تامعاشى

تامعا (تاڭبا) – كودتالعان گرافيكالىق اقپارات، وندا كونە تۇرىكتەردىڭ فيلوسوفياسى جاتىر. تامعانى ءازىربايجان – دامعا، كاباردين – دامىگە، ادىگەي – تامىگا، اباز – دامىگا»، ابحاز – ادامىگ، دەيدى. تامعادان تامعاشى، تاڭباشى، تامگاچى، تاۆگاشى، تابگاچى سوزدەرى شىققان.

بۇرىن ءبىر ەلدىڭ قاعانى قايتىس بولسا، ونىمەن مۇددەلەس (وداقتاس) ەلدىڭ قاعانى قازاعا كوڭىل ايتۋ ءۇشىن، تامعاشىنى (مەملەكەتتىك حاتشى) نەمەسە يابعۋدى (ۆيتسە-پرەمەر) جىبەرەتىن. قازىر «كوڭىل ايتۋ» جەدەلحاتىن جولدايدى. «كۇلتەگىن» جىرىندا «...تۇرگiس قاعاننان ماقراش تامعاشى، وعىز ەلiنەن بiلگە تامعاشى اڭىراپ كەلدى»، – دەگەن جولدار بار. قازاق تا ادامى قايتقاندا، الىستان داۋىس سالىپ، اڭىراپ جەتەدى...

XIV

ەڭiرەپ ەگiلگەن

قىتاڭ، تاتابىن باستاپ

ۋدار سەنۋڭ كەلدi.

قايعىدان

قابىرعالارى سوگiلگەن

تابعاش قاعاننان

Iسيi لەكەڭ كەلدi.

بايلىقتارىنىڭ اۋىزىن

اشىپ تاستادى —

التىن، كۇمiستi

شاشىپ تاستادى.

ءتۇپiت قاعاننان

بولەك كەلدi.

ول دا ەرەك كەلدi.

كۇن باتىستاعى

سوعۋد، بەرچەكەر،

بۇقاراق جۇرتتارىنان

نەڭ سەۋڭ،

وعىل تارقان جەتتi.

ولار دا تارتىنباي

دارقان جەتتi.

ون وق وعلىم،

تۇرگiس قاعاننان

ماقراش تامعاشى،

وعىز ەلiنەن

بiلگە تامعاشى

اڭىراپ كەلدi.

قىرقىز قاعاننان

تاردۋش ىنانچۋ چۋر

زارلاپ كەلدi.

قارا تاستارعا

قۇمنىڭ بەتiنە

سىزعانداي ەتiپ

ورنەك سالاتىن،

بوياۋلى جiپ توككەندەي

ارلەپ سالاتىن

تابگاش قاعان جيەنi

چان سەڭۋڭ كەلدi...

قوسىمشا دەرەك:

(تۇرىك قاعاناتتارى مەن حاندىقتارىنداعى اتاقتار، لاۋازىمدار، مانساپتار، دارەجەلەر)

قاعان، يابعۋ (جابعى), شاد، تەگىن، بىلگە، ەلبىلگە (ىلبىلگە), ەلتەرىش (ىلتەرىس), قۇتىلىع (قۇتلىق), ەلحان (يلحان), گۇرحان، تامعاشى، ءباھادۇر (گەنەراليسسيمۋس) بەك، بەكلەربەك (باس قولباسشى), جارعان (جوعارعى سوت), ينال (يناق), ينالشى (مينيستر), سىرتىراق، ەردەن، تارحان، اپا، اپا تارحان، باقا (باعا), تاياڭىن (تايان), بۇيرىق، وگە بۇيرىق، تۇتىق، اعىشى، وردۋباشى، جۇعرىشى، اقتاشى، بۇلارعاشى، شابۋشى، ارقىشى، قۇلابۇز، تۇكسىن، يالافار، يالاباشى، ىدىقۇت (يدىقۇت), ەلتەبەر، بۇلعاي، جۇرتشى، تاباشى، تارعۋشى، تۇتۇق، ەركىن، تەرىم، تيرەك، تۇيعىن، شىقىن، قۇلۇق، كانگ (ينيگۋن), راكابدار، موھەردەر، داستۋر، موسۋل، مۇلازىم، مۇقتاسيب، ءۋازىر، حان، ساردار، جاۋىنگەر، سارباز، جاساۋىل، ارتاۋىل، قاراۋىل (كەجەۋىل), ايداۋىل، قايداۋىل، دومباۋىل، باقاۋىل (بوگەۋىل), توسقاۋىل، شىعاۋىل، تورۋىل، جورتۋىل، ەراۋىل (ەرەۋىل), قۇراۋىل، الپاعىر، بۇلىق (پولك), الامان (دەسانت), اتارمان، ۇرىڭعى (حورۋنجي), جۇزگىن، ۇشار، العاداي، شورا (چۋررا), شابارمان، ەساۋىل، ونباسى، ءجۇزباسى، مىڭباسى، تۇمەنباسى.

ۇسىنىس:

تۇركيا مەكتەپ وقۋلىقتارىنداعى «ورتا ازيا» تەرمينىن «تۇرىكستان» دەپ وزگەرتۋدى قولعا الىپتى. دۇرىس باستاما! ورتا ازيا − ءحىح عاسىردا پايدا بولعان اتاۋ. تۇتاس ايماقتىڭ تاريحي اتاۋى − تۇرىكستان! الاش ارىستارى ماعجان جۇمابايۇلى مەن مۇستافا شوقاي «تۇرىكستان» دەپ «ورتا ازيانى» اتاعان. تۇرىكستان – تۇرىك تاريحىنىڭ بۇلاعى!

ءبىز دە قارا جەرگە كارتوپ كومىپ وتىرعان ەل ەمەسپىز عوي. تۇرىك قاعاناتى تۋرالى كينو نەگە تۇسىرمەيمىز؟ كۇلتەگىندى نەگە جارىققا شىعارمايمىز؟ قازاققا اۋاداي قاجەت تاقىرىپ − وسى!

ايدىن رىسبەكۇلى،

گەرالديست

Abai.kz