1940-1951 jyldary Shynjang – Altay ólkesin at túyaghynyng dýbirine bólep, әueli Qytay elining Gomindan (Qytay Últtyq partiyasy) sayasatyna, odan keyin 1949 jyly Mao Szedun negizin qalaghan Qytay biyligine qarsy shyghyp, kóterilis jasaghan Ospan batyrdyng tughanyna biyl 125 jyl tolyp otyr.

Ospan batyr tek Qytayda ghana emes, Kenes Odaghynda da tyiym salynghan túlgha. Qytay, Mongholiya, Týrkiya jәne t.b. elderdegi qazaqtar arasynda onyng aty anyzgha ainalghan. Kenes tarih ghylymy ony ainalyp ótken. Esesine, basqa sheteldik ghalymdar, sayahatshy, jihangezder qazaq batyry turaly jaqsy biletin.

Ospan batyr 1899 jyly Sin imperiyasynyng Altay ólkesi, Kóktoghay audanyndaghy Óndirqara qystaulyghynda dýniyege kelgen. Ol - Orta Jýzding Kerey ruynan shyqqan.

Balalyq shaghy auylda ótken, ol malshylar men jergilikti sharualargha kómektesetin. El arasynda Ospan batyr jas kezinen әrtýrli sayasy iydeyalarymen tanyldy. Onyng basty maqsaty - tughan jerin azat etu bolatyn. Ol azamat bolyp qalyptasa bastaghanda jәne әskery isterdi iygeru kezinde búl maqsaty aiqyn kórine bastady.

Qytaylyqtardyng Shynjangha jappay qonys audaruy Ospandy jәne onyng seriktesterin Kóktoghay qalasynda 1940-shy jyldary jappay kóteriliske, Sheni Shisay gubernatorgha qarsy kýreske intermeledi. Nankinning (sol kezde Qytaydyng astanasy) sayasy sheshimderi jәne qazaqtar jii qonystanghan ónirdegi qatal sayasaty narazylyqtargha әkeldi. Kóterilis ishki Mongholiyada, dýngen auyldarynda, Tiybette jәne músylmandary kóp Shynjanda boldy. Ospan batyr Altay ólkesindegi jergilikti qazaqtar arasynda ýlken bedelge ie boldy jәne ol kóp úzamay kóterisshilerding jetekshilerining birine ainaldy.

Otan soghysynyng bastaluyna deyin kenestik barlaushylar men núsqaushylar kóterisshiler basshylarymen yntymaqtastyqty negizge alyp otyrdy. Gitlerding Kenes Odaghyna shabuylyna deyin Mәskeu men Nankin arasynda qarym-qatynastar dostyq negizinde boldy. Kenes Odaghy Qytaygha japondargha qarsy soghysta qaru-jaraq pen núsqaushylarmen kómektesti. Gominidan biyligi japondyqtarmen soghys kezinde jeniliske úshyraghanyn eskere otyryp, Kremli Qytaydyng biyligining qúlauy jaghdayynda basqa mýmkindikterdi de qarastyrdy. Áriyne, Qytaydyng batys bóliginde Shynjang KSRO men Japoniya arasynda buferlik aimaqtardyng biri boluy mýmkin edi. Osylaysha, Odaqtyng elshileri Shyghys Týrkistan Respublikasynyng ókilderimen jii kezdesuler ótkize bastaydy.

Ospan batyr kommunistik rejimning qarsylastarynyng biri boldy. Ol KSRO-da qyzyl terror dәuirinde qazaq jerimen ne bolghanyn jaqsy bildi. Kommunister onyng tughan Altayynda jeniske jetse, olar sol qatygez sayasatyn jýzege asyratynyn jaqsy týsindi. Gitlerlik Germaniya KSRO-gha shabuyldaghannan keyin Gominidan men Kremli arasyndaghy qarym-qatynas salqyndady. Qytaylyqtar erte me, kesh pe, nemister jenedi dep týsindi, sondyqtan Mәskeuden ózderin qashyqtyqta ústaugha tyrysty. Sonymen kenestik sayasat qytaylyqtargha qysym jasau ýshin Týrkistan kartasyn paydalanugha kirisedi.

