtyng azap vagonynda talay auyr beynetti basynan keship, tar jol, tayghaq keshulerden ótken Sәken Seyfullindey súnqar aqyndy onyng óz qolymen ornatqan Kenes ókimeti NKVD abaqtysyna qamap, kózine kók shybyn ýimeletken ghoy.
Sәken «halyq jauy» degen jalamen 1937 jyldyng 24 qyrkýiegi kýni qamaugha alynghan. Búl súnqar aqynnyng qamal alar 40 jastyng qyrqasyna endi ghana kóterilgen kezi. Biraq, Sәken qamal men ordany 30 jasyna jetpey túryp-aq alghan bolatyn.
Ol 1922 jyldyng jeltoqsan aiynda Qyrghyz (Qazaq) avtonomiyalyq respublikasy Halyq Komissarlary Kenesining Tóraghasy bolyp saylanghan. Býgingi tilmen aitqanda – respublikanyng Premier-Ministri. Sol kezde Sәken bar bolghany 28 jasta ghana eken!
1-suret: Sәken Seyfulliyn
2-suret: Sәkenning tútqyndaghy kezi. Songhy sureti
- Sәken Seyfulinning tughanyna 120 jyl
Búl taghdyrdyng qysastyghyna ne shara bar eken? Ataman Annenkovtyng azap vagonynda talay auyr beynetti basynan keship, tar jol, tayghaq keshulerden ótken Sәken Seyfullindey súnqar aqyndy onyng óz qolymen ornatqan Kenes ókimeti NKVD abaqtysyna qamap, kózine kók shybyn ýimeletken ghoy.
Sәken «halyq jauy» degen jalamen 1937 jyldyng 24 qyrkýiegi kýni qamaugha alynghan. Búl súnqar aqynnyng qamal alar 40 jastyng qyrqasyna endi ghana kóterilgen kezi. Biraq, Sәken qamal men ordany 30 jasyna jetpey túryp-aq alghan bolatyn.
Ol 1922 jyldyng jeltoqsan aiynda Qyrghyz (Qazaq) avtonomiyalyq respublikasy Halyq Komissarlary Kenesining Tóraghasy bolyp saylanghan. Býgingi tilmen aitqanda – respublikanyng Premier-Ministri. Sol kezde Sәken bar bolghany 28 jasta ghana eken!
Ol osy joghary lauazymdy qyzmette jýrgen kezinde tughan halqynyng óshken atyn jaryqqa shygharyp, «qyrghyz» delinip kelgen halqyn «Qazaqty qazaq deyik, qateni týzeteyik» dep respublikalyq «Enbekshi qazaq» gazetine maqala jazdy. Qolyna biylik tiygende bar mýmkindikti paydalanyp, «Qazaq tili memlekettik til bolsyn, is qaghaz qazaq tilinde jýrgizilsin, ol qazaq audandary men bolystarynda 1924 jyldyng 1 qantarynan shildege deyin jýzege assyn. Al 1 shildeden ary qaray qazaq pen orys aralas otyrghan jerding barlyghynda da is qaghazy qazaq tilinde jýrgizilsin» dep taygha tanba basqanday etip, Dekret shygharyp bergeni tarihtan mәlim.
Bastapqyda tergeushining «japon tynshysy kórinesin» degen jala sózderine jany kýigen qayran Sәken tarpang minezine basyp, ony oryndyqpen atyp úrmaq bolyp alasúrypty. Jalyna qol tiygizbeytin arda aqynnyng әli de asau túlpar kezi ghoy. Saghy syna qoymaghan. Sóitken Sәkendi arada birer ay ótkende NKVD abaqtysynda qyzyl jaghaly jendetter adam jany tózgisiz azaptaular men it qorlyqtardy kórsetip, mýsәpir kýige týsirgen.
Bir sәt Sәkenning myna eki suretin salystyryp qaranyzdarshy. Birinshi surette basyna qúndyz bórik, ýstine qúndyz jaghaly sәndi palito kiygen ol súlulyqtyng simvolynday bolyp, bota kózderimen móldirey qarap qalghan. Tәni de, jany da súlu arly azamattyng adal beynesi ghoy búl!
Ólimge jan ekensing qiya almaytyn,
Ólenning qúshaghyna siya almaytyn.
Qazaqty kórging kelse, dәl osy dep,
Kórsetse dýniyege úyalmaytyn, - dep jazghan syrshyl aqyn Syrbay Mәulenovting sózinen asyryp ne aita alghandaymyz?
Al endi Sәkenning NKVD týrmesinde týsirilgen myna songhy suretin kóruding ózi qorqynyshty. Asyl azamat qanday adam tózgisiz azaptar kórgen desenizshi! Auyr soqqydan ong jaq kózi aqilanyp, búl kezde kóruden qalghan da siyaqty. Saghy synghan, saqaly ósken. Bir kezderi móldirey qaraytyn bota kózderinde eshqanday ómir qyzyghynyng belgisi qalmaghan. Sýlesoq, mәn-maghynasyz, ýmitsiz kýige týsken qajyghan adamnyng dәrmensiz keypi búl.
Adam tózgisiz auyr azaptaulardyng arasynda NKVD jendetteri Sәkendi ayaqtarynan jogharygha mal siyaqty asyp qoyyp, qazaqtyng qarshaday balalaryna:
- Atana nәlet Seyfulliyn!
- Halyq jauy Seyfulliyn!-dep betine týkirtip, múrtyn bir taldap júldyrghan degen de derek bar. Sonda búl qorlyqqa shyday almaghan asyl azamat:
- Men kóndim! Qaghazgha qol qoyayyn, balalardy alyp ketindershi Qúday ýshin!-dep jylapty.
Qor bolghan qayran Sәken!
Alaqangha salyp, ayalap ústaugha tiyisti ardaqty azamatty osynsha mýsәpir kýige týsirgen, ataman Annenkovtyng azap vagonynyng ózi saghyn syndyra almaghan súnqar aqyndy ózine tanylghan jalagha qol qongha mәjbýr etken stalindik zúlym jýiege ne deuge bolady? Qataldyghy men soyqandyghy jaghynan ol tipti fashistik gestaponyng ózin orta jolda qaldyrghanday.
Sәken NKVD abaqtysyna qamalghannan keyin 3-4 aidan song jary Gýlbahram onymen 5-10 minut kezdesuge әreng degende rúqsat alypty. Sonda búryn moynyma әjim týsedi dep tútas denesimen búrylyp qaraytyn, kóilegining jaghasyna kir týsirmeytin, shalbarynyng qyry synbaytyn, denesinen qymbat iyissudyng júpar iyisi búrqyrap túratyn seri Sәkenining elesi de qalmaghanyn kórgen jary alghashqyda ony tanymay qalypty. Sәken jarynyng qoyghan súraqtaryna da jauap qatpay, mәngirip otyra bergen kórinedi. Kók jelkesinen:
- Bolyndar! Uaqyt bitti!-dep qarauyl soldat tónip túr.
- Sәken-au, tym bolmasa ózing qolynnan týsirmeytin Ayanyndy nege súramaysyn?-dep jylapty sonda jary.
- A, ne deysin? Ol әli tiri me edi?-dep Sәken selk ete qalypty.
- Qoy, qaydaghyny aitpa. Ayanyng ýide, seni saghynyp jýr,-deydi Gýlbahram.
- Áy, bir jaman týs kórip edim...-dep kýmiljipti Sәken. Búdan әri sóileuine mýmkindik bermey, qarauyl soldat Sәkendi tas kameragha qayta dedektetip, alyp ketipti.
Aqyry Sәkenning sol týsi aina-qatesiz tura keldi. Túlpardyng artynda qalghan jalghyz túyaq Ayan kóp úzamay Almatydan qashyp shyghyp, Kókshetaugha bet alghan anasynyng qolynda jolaushylar poezynyng ishinde qatty auyryp, qaytys bolghan.
Gýlbahram bir tatar kempirding kómegimen kishkentay Ayanyn músylmandary qorymynyng bir shetine kómgen eken. Osy bertinde kókshetaulyq azamattar Ayannyng basyna «Búl jerde Sәken súnqardyng bir tal qauyrsyny jatyr» dep belgi tas qoydy.
Sәken 1938 jyldyng 26 aqpanynda ózine atu jazasyn kesken «ýshtik» sotynyng ýkimi shyghar aldyndaghy songhy sózinde:
- Men tergeu kezinde auyr azaptaulargha shyday almay, jazushy Galina Serebryakovanyng kontrrevolusiyalyq úiymgha qatysy bar deuge mәjbýr boldym. Sol sózimnen bas tartamyn. Adal adam retinde ólgim keledi!-depti.
NKVD jendetteri qansha jerden «syndyrsa» da, syn sәtte Sәken Seyfullin qatayyp, ózining bekzat bolmysyna qayta oralghan. Búl – aitar auyzgha ghana onay.
Aqboz atty qúlatqan – jala-kerme,
Magadangha mola izdep bara berme.
Sәken degen – halqymnyng ruhy ghoy,
Ruhtardy kómbeydi qara jerge! - dep Alashtyng aqberen aqyny Ghalym Jaylybay aitpaqshy, Sәken – qazaq halqynyng kóginde mәngi jarqyrap túra beretin jaryq júldyzdarymyzdyng biri.
Tóleubay ERMEKBAEV,
Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi
Qaraghandy qalasy
Abai.kz
