Ótken aptada Qazaqstan qoghamynda aitarlyqtay janalyq bolyp qaldy. Qazaqstan Preziydenti N.Nazarbaevqa memlekette mәngilik preziydent bolyp qala beriniz degen úsynystar aityldy. Osyghan oray biz eldi mәngilik biyleuge úmtylghan túlghalar turaly jazylghan tarih betterine sholu jasamaqpyz.

Tarihtaghy mәngilik biyleushiler

Alghashqy mәngilik biyleushi b.z. deyingi 45 jyly Gay Yuliy Sezari bolghan. Odan keyin 1802 jyly Napoleon Bonapart mәngilik alghashqy konsul bolyp atalghan. Artynsha eldi ómirbaqy biylegisi kelgen túlghalar tizimi arta týsedi. Biraq olardyng kóbi taqta ómirining ayaghyna deyin otyra almay ketken eken. Qaysybiri taqtan qúlaghan. Qaysybirining ómirine qarsylastarynyng tarapynan qastandyq jasalghan.

Tәleyine erekshe taghdyr búiyryp, eldi ghúmyrlarynyng ayaghyna deyin biylegen adamdar búl: Raffaeli Karrera (Gvatemala), Fransua Duvalie (Gaitiy), Hose Gaspar Rodriyges de Fransia (Paragvay), Indoneziya preziydenti Sukarno (1963 jyly Sukarno Uaqytsha kenestik kongressting sheshimimen Indoneziyanyng mәngilik preziydenti bolyp saylanghan), Saparmúrat Niyazov (biraq qoghamda S.Niyazovtyng ólimi turaly әr týrli versiyalar bar) jәne Yugoslaviyanyng alghashqy preziydenti Iosip Broz Tito boldy.

Ótken aptada Qazaqstan qoghamynda aitarlyqtay janalyq bolyp qaldy. Qazaqstan Preziydenti N.Nazarbaevqa memlekette mәngilik preziydent bolyp qala beriniz degen úsynystar aityldy. Osyghan oray biz eldi mәngilik biyleuge úmtylghan túlghalar turaly jazylghan tarih betterine sholu jasamaqpyz.

Tarihtaghy mәngilik biyleushiler

Alghashqy mәngilik biyleushi b.z. deyingi 45 jyly Gay Yuliy Sezari bolghan. Odan keyin 1802 jyly Napoleon Bonapart mәngilik alghashqy konsul bolyp atalghan. Artynsha eldi ómirbaqy biylegisi kelgen túlghalar tizimi arta týsedi. Biraq olardyng kóbi taqta ómirining ayaghyna deyin otyra almay ketken eken. Qaysybiri taqtan qúlaghan. Qaysybirining ómirine qarsylastarynyng tarapynan qastandyq jasalghan.

Tәleyine erekshe taghdyr búiyryp, eldi ghúmyrlarynyng ayaghyna deyin biylegen adamdar búl: Raffaeli Karrera (Gvatemala), Fransua Duvalie (Gaitiy), Hose Gaspar Rodriyges de Fransia (Paragvay), Indoneziya preziydenti Sukarno (1963 jyly Sukarno Uaqytsha kenestik kongressting sheshimimen Indoneziyanyng mәngilik preziydenti bolyp saylanghan), Saparmúrat Niyazov (biraq qoghamda S.Niyazovtyng ólimi turaly әr týrli versiyalar bar) jәne Yugoslaviyanyng alghashqy preziydenti Iosip Broz Tito boldy.

Sonday-aq KHDR preziydenti Kim Ir Sen sekildi biyleushiler fiktivti saylaular arqyly qayra saylanyp, is jýzinde eldi ghúmyrynyng sonyna deyin biylegenderding qataryna qosyldy. Kim Ir Sen 1994 jyly qaytys bolghannan keyin KHDR-yng mәngilik preziydenti dep tanyldy.

Memleketti mәngilik biylegisi kelip, biraq halyqtyng qoldauyn ala almay «armanda» ótkenderde boldy. Olar: Kongo Demokratiyalyq Respublikasynyng preziydenti Mobutu Sese Seko (1972 j.), Lennoks Sebe (OAR), Uganda preziydenti Idy Amiyn, Tunis preziydenti Habib Burgiba, Ekvatorialdy Gviyneya biyleushisi Fransisko Masias Ngema.

Taghy bir qyzyq jәit, búl mәngilik biyleushiler  preziydenttikten basqa da birqatar jogharghy lauazymdarda bolghan. Mysalgha, Ortalyq Afrika respublikasynyng preziydenti Bokassa búl lauazymnan basqa ózine Ýkimet tóraghasy, Últtyq qorghanys ministri, aqparat ministri, sonday-aq memlekettegi jalghyz ghana rúqsat etilgen «Qara Afrikanyng әleumettik evolusiyasy qozghalysy» atty sayasy partiyanyng tóraghasy bolghan eken.

Mәngilik preziydentterding taqtan qúlauy

Jogharyda aityp ótkenimizdey, «mәngilik» preziydentterding basym kópshiligi taqtan qúlatylghan nemese belgisiz bir sebeptermen qaytys bolghan kórinedi.

Mysalgha, Kongo Demokratiyalyq respublikasynyng preziydenti Mobutu Sese Seko 1996 jyly halyqty jappay kóteriliske alyp shyqqan  oppozisiyagha qarsy esh qarsylyq tanyta almay elinen qashugha mәjbýr boldy. Mobutu qashyp jýrip Fransiya men Togodan sayasy baspana súrap, biraq ony ala almady. Aqyrynda eks-diktator Marokkoda qalyp, jarty jyldan keyin auyryp qaytys bolypty.

Al 1912 jyldan bastap Qytay respublikasynyng mәngi preziydenti bolghysy kelgen Yuani Shikay bastapqyda memleketting Últtyq kenesin taratyp, biylikting barlyq tarmaqtaryn ózine qaratqysy kelgen. Qanshama adam repressiyagha úshyrap, memleketting kókeykesti mәseleleri sheshilmeuine baylanysty 1915 jyly búrynghy mәjbýrlikpen tarap ketken Últtyq kenesting mýsheleri birigip halyqty kóterip Shikaydy taqtan týsirgen bolatyn.

1960 jyly Gaitiyding alghashqy preziydenti bolghan Kvame Nkruma  Gaitiyding mәngilik preziydenti bolghysy kelgen. 1964 jyly memlekette bir partiyalyq jýieni engizip, ornyqtyruynyng arqasynda Nkruma Gaitiyding mәngilik preziydenti bolyp tanylghan. Biraq 1966 jyly Gaitiyde oppozisiyanyng әskery tónkerisinen keyin taqtan úshty. Búl tónkeristing negizgi úrany «Avtoritarly rejimge qarsy - demokratiyaly basqaru ýshin» dep atalghan. Óz memleketinen qashqan Nkruma Gviyneyagha baryp sayasy baspana alyp, ómirining songhy kýnderin de sonda ótkizipti.

Jogharydaghy biyleushilerding arasynda sóz bostandyghyn ayaqqa taptap, sayasy jarystarda әdil bәsekelestikke jol bermey, eldegi azat oily adamdardy sayasy qughyn-sýrginge úshyratqandary da bar. Mәngilik biyleushilirding qatarynan alayda, elining atyn әlmege әigilep, danqyn asyrghandar da tabylady.

Gay Yuliy Sezari. Rim derjavasynyng ghúlama basshysy óz zamanynda biyligin Soltýstik Atlantikagha deyin keneytip, býgingi Fransiya aumaghyna deyin baghyndyrghan. Sonday-aq әrqashan memleketining territoriyasyn keneytip otyrghan.

Napoleon Bonapart. Bonapart óz kezeninde Fransiyany әlemdik derjavagha ainaldyryp, әlemdi dýr silkindirgen túlgha bolatyn.

Eldi mәngilik biylegisi keletin túlghalar Afrika qúrlyghynyng eng qúldyraghan elderinen shyghyp otyrypty. Taghy da nazar audarynyz, olar: Gana, Zaiyr, Malavi, Ekvatorialdy Gviyneya, Tuniys, Indoneziya.