1940-1951 жылдары Шыңжаң – Алтай өлкесін ат тұяғының дүбіріне бөлеп, әуелі Қытай елінің Гоминдан (Қытай Ұлттық партиясы) саясатына, одан кейін 1949 жылы Мао Цзэдун негізін қалаған Қытай билігіне қарсы шығып, көтеріліс жасаған Оспан батырдың туғанына биыл 125 жыл толып отыр.

Оспан батыр тек Қытайда ғана емес, Кеңес Одағында да тыйым салынған тұлға. Қытай, Моңғолия, Түркия және т.б. елдердегі қазақтар арасында оның аты аңызға айналған. Кеңес тарих ғылымы оны айналып өткен. Есесіне, басқа шетелдік ғалымдар, саяхатшы, жиһангездер қазақ батыры туралы жақсы білетін.

Оспан батыр 1899 жылы Цин империясының Алтай өлкесі, Көктоғай ауданындағы Өндірқара қыстаулығында дүниеге келген. Ол - Орта Жүздің Керей руынан шыққан.

Балалық шағы ауылда өткен, ол малшылар мен жергілікті шаруаларға көмектесетін. Ел арасында Оспан батыр жас кезінен әртүрлі саяси идеяларымен танылды. Оның басты мақсаты - туған жерін азат ету болатын. Ол азамат болып қалыптаса бастағанда және әскери істерді игеру кезінде бұл мақсаты айқын көріне бастады.

Қытайлықтардың Шыңжаңға жаппай қоныс аударуы Оспанды және оның серіктестерін Көктоғай қаласында 1940-шы жылдары жаппай көтеріліске, Шэнь Шицай губернаторға қарсы күреске интермеледі. Нанкиннің (сол кезде Қытайдың астанасы) саяси шешімдері және қазақтар жиі қоныстанған өңірдегі қатал саясаты наразылықтарға әкелді. Көтеріліс ішкі Моңғолияда, дүнген ауылдарында, Тибетте және мұсылмандары көп Шыңжаңда болды. Оспан батыр Алтай өлкесіндегі жергілікті қазақтар арасында үлкен беделге ие болды және ол көп ұзамай көтерісшілердің жетекшілерінің біріне айналды.

Отан соғысының басталуына дейін кеңестік барлаушылар мен нұсқаушылар көтерісшілер басшыларымен ынтымақтастықты негізге алып отырды. Гитлердің Кеңес Одағына шабуылына дейін Мәскеу мен Нанкин арасында қарым-қатынастар достық негізінде болды. Кеңес Одағы Қытайға жапондарға қарсы соғыста қару-жарақ пен нұсқаушылармен көмектесті. Гоминьдан билігі жапондықтармен соғыс кезінде жеңіліске ұшырағанын ескере отырып, Кремль Қытайдың билігінің құлауы жағдайында басқа мүмкіндіктерді де қарастырды. Әрине, Қытайдың батыс бөлігінде Шыңжаң КСРО мен Жапония арасында буферлік аймақтардың бірі болуы мүмкін еді. Осылайша, Одақтың елшілері Шығыс Түркістан Республикасының өкілдерімен жиі кездесулер өткізе бастайды.

Оспан батыр коммунистік режимнің қарсыластарының бірі болды. Ол КСРО-да қызыл террор дәуірінде қазақ жерімен не болғанын жақсы білді. Коммунистер оның туған Алтайында жеңіске жетсе, олар сол қатыгез саясатын жүзеге асыратынын жақсы түсінді. Гитлерлік Германия КСРО-ға шабуылдағаннан кейін Гоминьдан мен Кремль арасындағы қарым-қатынас салқындады. Қытайлықтар ерте ме, кеш пе, немістер жеңеді деп түсінді, сондықтан Мәскеуден өздерін қашықтықта ұстауға тырысты. Сонымен кеңестік саясат қытайлықтарға қысым жасау үшін Түркістан картасын пайдалануға кіріседі.