1944 jyldyng qarasha aiynda Shyghys Týrkistan Respublikasy qúryldy jәne Altay qazaqtarynyng Qytaygha qarsy kóterilisi bastaldy. 1931 jyly kenestik GULAG-tan qashyp ketken jәne Qytaygha jasyryn týrde kóship kelgen Álihan Tóre respublikany basqardy. KSRO Shyghys Týrkistan Respublikasyna belsendi kómek kórsete bastady.

Biraq sol uaqytta Altay ólkesi Ospan batyrdyng tolyq yqpalynda boldy. Mәskeu Ospan batyrdy óz maqsattary ýshin paydalanugha tyrysty. 1943 jyly Ospan batyrmen kezdesuinde Monghol revolusiyasynyng jetekshisi Choybalsan 1000 myltyq, 20 pulemet jәne oq-dәriler berdi.

1945 jyldyng qyrkýiek aiynyng ortasynda Ospan batyr әskerleri (birneshe myng jauynger) soltýstik Shyghys Týrkistan Respublikasy maydanynyng әskerlerimen birge Altay aimaghyn Gominidan әskerlerinen bosatty. Búdan keyin Ospan batyrdy Shyghys Týrkistan Respublikasy ýkimeti Altay aimaghynyng әkimi etip taghayyndady jәne Shyghys Týrkistan Respublikasynyng Halyq qaharmany ordenimen marapattaldy. Mәskeu Ospan batyrdy baqylaugha tyrysty, biraq ol әrdayym sәtti bolmady. Óitkeni, Ospan Altay aimaghyn tәuelsiz respublikagha ainaldyrghysy keldi, al búl Shyghys Týrkistan Respublikasy basshylaryna únaghan joq.

Ospan batyr jasyryn týrde kenestik biylikke soghys jariyalaydy jәne Gominidanmen kelissózder jýrgize bastaydy. Mýmkin, Chan Kayshy rejiymi jeniske jetkende qazaq basshygha belgili bir jenildikter berui mýmkin edi. Sonymen qatar, Ospan jergilikti kommunisterge qarsy kýresti bastaydy. 1946 jyldyng ayaghyna qaray Ospan batyrdyng jaghdayy óte kýrdeli jәne qauipti boldy. Bir jaghynan, oghan Shyghys Týrkistan Respublikasy ​​ýkimeti (yaghny Mәskeu) qater tóndirdi, al ekinshi jaghynan Mao Szedunnyng halyq-azattyq armiyasy (qytay kommunisteri) Shyghys Týrkistan Respublikasy shekarasyna jaqyndady.

Sol sebepti Ospan batyr ózi men qazaq halqyna ózindik avtonomiya kepildigin úsynghan Gominidan jaghyna ótudi sheshedi. Mәskeu Ospan batyrgha qarsy kommunist Dalelhan Sýgirbaevty paydalanady, ol sol kezde Shyghys Týrkistan Respublikasynyng әskery kýshterining basshylarynyng biri edi.

1949 jyly Shynjanda Gominidan kýshterining qaldyqtary jenildi. Kommunister azamattyq soghysta jenip, Qytay Halyq Respublikasyn jariyalau maqsatynda Halyqtyq sayasy konsulitativtik kenesting shaqyryluyn taghayyndady. Mao Szedun Qytay revolusiyasyn Shynjannyng ýsh aimaq revolusiyasy dep atady, al Shyghys Týrkistan Respublikasynan delegattar Beyjinge shaqyryldy. Delegasiya 27 tamyzda úshyp ketti, biraq Hamar-Daban jerinde úshaq qúlap, jolaushylar men ekipaj qaytys boldy. Osy oqighadan keyin Qytaydyng Qyzyl Armiyasynyng bólikteri Ýrimshige kirip, Shynjanda Kommunistik partiyanyng rejiymin qúrdy.

Ospan batyr jana Ýkimetke qarsy kóterilis kezinde qazaqtardy basqarady. Alayda kóterilis qatygezdikpen basyldy. 1951 jyly 19 aqpanda Makay (Ganisu) qalasyndaghy Qanambol tauynda Ospan batyr – songhy qazaq batyry tútqyngha alyndy jәne 29 sәuirde Ýrimshide ashyq týrde óltirildi.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz