Qazaqtyng filosof aqyny Qadyr Myrza Ály ómirinde qanshama enbek jazghan enbekqor adam. Biraq, osy «Jazmysh» pen «IYirimdi» әdebiyettegi qalyptasqan mifterdi búzugha tyrysqan tuyndy der edik. Ádette biz әdebiyet alyptaryn minsiz kóremiz. Biraq Qadyr aqyn «Jazmysh» arqyly úlylardyng da pendeshiligi, әlsizdigi, qayshylyghy bolghanyn kórsetedi. Búl oqyrmandy jana kózqarasqa әkeledi. Bәlkim, osy arqyly әdebiyetting shynayylyghyn kórsetuge tyrysqan shyghar. Óitkeni әdebiyet – tek biyik iydeyalar ghana emes, ony jasaytyn adamdardyng ómirinen, qatelikterinen, kýresinen de túrady ghoy. 

«Jazmysh»

«Jazmyshty» jazghanda әdebiyetting úly túlghalarynyng bolmysy men shygharmashylyghyn taldap, úly qalamgerlerding beynesin biz tamsanyp tanghalghan anyzdan arshyp, olardyng da et pen sýiekten jaralghan adam retinde pendeshilik әlsizdikterin ashyq kórsetudi maqsat qylghan siyaqty. Osy kitap shyqqan kezde jas edik, internet te qoljetimdi emes edi, bir Qózining әjeptәuir bay kitaphanasy bolghan avtordyng múndaghy mәlimet-maghlúmattardy úzaq jyldar boyy tirnektep jinaghanyna tanghaldyq, әri búl tuyndy sol kezde búryn-sondy kezdespegen erekshe janr kórindi. Mysaly, Pushkindi әlemdik poeziyanyng shynyna tenegenge tanghalmaysyn, biraq onyng ómir sýru daghdysy, emosiyagha berilip duelige tym jenil qarap, aqyrynda óz minezining qúrbany bolghany jayly avtor aitqan әngime qyzyq. Lermontovtyng da býlikshil minezin, ainalasyna jogharydan qarap, sonyng kesirinen kóp adamgha jaqpaghanyn, onyng da Pushkin siyaqty duelide qaza tabuyn qaytalanatyn zandylyq siyaqty kórsetedi. Bayron da qayshylyqty túlgha eken, batyrlyq obrazyn jasaghanymen, jeke ómirinde ózin qúrdymgha jibergenin ashyq bayandaydy. Dostoevskiyding ómiri de aumaly-tókpeli, keshe bay bolyp úiqygha jatyp, tanda kedey bolyp oyanyp, kedeylik pen baylyqtyng arasynda kýres jýrgizip ótken adam, týpting týbinde osynyng bәri onyng shygharmalaryndaghy tereng psihologiyalyq portretterdi jasaugha sebep bolghan. Bir oiynda qalatyny – osylardyng arasynda Geteni danalyghy bólek eken dep qabyldadyq, ózin ýnemi baqylauda ústap, emosiyagha berilmeytin onyng úzaq ómir sýrip, ýlken shygharmalar jazghany sol ústamdy minezining arqasynda dep esepteytindey avtor. Avtordyng ózi ishtey Getege eliktegen joq pa eken dep te oiladyq sonda...

«IYirim» nege shu tudyrdy?

Avtor «Jazmyshtan» keyin ózi ómir sýrgen zamannyng qalamgerleri jayly estelikke oiysty. Eger әlem әdebiyetindegi úly túlghalardyng ózi osynday bolsa, bizding dәuirimizding aqyn-jazushylarynyng adamy bolmysy, ómirdi qabyldauy qanday? Oqyrmandy osy súraqqa oilandyru arqyly «IYirimge» dayyndady. Joly sonshalyqty auyr bolmasa da, «IYirim» shyqqan boyda  nege shu tudyrdy? Búl súraq bizding de biraz uaqyt boyy oiymyzda jýrdi.

Ókpening basty sebebi – Qadyr Myrza Áliyding óz dәuirining әdeby ortasyn tym ashyq, býkpesiz suretteui, әdebiyet alyptarynyng kemshilikterin ashyq jazuy tosyn kórindi. «IYirimde» kenestik dәuirdegi әdeby ortada, qalamgerler arasynda oryn alghan  ishki tartystardy ashyq kórsetip qoymay, jeke adamdar jayly da aitylady. Ádeby ortadaghy baqtalastyq, ishki qyzghanyshty naqty oqighalar arqyly sipattauy, keybir aqyn-jazushylardyng óz enbeginen góri jeke baylanystar arqyly abyroy jinaghanyn kórsetui (keybir úly dep sanalatyn qalamgerlerding jeke ómirindegi pendeshilikteri aitylyp ketti) qabyldanbady (biz payghambar kórgen keybir qalamgerler jayynda tym ashyq, qatal jazghanyn basynda qabylday almaghanymyz, «búl kisi bәrining sýringenin, pendeshiligin jazady, al sonda ózi adamdar arasyndaghy perishte me eken» degen oy bizge de kelgeni ras).

Bizding úghym-týsinikte aqyn-jazushylar – últtyng ruhany kósemderi, adamgershilikting biyik ýlgisi esepti (kenestik dәuirde aqyn-jazushylar iydeal retinde úsynylghany óz aldyna). Al avtor keybir qalamgerding qyzghanyshyn, ekijýzdi minezin, mansapqorlyghyn, satqyndyghyn, jalghan danqqa úmtylysyn, jeke ómirdegi әlsizdikterin әshkereledi. Belgili qalamgerler turaly qalyptasqan iydealistik kózqarastan aiyrylghysy kelmegen oqyrman ýshin búl auyr soqqy boldy. Búl kóp adamnyng kónilindegi ayalap kelgen, asqaq beyneni qiratqany anyq. 

Key jerinde zamandastarynyng adamy qyrlary kórindi, key jerde ashyq ketti, mýmkin osylay  aitsa ghana adamnyng shynayy, tolyqqandy beynesin ashugha bolady degen shyghar. Keybir qalamgerlerding óz әriptesterine jasaghan satqyndyghy turaly da bayandaydy. Mysaly, bir kezde bedeldi qalamgerding biri jas aqynnyng qoljazbasyn óz atynan jariyalaghany turaly oqigha aitylady. Birqatar qalamgerding әdebiyette әdil jolmen emes, intrigamen kóterilgeni turaly derekter de bar. «Júbaghang óz ajalynan ólgen joq» dep týiin jasauy, Túrardyng týbine kim jetkeni jayly bilu oqyrmangha ózinshe әser etedi. Keybir túlghalar tym qatal sipattalghany ras, biraq ol Qadyr aqynnyng óz kórgeni, óz týigeni (odan biz moyyndaghan myqtylar tómendep te qalmasy anyq). Oilanasyn, aqyn ghana emes, tereng oily intellektual, qogham men adam tabighatyn jiti zerttegen qalamger búnday dýniyening halyq arasynda qabyldana bermeytinin, jaryqqa shyqqan boyda qarsylyqqa úshyrauy mýmkin ekendigin bilmeui mýmkin emes. Biraq, sonyng bәrin bile túra avtordy ne tynshytpady eken?  Shyndyqty aitudy ózining qalamgerlik paryzy dep eseptegeni me? Al búl qanday shyndyq? Ol ózi kerek shyndyq pa?  Búl basqa súraq. Búl súraqtyng jauaby kýrdeli.

«IYirim» negizinen shynayy derekterge, óz kózimen kórgen oqighalargha, zamandastarynyng minez-qúlyqtaryna negizdelgen desek te, kez kelgen memuarlyq shygharma – avtordyng subektivti kózqarasynyng nәtiyjesi ekendigin eshkim de joqqa shygharmaydy. Sondyqtan keybir tústarda asyra silteu, renishting nemese kónil tolmaushylyqtyng әserinen belgili bir túlghanyng beynesi әdiletsiz sipattaluy mýmkin. Avtordyng ólgender turaly syn aituy da aiyptaldy. Óitkeni qazaq qoghamynda qaytys bolghan adamnyng kemshiligin kóp aitpaydy. Búl әsirese, sol adamdardyng jaqyndaryna, shәkirtterine auyr tiydi. Sonda Qadyr Myrza Ály ólgenderden osylay ósh aldy ma? Joq, onyng maqsaty – kek alu emes, shyndyqty aitu. Eger ol ósh alghysy kelse, tiri kezinde-aq jeke qaqtyghystargha baryp, ashyq aiyptar edi. Ol әdebiyetting bolashaghy ýshin, keyingi úrpaqqa shyndyqty jetkizu ýshin osylay jazdy. Jalpy ol kisi «búl adam úly aqyn bolghanymen, minsiz emes» dep aitudy kerek dep sanady. Búl – onyng qalamgerlik pozisiyasy. Áriyne, qazaq qoghamynda qaytys bolghan adamnyng kemshilikterin aitpau – etikalyq norma. Alayda eger ol adam belgili bir kezenning manyzdy túlghasy bolsa, onyng әreketterin taldau – әdebiyet pen tarih ýshin qajet nәrse. Biraq búl jerde mәsele stilide: búl aiyptaugha baghyttalghan ba, әlde obektivti bagha ma, osyny týsinu kerek. Biraq, eger ol sol zamandy dәl jetkizse, onda búl jeke adamdy emes, jalpy jýiening shyndyghyn ashu bolyp sanalady. Eger jazushy tek maqtau ýshin jazsa, onda onyng enbegi  jay propagandalyq dýnie bolyp qalar edi.

Ayta ketetin nәrse, Qadyr Myrza Ály qaytys bolghannan keyin zayyby onyng alty birdey kýndeligi qalghanyn, tek bireuin ghana ózine qaldyryp, qalghanyn týgel Mereke Qúlkenovke bergenin aitqan eken. Onda aqynnyng osy «IYirimdi» jazugha úzaq әzirlengeni keltiriledi, osy ýzindiden avtordyng «materialdarym kóp eken» dep óz isine kónili bitkenin de angharugha bolady.

Ýlken qalamger úzaq dayyndalyp,  biri dýniyeden ótip, biri uaqytpen ghayyp bolyp ainalasyndaghy adamdar azayghan, әr nәrsege oy kózin jibergen shaghynda osyny nege jazdy? Óitkeni búny sonshama batyrlyq demesek te, bәribir de avtordan ashyqtyq pen jauapkershilik talap etetini ras qoy. Tirisinde elding sýiiktisi bolghan, tom-tom kitap jazghan   qalamger túlghalardyng ómirindegi oqighalardy aityp, olar   jayly pikir-kózqaras bildiruding ýlken jauapkershiligi, moyyngha auyrlyq baylaytyn salmaghy bar. Búnday iske tәuekel etuge adamy ishki qaghidattar da jibermeui mýmkin. Búnyng avtorgha psihologiyalyq salmaghy da bolady. Avtor búghan kemeldengen shaghynda  sanaly týrde keldi. Jogharydaghy mysalgha qaraghanda úzaq dayyndalghan. Ózining ómirlik tәjiriybesi men әdebiyettegi ornyna sýiengeni de anyq. Aynaladaghy adamdardy ýnsiz baqylap, olardyng minez-qúlqy men әreketterin ishtey taldau — adam sanasynyng tabighy qyrlarynyng biri jәne búndaydy ózine jәne ainalasyndaghylargha joghary talaptar qoyyp, ózining de barlyq is-әreketterinde minsizdikke úmtylatyn perfeksionist adam jazuy mýmkin. «IYirim» –  adamdardy әshkereleu ýshin emes, ol «biz osylay ómir sýrdik, sol uaqyttyng (ruhani) atmosferasy osynday boldy, Nobeli syilyghy ýshin emes Lenindik syilyq ýshin osylay talastyq» dep eshtene jasyrmay aitu maqsatynda jazylghan deuge bolady. Ony týsinip oqu kerek. Ne desek te, «IYirim» – tek jeke adamdar turaly emes, býkil bir dәuirding kórinisi. Kóp sóilese qadiri keterin onsyz da biletin  qalamger ýshin qalay bolghanda da sol kezenning aqiqatyn aitu – tarih aldyndaghy jauapkershilik bolghan siyaqty.

Biraq jeke taghdyrlardy shyndyqtyng qúraly retinde paydalanu – etikalyq túrghydan dauly mәsele. Qadyr Myrzaliyevting búl tuyndysy osy súraqty oqyrmannyng ózine qaldyrady: shyndyqty bilu manyzdy ma, әlde key nәrseni jasyryp qalu dúrys pa?

«Men jazbasam, Bazarbay bәribir jazar edi»

2005 jyly (6-qantarda bolu kerek) Qadyr aghamyzdyng ózinen súhbat alghanda «IYirim» jayly súraghan edik, sondaghy jauabynan keltirsek:

«IYirim» tóniregindegi dauly әngimening sebebi – bizding psihologiyamyz múnday nәrsege dayyn emestiginde siyaqty. «IYirimge» kóp tiyisti, Júrt bәrimizden payghambar jasaghysy keledi. Shyndyghynda, orys matreshkasy siyaqty bir adamnyng ishinde birneshe adam otyrady. Fabit pen Kýlәshting arasyn jazdym. Áliya degen ghalym apay zvondaydy, keyin K. dep aldym esimdi. Onda ne túr? Solay bolghany ras. Maghan bastysy Ghabitting obrazyn ashu kerek bolyp túr ghoy. Nemese Isa Bayzaqovtyng ishkilikke jaqyn bolghandyghy turaly. Hegizi mәlimetti C.Múqanovtyng «Eseng jyldarynan» aldym. Sony jazghan uaqytym men Isanyng 100 jyldyq toyy qatar kelgeni. Elden hat keldi, solay da solay, sony jazbasa da bolatyn edi ghoy dep ókpeleydi. Ángime psihologiyada ghoy, shynynda da, әitpese Europada kimning kim bolghany, ne istegeni bәri jazylady. Maghauin jazdy: «Bәri ótirik», - dep. «Olay deuge sening qanday moralidyq qúqyng bar?» deymin oghan. Aqseleu shyqty: «Kóshirip alghan», - dep. «Sen ótken ghasyrlardaghy qazaq aqyndaryn jazdyn, 40-50 kitaptyng tizimin berdin, sonda sen kóshirmeding be?» – dep uәj aitam oghan. Negizi pendeshilik bәrinde de bolghan. F.Mýsirepovpen saparlas bolghanym bar. Ýsh adambyz. Sonda Mýsirepov: «Áuezov ishi tar adam edi», - degen edi. «Áuezov qaytys bolghanda onyng molasynyng basynda olay dep aitqan joq ediniz»,  – dedim. Sony jazdym. Men jazbasam, Bazarbay bәribir jazar edi. Qyzghanysh degenning ózi adamnyng osaldyghynan tuady», – dep jauap bergen edi aqyn.

Qazaq qalamgerleri arasynda múnday shygharmany jazugha ekining biri batyldyq tanyta bermeydi. Biraq Qadyr – ózin moyyndatqan túlgha, onyng sózi salmaqty. Alystan boljaytyn súnghyla, әrbir is-әreketine asa saq, astarlap sóileuding sheberi Qadyr Myrza Ály eshkimdi tura aiyptamaydy, eshkimdi qaralamaydy, biraq detalidardy, minez-qúlyqtardy, is-әreketterdi sipattau arqyly bayandaydy. Shyndyqty aita otyryp, bolashaq úrpaqqa әdeby ortanyng qanday bolghanyn, onyng ishki qayshylyqtaryn, sonday-aq, naghyz talant pen jalghan bedelding ara-jigin ashyp kórsetuge tyrysty dep oilaymyz.

«IYirimdegi» keybir estelikter keyde shynayy, keyde ashy, keyde әdiletsiz kórinui mýmkin. Biraq búl tuyndy – óz zamanynyng әdebi, mәdeni, ruhany kelbetin shynayy beyneleudi maqsat etken, qazaq әdebiyetining ishki әlemin, qalamgerlerding taghdyry men bolmysyn ashatyn, adam janynyng da qatpar-qatpar iyirimderin kórsetetin tuyndy. Kitapty «IYirim» ataghanda búl jerde ómirding ózi iyirim degen metafora túr, onyng ishinde qalamgerler ortasy kýrdeli, keyde qayshylyqty keledi degeni boluy kerek. Sudyng dóngelene shymyrlap aghatyn tereng jerin iyirim deytin bolsaq, syrtynan qarasang jaybaraqat ótip jatqan ómirding de adam týsinbeytin jaghy kóp. Bir qarasang týp-týzu kórinetinderding de ishinde myng san iyirim baryn kóre týsesin. IYirimge tek myqtylar ghana tәuekel ete alady…

Jadyra Shamúratova

Abai.kz