1944 жылдың қараша айында Шығыс Түркістан Республикасы құрылды және Алтай қазақтарының Қытайға қарсы көтерілісі басталды. 1931 жылы кеңестік ГУЛАГ-тан қашып кеткен және Қытайға жасырын түрде көшіп келген Әлихан Төре республиканы басқарды. КСРО Шығыс Түркістан Республикасына белсенді көмек көрсете бастады.

Бірақ сол уақытта Алтай өлкесі Оспан батырдың толық ықпалында болды. Мәскеу Oспан батырды өз мақсаттары үшін пайдалануға тырысты. 1943 жылы Оспан батырмен кездесуінде Моңғол революциясының жетекшісі Чойбалсан 1000 мылтық, 20 пулемет және оқ-дәрілер берді.

1945 жылдың қыркүйек айының ортасында Оспан батыр әскерлері (бірнеше мың жауынгер) солтүстік Шығыс Түркістан Республикасы майданының әскерлерімен бірге Алтай аймағын Гоминьдан әскерлерінен босатты. Бұдан кейін Оспан батырды Шығыс Түркістан Республикасы үкіметі Алтай аймағының әкімі етіп тағайындады және Шығыс Түркістан Республикасының Халық қаһарманы орденімен марапатталды. Мәскеу Оспан батырды бақылауға тырысты, бірақ ол әрдайым сәтті болмады. Өйткені, Оспан Алтай аймағын тәуелсіз республикаға айналдырғысы келді, ал бұл Шығыс Түркістан Республикасы басшыларына ұнаған жоқ.

Оспан батыр жасырын түрде кеңестік билікке соғыс жариялайды және Гоминьданмен келіссөздер жүргізе бастайды. Мүмкін, Чан Кайши режимі жеңіске жеткенде қазақ басшыға белгілі бір жеңілдіктер беруі мүмкін еді. Сонымен қатар, Оспан жергілікті коммунистерге қарсы күресті бастайды. 1946 жылдың аяғына қарай Оспан батырдың жағдайы өте күрделі және қауіпті болды. Бір жағынан, оған Шығыс Түркістан Республикасы ​​үкіметі (яғни Мәскеу) қатер төндірді, ал екінші жағынан Мао Цзэдунның халық-азаттық армиясы (қытай коммунистері) Шығыс Түркістан Республикасы шекарасына жақындады.

Сол себепті Оспан батыр өзі мен қазақ халқына өзіндік автономия кепілдігін ұсынған Гоминьдан жағына өтуді шешеді. Мәскеу Оспан батырға қарсы коммунист Далелхан Сүгірбаевты пайдаланады, ол сол кезде Шығыс Түркістан Республикасының әскери күштерінің басшыларының бірі еді.

1949 жылы Шыңжаңда Гоминьдан күштерінің қалдықтары жеңілді. Коммунистер азаматтық соғыста жеңіп, Қытай Халық Республикасын жариялау мақсатында Халықтық саяси консультативтік кеңестің шақырылуын тағайындады. Мао Цзэдун Қытай революциясын Шыңжаңның үш аймақ революциясы деп атады, ал Шығыс Түркістан Республикасынан делегаттар Бейжіңге шақырылды. Делегация 27 тамызда ұшып кетті, бірақ Хамар-Дабан жерінде ұшақ құлап, жолаушылар мен экипаж қайтыс болды. Осы оқиғадан кейін Қытайдың Қызыл Армиясының бөліктері Үрімшіге кіріп, Шыңжаңда Коммунистік партияның режимін құрды.

Оспан батыр жаңа Үкіметке қарсы көтеріліс кезінде қазақтарды басқарады. Алайда көтеріліс қатыгездікпен басылды. 1951 жылы 19 ақпанда Макай (Ганьсу) қаласындағы Қанамбол тауында Оспан батыр – соңғы қазақ батыры тұтқынға алынды және 29 сәуірде Үрімшіде ашық түрде өлтірілді.

Керімсал Жұбатқанов,

тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz