TAMGhAShY

Tamgha (tanba) – kodtalghan grafikalyq aqparat, onda kóne týrikterding filosofiyasy jatyr. Tamghany әzirbayjan – damgha, kabardin – damyge, adygey – tamyga, abaz – damyga», abhaz – adamyg, deydi. Tamghadan tamghashy, tanbashy, tamgachy, tavgashy, tabgachy sózderi shyqqan.

Búryn bir elding qaghany qaytys bolsa, onymen mýddeles (odaqtas) elding qaghany qazagha kónil aitu ýshin, tamghashyny (memlekettik hatshy) nemese yabghudy (viyse-premier) jiberetin. Qazir «kónil aitu» jedelhatyn joldaydy. «Kýltegin» jyrynda «...Týrgis qaghannan Maqrash tamghashy, Oghyz elinen Bilge tamghashy anyrap keldi», – degen joldar bar. Qazaq ta adamy qaytqanda, alystan dauys salyp, anyrap jetedi...

XIV

Enirep egilgen

Qytan, tatabyn bastap

Udar Senung keldi.

Qayghydan

Qabyrghalary sógilgen

Tabghash qaghannan

Isii Lekeng keldi.

Baylyqtarynyng auyzyn

Ashyp tastady —

Altyn, kýmisti

Shashyp tastady.

Týpit qaghannan

Bólek keldi.

Ol da erek keldi.

Kýn batystaghy

Soghud, Bercheker,

Búqaraq júrttarynan

Neng Seun,

Oghyl Tarqan jetti.

Olar da tartynbay

Darqan jetti.

On oq oghlym,

Týrgis qaghannan

Maqrash tamghashy,

Oghyz elinen

Bilge tamghashy

Anyrap keldi.

Qyrqyz qaghannan

Tardush Ynanchu Chur

Zarlap keldi.

Qara tastargha

Qúmnyng betine

Syzghanday etip

Órnek salatyn,

Boyauly jip tókkendey

Árlep salatyn

Tabgash Qaghan jiyeni

Chan Senung keldi...

Qosymsha derek:

(Týrik qaghanattary men handyqtaryndaghy ataqtar, lauazymdar, mansaptar, dәrejeler)

Qaghan, Yabghu (Jabghy), Shad, Tegin, Bilge, Elbilge (Ilbilge), Elterish (Ilteris), Qútylygh (Qútlyq), Elhan (Ilhan), Gýrhan, Tamghashy, Bahadýr (Generalissimus) Bek, Beklerbek (Bas qolbasshy), Jarghan (Jogharghy sot), Inal (Inaq), Inalshy (Ministr), Syrtyraq, Erden, Tarhan, Apa, Apa Tarhan, Baqa (Bagha), Tayanyn (Tayan), Búiryq, Óge búiryq, Tútyq, Aghyshy, Ordubashy, Júghryshy, Aqtashy, Búlarghashy, Shabushy, Arqyshy, Qúlabúz, Týksin, Ialafar, Ialabashy, Ydyqút (IYdiqút), Elteber, Búlghay, Júrtshy, Tabashy, Targhushy, Tútúq, Erkin, Terim, Tiyrek, Túighyn, Shyqyn, Qúlúq, Kang (Iniigun), Rakabdar, Móherder, Dastur, Mosul, Múlazym, Múqtasiyb, Uәzir, Han, Sardar, Jauynger, Sarbaz, Jasauyl, Artauyl, Qarauyl (Kejeuil), Aydauyl, Qaydauyl, Dombauyl, Baqauyl (bógeuil), Tosqauyl, Shyghauyl, Toruyl, Jortuyl, Erauyl (Ereuil), Qúrauyl, Alpaghyr, Búlyq (Polk), Alaman (Desant), Atarman, Úrynghy (Horunjiy), Jýzgin, Úshar, Alghaday, Shora (Churra), Shabarman, Esauyl, Onbasy, Jýzbasy, Mynbasy, Týmenbasy.

Úsynys:

Týrkiya mektep oqulyqtaryndaghy «Orta Aziya» termiynin «Týrikstan» dep ózgertudi qolgha alypty. Dúrys bastama! Orta Aziya − HIH ghasyrda payda bolghan atau. Tútas aimaqtyng tarihy atauy − Týrikstan! Alash arystary Maghjan Júmabayúly men Mústafa Shoqay «Týrikstan» dep «Orta Aziyany» ataghan. Týrikstan – týrik tarihynyng búlaghy!

Biz de qara jerge kartop kómip otyrghan el emespiz ghoy. Týrik qaghanaty turaly kino nege týsirmeymiz? Kýltegindi nege jaryqqa shygharmaymyz? Qazaqqa auaday qajet taqyryp − osy!

Aydyn Rysbekúly,

Geralidist

Abai.kz