Bizding jerlesimiz Alash arysy, kórnekti ghalym, qogham qayratkeri, pedagog, lingvist, kósemsózshi, audarmashy Eldes Omarúly (1893 – 1937)  turaly bastamashy top ynta bildirip, Beyimbet Maylin atyndaghy audan ortalyghynda onyng eskertkishin, yaghny bustin ornatu turaly úsynys jasaghan bolatyn.

Eldes Omarúlynyng atyna Qostanay qalasynda kóshe jәne mektep atyn beru, onyng tughan jerinde eskertkish ornatu turaly mәsele kópshilik nazaryn kópten audardy. Almaty jәne Astana qalalarynda, Eldes atanyng tughan, jeri Maylin atyndaghy audanda  onyng qúrmetine mereytoylyq is-sharalar ótti.

Memleket basshysynyng 2019 jylghy 27 qyrkýiektegi  №19-32-20.357 tapsyrmasyna sәikes QR Mәdeniyet jәne sport ministrligi  tarapynan ortaq tarihy sanany qalyptastyru maqsatynda «Tarihy túlghalar», «Tarihy jer-su ataulary» tizimderi jobasy әzirlenip, QR Preziydenti Ákimshiligimen kelisilgen tizimde Eldes Omarúlynyng aty-jóni bar.

Eldes Omarúly Qostanay ónirining Tobyl bolysynda, qazirgi Beyimbet Maylin atyndaghy audangha qarasty Qojay auylynda 1893 jyly tughan. Eldes aghanyng tikeley úrpaghy Marat Shuaqaev múraghat materialdarynan (qor.95, buma.2, is.170) onyng jeke kuәligin tauyp alghan. №40 kuәlik, 1907 jyly 19 iili kýni berilgen. Onda onyng Omar Tiyesovtyng úly ekeni, Dambar bolysyna qarasty №2 auylda 1893 jyly 1 nauryzda (eski stili boyynsha) tughany jazylghan. Yaghni, Eldes Omarúly janasha jyl sanau boyynsha 1893 jyldyng 14 nauryzynda tughan.

Eldes Omarúly Qostanay qalasyndaghy eki synyptyq orys-qazaq uchiliyshesinde oqidy, keyin Orynbordaghy orys-qazaq múghalimder mektebin bitirip shyghady. Uaqytsha ýkimetting Torghay uezdik komissarynyng kómekshisi, Torghay oblysy azamattyq komiytetining tóraghasy qyzmetterin atqardy. Birinshi jәne ekinshi jalpyqazaq siyezderine qatysty. Qostanay uezinde Alashorda komiytetining tóraghasy retinde jergilikti halyqtyng Alash avtonomiyasyn qoldaugha shaqyrdy. 1922-26 jyldary Qazaq halyq aghartu komissariatynyng akademiyalyq ortalyghynda, Qyrghyz (qazaq) halyqqa bilim beru institutynda qyzmet istedi. 1926-29 jyldary Tashkent pedagogikalyq institutynda, Orta Aziya memlekettik uniyversiytetining shyghys fakulitetinde oqytushy bolyp júmys istedi. 1934-35 j. Qazaq memlekettik medisina institutynda qazaq tilinen sabaq berdi. 1935-37 jyldary QazMU-da qazaq tili kafedrasynyng dosenti bolyp qyzmet istedi.

Jaqynda Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti, Filologiya fakuliteti, A.Baytúrsynúly atyndaghy Qazaq til bilimi kafedrasy újymynyng úiymdastyruymen asa kórnekti ghalym, terminolog, pedagog, audarmashy, qogham qayratkeri Eldes Omarúlynyng tughanyna 130 jyl toluyna arnalghan «ELDES OMARÚLYNYNG MÚRASY: TILDIK NORMA JÁNE QAZAQ EMLESI» atty ghylymiy-teoriyalyq konferensiya ótti.

Konferensiyany Ahmet Baytúrsynúly atyndaghy Qazaq til bilimi kafedrasynyng mengerushisi, filologiya ghylymdarynyng doktory Salqynbay Anar Bekmyrzaqyzy qúttyqtau sózderimen ashyp, ózining «Eldes Omarúly jәne qazaq sintaksiysi» taqyrybyndaghy túshymdy bayandamasyn jasady. Odan әri filologiya ghylymdarynyng doktory Qalybaeva Qalamqas «Eldes Omarov jәne qazaq jazuynyng teoriyasy» degen taqyrypta arhiv qújattarymen dәleldey otyryp, qazaq jazynyng keshesi men býginine toqtaldy. Sonymen qatar, filologiya ghylymdarynyng doktory Kýderinova Qúralay hanym «Eldes Omarovtyng tiltanymdyq túlghasy» taqyrybynda ghalymnyng túlghasyn tanytatyn qyzyqty derekter men mysaldardy keltire otyryp, qúndy bayandamasymen bólisti. Tanymdy, taghylymdy jiylystyng jalghasy A.Baytúrsynúly atyndaghy TBY diyrektorynyng orynbasary, PhD doktor Maralbek Ermúhamet «E.Omarúlynyng ghylymy múrasy jәne ghalymdyq túlghasy» atty, al magistr, Ahmet Baytúrsynúly muzey-ýiining mengerushisi Ahmetúly Ádilet «Eldes Omarúlynyng enbekterindegi sintetikalyq jolmen jasalghan terminder», filologiya ghylymdarynyng doktory Júbay Orynay «Eldes Omarúlynyng tirkesim zandylyghyna qatysty ústanymdary», tehnika ghylymdarynyng doktory, professor Shuaqaev Marat aghamyz «Eldes Omarúly – qazaqtyng Lomonosovy» atty keremettey bayandamalarmen jalghasty. Almatyda Últtyq ghylymy kitaphanada ótken onlayn-seminarda jazushy Aqylbek Shayahmet bayandama jasady.

Filologiya ghylymdarynyng doktory  Sherәli Bilәl: «Ózie (avtor) ghylym ataularyn arnayy jasamaydy, nemese orys tilindegi dayyn  ghylym ataularyn qazaqshagha audara salmaydy. Ataular úghymdy,  maghynany tereng payymdau nәtiyjesinde, tanym belgisi retinde kórinis beredi.  Yaghni, ózie qazaq tili arqyly  maghynanyng terenine boylap, til onyng nәrin boyyna sinire otyryp beyneleytin bolady. Eldes Omarúly kitabyndaghy  qazaqy ataulardyng derbestigi, júmyr da tútastyghynyng syry osynda jatsa kerek, nemese qitaptaghy qazaqy ataulardyn  tym beyneliligi  ataulyq maghynany teren  tanyp-biluden bolsa kerek.  Sonyng arqasynda qazaqy ataular maghynaly bolyp keledi. Matematika ataularyn orys tilinde nemese orys tili arqyly týpnúsqadan  oqyp ýirengen bizderge Eldes Omarúly jasaghan qazaqy ataulardy alghashqy qarqynda jasay salu mýmkin emes. Ol ýshin taza qazaqsha oilap, qazaqsha payymdap, qazaqsha oy qorytu qajet. Qazaq tilin jetik bilu shart, әriyne. Búl qasiyetterge jetu, nemese búl qasiyetterdi tolyq әri tiyanaqty mengeru ýshin uaqyt kerek» degen pikir bildirse, filologiya ghylymdarynyng kandidattary Amanqos Mekteptegi men Beysenbay Bayghaliyev: «Eldes Omarúly – ana tilimen qatar orys, nemis, tuystas týrki halyqtarynyn  ishki damu zandylyghyn tereng mengergen  lingvist-ghalym. Onyng til bilimi salasynda, sonyng ishinde qazaq tiline baylanysty irgeli zertteuleri býgingi kýni de ózining ghylymy mәnin joghaltqan joq. Onyng tilshi ghalym retinde elge tanylghan alghashqy eleuli enbegi  1923 jyly 50 jasqa tolu mereytoyy qúrmetine arnaghan «Ahmet Baytúrsynúlynyng ghylymy qyzmeti»  dep atalatyn kólemdi maqalasy. Orys tilinde jazylghan osy maqalasynda  ol ghúlama jannyng kýlli ghylymiy-shygharmashylyq izdenisterin lingvistikalyq jaghynan jan-jaqty taldap, zertteushi janalyqtarynyng ómirshendigin túnghysh sipattap berdi.

Jalpy onyng shygharmashylyq mashyghynyng biz bayqaghan bir ereksheligi – qazaq, orys tilderinde suda jýzgen balyqtay erkin silteui. Ózge qoghamdyq ghylymdarday emes, lingvistika matematikalyq naqtylyq pen dәldikti talap etedi. Búl túrghyda Omarúly  oy mәiegin taygha tanba basqanday, qysqa da núsqa jetkizuimen bizdi qayran qaldyrady»  - dep jazdy.

Sәken Seyfullin kózi tirisinde Eldes Omarúlyna ýlken bagha bergen. Ol ózining esteliginde: «Búl turaly maghan, qysty kýni Ahmet Baytúrsynovtan qay jaghynan bolsa da kem emes dep jýrgen Eldes Omarúly kelip, biraz sóz aitty. Oghan da men mәseleni gazet betine, kópting talqysyna sal degen edim. Ol auyryp qaldy...» – dep jazghan.

Sәken Seyfullin 1925 jyly  19 kókekte Stalinge jazghan hatynda: «...Ya ne poveriyl, no vspomniyl, chto deystviytelino na serediyne krasnyh znamen stoyalo kakoe-to zelenoe znamya. Nekotorye tovarishy vozmushalisi, Alashordynskie znamya snyali. Potom obiyasnili, chto eto po neznanii povesil tuda kakoy-to russkiy iz slujashiyh. A tehnicheskoy je storonoy siezdovskogo pomesheniya rukovodily vysokogramotnye kirgizy.

Kogda obratno, posle konsa siezda, ehaly v g. Orenburg v poezde  odin byvshiy rabotnik Alashordy, staryy uchiyteli, mne horosho znakomyi, teperi sotrudnik Narkomprosa, s dovolinym vidom v prisutstviy dvuh tovariyshey skazal mne: «Nakones vse vyshlo po-nashemu (t.e. po Alash-Orde) Siezd otkryly pod nashim zelenym znamenem Alash-Ordy. My govorili, chto stavka doljna byti na intelliygensii, a na etom siezde polnostiu etu iydeiy provodili. Slova «rabochiyh» ostalisi pustymy frazamiy.

My svoe praviytelistvo nazyvaly Alash – Orda. A na etom sezde budushu stolisu Kirgiziy g.Ak mecheti (Perovsk) pereiymenovaly v Kyzyl – Ordu (Krasnaya Orda). Dlya kirgiz sveta krasnoe, zelenoe, beloe, niakogo znacheniya ne iymeiyt, lishi by ostalasi Orda. Teperi v partii voydem y my».  (Ordoy nazyvaly yurtu bogatyh y znatnyh ludey, a yurtu bednyh y neimushih ludey nazyvaly baspana y lashyk) Vot, chto mne skazal v poezde alashordynskiy melkiy prosveshenskiy rabotniyk, teperi sotrudnik Narkomprosa.

...Y deystviytelino, seychas sredy intelliygentnyh kirgizov y kirgizok, prejnih rabotnikov Alash-Ordy y ih uchenikov, vse eshe, ily ne vstupivshih v partii, ily odno vremya vhodivshih y obratno, zamechaetsya bolishoe stremlenie v partii. Nekotorye v raznyh gorodah uje podaly zayavleniya v partii. Eto polojenie eshe krayne opasno dlya Kompartiy y Kirgizii» dep jazghan..

Poyyzben Orynborgha qaytyp kele jatqanda alashordashy Eldes Omarúly Sәkenge: «Búryn Alashorda edik, endi Qyzylorda boldyq. Qazaq ýshin qyzyl, jasyl, aq týsting aiyrmasy joq. Eng bastysy Ordanyng bauyry býtin bolghany» degeni onyng tura joldan eshqashan da taymaghanyn dәleldeydi.

Eldes Omarúlynyng orys tilinde jazghan negizgi maqalalarynyng biri. Ahmet Baytúrsynúlynyng enbekterin taldaugha arnalghan. Múnda ol Ahmetting qazaq әlippesin jasaudaghy, qazaq jazuyn janghyrtudaghy tól enbegine jan-jaqty toqtala kelip, aqyn, audarmashy, kórkem sóz ben kósem sóz sheberi, pedagog jәne qogham qayratkeri esebindegi talantyna shynayy bagha beredi.

«Aqandy barlyq qazaq dalasy biledi, ony syilaydy, sýiedi, biraq, ol әli óz baghasyn alyp bitken joq»,  – dep jazady Eldes agha. Osy sózderdi Eldes Omarúlynyng ózine baylanysty aitugha da bolar edi. Qas talant jyldar ótken sayyn saf altynday jarqyray beredi.

2017 jyly Astanadaghy «Foliant» baspasynan kórnekti memleket qayratkerining shygharmalar jinaghy qazaq jәne orys tilderinde myng dana taralymmen jaryq kórdi. Kitapty qúrastyrghan ghylym doktory Marat Shuaqaev pen professor Aqylbek Shayahmet.

Jinaqtan Eldes Omarúlynyng maqalalary jәne bayandamalarymen, múraghattar materialdarymen, Eldes Omarúly turaly pikirlermen jәne qújattarmen tanysugha bolady.

Kitapta Mahmút Qashqary atyndaghy týrki әlemine sinirgen enbegi ýshin halyqaralyq syilyqtyn, «Alash» halyqaralyq syilyghynyng laureaty Aqylbek Shayahmetting alghysózi berilgen.

«Akalam.kz» sayty oqyrmandarynyng joghary baghasyn alghan «Altyn qalam» iyegeri Aqylbek Shayahmetting Alash ardaqtysyna arnalghan «Suyq jel» atty tuyndysy 2018 j. Almatyda «Altyn qalam» baspasynda basylyp shyqty.    2018 jyly  Omarúly Eldesting ýsh tomdyq shygharmalar jinaghy (zertteuler, maqalalar) jaryq kórdi. Oghan «Qazaq tili sintaksiysi boyynsha jattyghular jinaghy» atty QR Ortalyq memlekettik arhiyvinen tabylghan enbegining qoljazbasy, «Aqy zany» atty audarmasy, әlipbi, emle, terminge qatysty maqalalary, týrli konferensiya men jiynda sӛylegen sózderi endi. Sonymen birge  E. Omarúlynyng «Fizika» oqulyghy, Singerden audarghan «Fizika» atty oqu qúraly, 1928 jyly jaryq kórgen «Pishindeme» atty oqulyghy, 1935, 1940 jyldary jaryq kórgen, N. Rybkinnen audarghan «Geometriya» esepter jinaghy engen.

Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiytetining tapsyrysy boyynsha «Qazaqstan Respublikasynda tilderdi damytu men qoldanudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan baghdarlamasy» ayasynda Almatyda 2018 jyly «Lúghat» qoghamdyq qory shygharghan Eldes Omarúly shygharmalarynyng eki tomdyghy  [jauap. red. Z. Ahmetjanova; týsinikteme jazyp, qúrastyrghan, tóte jazudan audarghan E. Maralbek]  Eldesting tiltanymdyq múralaryn (dybys, tanba, әlippe, emle, terminologiya, morfologiya, sintaksis mәseleleri) kórsetumen birge audarmashylyq qyryn da jaqsy ashyp berdi.

Eldes Omarúlyna eskertkish ornatu turaly Mәdeniyet ministrligine hat joldanghan bolatyn. Jaqynda enbek ardageri, auyl sharuashylyghyna enbegi singen qayratker, Eldes Omarúlynyng tuysy Amankeldi Qaliyevqa jәne Qostanay oblysynyng әkimdigine QR Mәdeniyet jәne aqparat viyse-ministri Erbol  Áliqúlovtan «úsynys qarausyz qaldyryldy» degen hat kelipti Erbol Áliqúlov kýni keshe lauazymynan bosatyldy. Atalmysh hatta búl úsynys ne sebepti qarausyz qalghany turaly eshtene aitylmaghan. Elim dep enirep ótken Eldes Omarúly nege eskerusiz qala beredi?

Birinshi qatarda: A.Baytúrsynúly, M.Jәkejanov, K.Janatayúly, T.Qúnanbaev, J.Átikov.
Ekinshi qatarda: J.Balghymbaev, M.Dulatov, Q.Múnaytpasov, S.Qadyrbaev, E.Omarov. Semey, 1918 jyl.
(Surette redaksiyamyzgha A.Shayahmet úsyndy)

Eldes Omarúlynyng kitaptary men maqalalary:

1. «Qazaqsha jazu taqyryby jәne jazu erejeleri» (A. Baytúrsynúlymen birge jazghan, «Qazaq tili», 1923, 22-nauryz);
2. «Jazudyng jana erejeleri», («Qyzyl Qazaqstan», 1924, № 10);
3. «Aynymaly dybystardyng jazylu erejeleri», («Enbekshi qazaq», 1925, 9-mamyr);
4. «Qazaqsha әlipby men latynsha әlipbi» («Jana mektep», 1926, №9-10)
5. «Sintaksis jattyqtyrghyshy» 12936 j.(baspagha tapsyrylghan, jaryq kórmegen oqu qúralynyng qoljazbasy);
6. «O mestoiymennyh pristavkah v kazahskom yazyke» (Trudy kazahskogo nauchno-issledovateliskogo instituta nasionalinoy kulitury., 1935, A.-M.);
7. «O poryadke slov v kazahskom yazyke» (Búl da sonda);
8. «Qazaq tilining dybystary» («Jana mektep», 1927, № 2, 61-67 b.);
9. «Qazaqsha dybystardyng jigi» («Jana mektep», 1926, № 11-12,13);
10. «O sochetaniy zvukov kazahskogo yazyka» (God raboty kazahskogo vysshego pedagogicheskogo instituta. Tashkent., 1928)
11. «Arab tanbasy».
12. «Qazaqsha jazu jayy».
13. «Jazu mәselesi».
14. «Aynymaly dybystardyng jazu erejesi».
15. «Sipyr jazuy».
16. «Ghylym tónkerisi».
17. «Emle mәselesi».
18. «Qazaq salty» («Jas qazaq» jurnaly, 1924 j. № 4)
19. «Daghdyly jol men ailaly jol» ( osy jurnalda, №5-7).
20. «Orysshalaghan qazaq tili».
21. «Qazaq jamany sart bolamyn deydi».
22. «Angliya jayy».
23. «Fizika».Oqulyq,1923 j. Orynbor
24. «Algebra» . Oqulyq. 1928 g;
25. «Keskindeme». Oqulyq. Qyzylorda. 1928 j.
26. «Pishindeme». Oqulyq. Qyzylorda.1928 j.
27. Pravila priyema v tehnikum na russkom y kazahskom yazykah;
28. Programma po kazahskomu yazyku dlya evropeyskih shkol, 1929 g;
29. Programma po izuchenii byta kazahov s perevodom na russkiy yazyk;
30. «Povalka» – bich rogatogo skota na kazahskom yazyke;
31. «Tablisa izmeneniya zvukovogo sostava pristavok»;
32. «Uprajneniya po sintaksisu kazahskogo yazyka dlya 7 - 8 klassov nepolnoy y polnoy sredney shkoly». 1936 g.
33. «Últ problemasy» V.I. Leninning «Problema nasii» kitabynyng audarmasy. 1926 j.
34. «Úrylar». Kuprinnen audarma.
35. «Grammatika kazahskogo yazyka». Na russkom yazyke.
36. «Qazaq tilining grammatikasy». Qazaq tilinde.
37. «Zadachnik po geometriiy». Moskva, 1935 g.
38. «Qazaq tilining dybystary».
39. «Qazaqsha dybystardyng jigi».
40. Qazaqsha sózder.

Eldes Omarúlynyn  sózjasamdary men balamalary:

Baghytty shama – vektorlyq shama.
Bastyryq – joly qatar, baghyttary qarama-qarsy.
Beldik – osi.
Bәseke qozghalys – salystyrmaly qozghalys.
Birbetkey – eki sheti týiisken eki dogha.
Buyn – doghany qorshaghan  synyq syzyqtyng әrbir  týzu bólegi.
Ekpin zany – iynersiya zany.
Esep-qisap – matematika.
Eselik ara – bir kesindinin  basqa kesindiden neshe ese artyq ekenin kórsetetin san.
Europa – Evropa.
Odaghay – irrasional.
Ot syzyghy – perpendikulyar.
Ortan bólek – teng býiirli ýshkilding tabanyna qarsy  búryshtyng tabany.
Óre – diametr.
Óris – radius.
Manyz – massa.
Jarma – bissektrisa.
Jatyq baghyt – gorizontali.
Jayma qozghalys – kemimeli qozghalys.
Jerding tóbesi – jerding polusi.
Jerding beldeui – jerding ekvatory.
Jerding qatar syzyqtary – jerding meridian syzyqtary.
Jerding kindigi – jerding sentri.
Jermay – múnay.
Jiyek – periymetr.
Zauyt – zavod.
Keskindeme – trigonometriya.
Kerme – horda.
Kese ( kese kóldenen degen maghynada) – perpendikulyar.
Kýpshek– oske kiygizilgen silindr.
Kýnshyghys halyqtary – vostochnye narody.
Kindik – sentr.
Kindik ýkimet tóraghasy –  Ministrler Soveti predsedateli.
Qary (qoldyng bilegi men iyq arasy degen maghynada) – katet.
Qarys – úzyndyq ólshemi.
Qatar syzyq – paraleli syzyq.
Qorshauly búrysh – tóbesi ózin qorshaghan shenberding boyynda jatqan búrysh.
Qolqabys kýshter – qosylghysh kýshter.
Qostaban –trapesiya.
Qiyqshalyq  erejesi – parallelogramm erejesi.
Qiyqsha –  parallelogramm.
Qima – gipotenuza.
Qiya – diagonali.
Qúrylymdas – proporsional.
Qúlash – úzyndyq ólshemi.
Saty – tablisa.
Salmaq kindigi – kýshting nәrsege tiyetin nýktesi.
Sorap – porsheni.
Synyp – klass.
Siyez – siezd.
Sýiem – úzyndyq ólshemi.
Tekshe metr – kub metr.
Tegermesh – qarama-qarsy jaqtaryna jýk  ilingen disk.
Tel jyldamdyq – qorytqy jyldamdyq.
Tel kýsh – qorytqy kýsh.
Tetik – argument.
Tengil – dúrys kópbúrysh.
Tikshe – tik tórtbúrysh.
Tik baghyt – vertikali.
Tóstik syzyq – ekvator syzyghy.
Týiin – teorema.
Pishin – figura.
Pishindeme – geometriya.
Ýshkil – ýshbúrysh.
Shaqyrym – kilometr.
Sharshy – kvadrat.
Sharshy metr – kvadrat metr.

Aqylbek Shayahmet

Abai.kz