1940-1951 جىلدارى شىڭجاڭ – التاي ولكەسىن ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنە بولەپ، اۋەلى قىتاي ەلىنىڭ گوميندان (قىتاي ۇلتتىق پارتياسى) ساياساتىنا، ودان كەيىن 1949 جىلى ماو تسزەدۋن نەگىزىن قالاعان قىتاي بيلىگىنە قارسى شىعىپ، كوتەرىلىس جاساعان وسپان باتىردىڭ تۋعانىنا بيىل 125 جىل تولىپ وتىر.

وسپان باتىر تەك قىتايدا عانا ەمەس، كەڭەس وداعىندا دا تىيىم سالىنعان تۇلعا. قىتاي، موڭعوليا، تۇركيا جانە ت.ب. ەلدەردەگى قازاقتار اراسىندا ونىڭ اتى اڭىزعا اينالعان. كەڭەس تاريح عىلىمى ونى اينالىپ وتكەن. ەسەسىنە، باسقا شەتەلدىك عالىمدار، ساياحاتشى، جيھانگەزدەر قازاق باتىرى تۋرالى جاقسى بىلەتىن.

وسپان باتىر 1899 جىلى تسين يمپەرياسىنىڭ التاي ولكەسى، كوكتوعاي اۋدانىنداعى وندىرقارا قىستاۋلىعىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول - ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي رۋىنان شىققان.

بالالىق شاعى اۋىلدا وتكەن، ول مالشىلار مەن جەرگىلىكتى شارۋالارعا كومەكتەسەتىن. ەل اراسىندا وسپان باتىر جاس كەزىنەن ءارتۇرلى ساياسي يدەيالارىمەن تانىلدى. ونىڭ باستى ماقساتى - تۋعان جەرىن ازات ەتۋ بولاتىن. ول ازامات بولىپ قالىپتاسا باستاعاندا جانە اسكەري ىستەردى يگەرۋ كەزىندە بۇل ماقساتى ايقىن كورىنە باستادى.

قىتايلىقتاردىڭ شىڭجاڭعا جاپپاي قونىس اۋدارۋى وسپاندى جانە ونىڭ سەرىكتەستەرىن كوكتوعاي قالاسىندا 1940-شى جىلدارى جاپپاي كوتەرىلىسكە، شەن شيتساي گۋبەرناتورعا قارسى كۇرەسكە ينتەرمەلەدى. نانكيننىڭ (سول كەزدە قىتايدىڭ استاناسى) ساياسي شەشىمدەرى جانە قازاقتار ءجيى قونىستانعان وڭىردەگى قاتال ساياساتى نارازىلىقتارعا اكەلدى. كوتەرىلىس ىشكى موڭعوليادا، دۇنگەن اۋىلدارىندا، تيبەتتە جانە مۇسىلماندارى كوپ شىڭجاڭدا بولدى. وسپان باتىر التاي ولكەسىندەگى جەرگىلىكتى قازاقتار اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى جانە ول كوپ ۇزاماي كوتەرىسشىلەردىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى.

وتان سوعىسىنىڭ باستالۋىنا دەيىن كەڭەستىك بارلاۋشىلار مەن نۇسقاۋشىلار كوتەرىسشىلەر باسشىلارىمەن ىنتىماقتاستىقتى نەگىزگە الىپ وتىردى. گيتلەردىڭ كەڭەس وداعىنا شابۋىلىنا دەيىن ماسكەۋ مەن نانكين اراسىندا قارىم-قاتىناستار دوستىق نەگىزىندە بولدى. كەڭەس وداعى قىتايعا جاپوندارعا قارسى سوعىستا قارۋ-جاراق پەن نۇسقاۋشىلارمەن كومەكتەستى. گوميندان بيلىگى جاپوندىقتارمەن سوعىس كەزىندە جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن ەسكەرە وتىرىپ، كرەمل قىتايدىڭ بيلىگىنىڭ قۇلاۋى جاعدايىندا باسقا مۇمكىندىكتەردى دە قاراستىردى. ارينە، قىتايدىڭ باتىس بولىگىندە شىڭجاڭ كسرو مەن جاپونيا اراسىندا بۋفەرلىك ايماقتاردىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن ەدى. وسىلايشا، وداقتىڭ ەلشىلەرى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وكىلدەرىمەن ءجيى كەزدەسۋلەر وتكىزە باستايدى.

وسپان باتىر كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ قارسىلاستارىنىڭ ءبىرى بولدى. ول كسرو-دا قىزىل تەررور داۋىرىندە قازاق جەرىمەن نە بولعانىن جاقسى ءبىلدى. كوممۋنيستەر ونىڭ تۋعان التايىندا جەڭىسكە جەتسە، ولار سول قاتىگەز ساياساتىن جۇزەگە اسىراتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. گيتلەرلىك گەرمانيا كسرو-عا شابۋىلداعاننان كەيىن گوميندان مەن كرەمل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس سالقىندادى. قىتايلىقتار ەرتە مە، كەش پە، نەمىستەر جەڭەدى دەپ ءتۇسىندى، سوندىقتان ماسكەۋدەن وزدەرىن قاشىقتىقتا ۇستاۋعا تىرىستى. سونىمەن كەڭەستىك ساياسات قىتايلىقتارعا قىسىم جاساۋ ءۇشىن تۇركىستان كارتاسىن پايدالانۋعا كىرىسەدى.

1944 جىلدىڭ قاراشا ايىندا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى جانە التاي قازاقتارىنىڭ قىتايعا قارسى كوتەرىلىسى باستالدى. 1931 جىلى كەڭەستىك گۋلاگ-تان قاشىپ كەتكەن جانە قىتايعا جاسىرىن تۇردە كوشىپ كەلگەن ءاليحان تورە رەسپۋبليكانى باسقاردى. كسرو شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا بەلسەندى كومەك كورسەتە باستادى.

بىراق سول ۋاقىتتا التاي ولكەسى وسپان باتىردىڭ تولىق ىقپالىندا بولدى. ماسكەۋ Oسپان باتىردى ءوز ماقساتتارى ءۇشىن پايدالانۋعا تىرىستى. 1943 جىلى وسپان باتىرمەن كەزدەسۋىندە موڭعول رەۆوليۋتسياسىنىڭ جەتەكشىسى چويبالسان 1000 مىلتىق، 20 پۋلەمەت جانە وق-دارىلەر بەردى.

1945 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىندا وسپان باتىر اسكەرلەرى (بىرنەشە مىڭ جاۋىنگەر) سولتۇستىك شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى مايدانىنىڭ اسكەرلەرىمەن بىرگە التاي ايماعىن گوميندان اسكەرلەرىنەن بوساتتى. بۇدان كەيىن وسپان باتىردى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى التاي ايماعىنىڭ اكىمى ەتىپ تاعايىندادى جانە شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق قاھارمانى وردەنىمەن ماراپاتتالدى. ماسكەۋ وسپان باتىردى باقىلاۋعا تىرىستى، بىراق ول ءاردايىم ءساتتى بولمادى. ويتكەنى، وسپان التاي ايماعىن تاۋەلسىز رەسپۋبليكاعا اينالدىرعىسى كەلدى، ال بۇل شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنا ۇناعان جوق.

وسپان باتىر جاسىرىن تۇردە كەڭەستىك بيلىككە سوعىس جاريالايدى جانە گوميندانمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزە باستايدى. مۇمكىن، چان كايشي رەجيمى جەڭىسكە جەتكەندە قازاق باسشىعا بەلگىلى ءبىر جەڭىلدىكتەر بەرۋى مۇمكىن ەدى. سونىمەن قاتار، وسپان جەرگىلىكتى كوممۋنيستەرگە قارسى كۇرەستى باستايدى. 1946 جىلدىڭ اياعىنا قاراي وسپان باتىردىڭ جاعدايى وتە كۇردەلى جانە قاۋىپتى بولدى. ءبىر جاعىنان، وعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ​​ۇكىمەتى (ياعني ماسكەۋ) قاتەر ءتوندىردى، ال ەكىنشى جاعىنان ماو تسزەدۋننىڭ حالىق-ازاتتىق ارمياسى (قىتاي كوممۋنيستەرى) شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى شەكاراسىنا جاقىندادى.

سول سەبەپتى وسپان باتىر ءوزى مەن قازاق حالقىنا وزىندىك اۆتونوميا كەپىلدىگىن ۇسىنعان گوميندان جاعىنا ءوتۋدى شەشەدى. ماسكەۋ وسپان باتىرعا قارسى كوممۋنيست دالەلحان سۇگىرباەۆتى پايدالانادى، ول سول كەزدە شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەري كۇشتەرىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى ەدى.

1949 جىلى شىڭجاڭدا گوميندان كۇشتەرىنىڭ قالدىقتارى جەڭىلدى. كوممۋنيستەر ازاماتتىق سوعىستا جەڭىپ، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىن جاريالاۋ ماقساتىندا حالىقتىق ساياسي كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەستىڭ شاقىرىلۋىن تاعايىندادى. ماو تسزەدۋن قىتاي رەۆوليۋتسياسىن شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماق رەۆوليۋتسياسى دەپ اتادى، ال شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان دەلەگاتتار بەيجىڭگە شاقىرىلدى. دەلەگاتسيا 27 تامىزدا ۇشىپ كەتتى، بىراق حامار-دابان جەرىندە ۇشاق قۇلاپ، جولاۋشىلار مەن ەكيپاج قايتىس بولدى. وسى وقيعادان كەيىن قىتايدىڭ قىزىل ارمياسىنىڭ بولىكتەرى ۇرىمشىگە كىرىپ، شىڭجاڭدا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ رەجيمىن قۇردى.

وسپان باتىر جاڭا ۇكىمەتكە قارسى كوتەرىلىس كەزىندە قازاقتاردى باسقارادى. الايدا كوتەرىلىس قاتىگەزدىكپەن باسىلدى. 1951 جىلى 19 اقپاندا ماكاي (گانسۋ) قالاسىنداعى قانامبول تاۋىندا وسپان باتىر – سوڭعى قازاق باتىرى تۇتقىنعا الىندى جانە 29 ساۋىردە ۇرىمشىدە اشىق تۇردە ءولتىرىلدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz