قازاقتىڭ فيلوسوف اقىنى قادىر مىرزا ءالي ومىرىندە قانشاما ەڭبەك جازعان ەڭبەكقور ادام. بىراق، وسى «جازمىش» پەن «ءيىرىمدى» ادەبيەتتەگى قالىپتاسقان ميفتەردى بۇزۋعا تىرىسقان تۋىندى دەر ەدىك. ادەتتە ءبىز ادەبيەت الىپتارىن ءمىنسىز كورەمىز. بىراق قادىر اقىن «جازمىش» ارقىلى ۇلىلاردىڭ دا پەندەشىلىگى، السىزدىگى، قايشىلىعى بولعانىن كورسەتەدى. بۇل وقىرماندى جاڭا كوزقاراسقا اكەلەدى. بالكىم، وسى ارقىلى ادەبيەتتىڭ شىنايىلىعىن كورسەتۋگە تىرىسقان شىعار. ويتكەنى ادەبيەت – تەك بيىك يدەيالار عانا ەمەس، ونى جاسايتىن ادامداردىڭ ومىرىنەن، قاتەلىكتەرىنەن، كۇرەسىنەن دە تۇرادى عوي. 

«جازمىش»

«جازمىشتى» جازعاندا ادەبيەتتىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ بولمىسى مەن شىعارماشىلىعىن تالداپ، ۇلى قالامگەرلەردىڭ بەينەسىن ءبىز تامسانىپ تاڭعالعان اڭىزدان ارشىپ، ولاردىڭ دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام رەتىندە پەندەشىلىك السىزدىكتەرىن اشىق كورسەتۋدى ماقسات قىلعان سياقتى. وسى كىتاپ شىققان كەزدە جاس ەدىك، ينتەرنەت تە قولجەتىمدى ەمەس ەدى، ءبىر قوزىنىڭ اجەپتاۋىر باي كىتاپحاناسى بولعان اۆتوردىڭ مۇنداعى مالىمەت-ماعلۇماتتاردى ۇزاق جىلدار بويى تىرنەكتەپ جيناعانىنا تاڭعالدىق، ءارى بۇل تۋىندى سول كەزدە بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن ەرەكشە جانر كورىندى. مىسالى، پۋشكيندى الەمدىك پوەزيانىڭ شىڭىنا تەڭەگەنگە تاڭعالمايسىڭ، بىراق ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى، ەموتسياعا بەرىلىپ دۋەلگە تىم جەڭىل قاراپ، اقىرىندا ءوز مىنەزىنىڭ قۇربانى بولعانى جايلى اۆتور ايتقان اڭگىمە قىزىق. لەرمونتوۆتىڭ دا بۇلىكشىل مىنەزىن، اينالاسىنا جوعارىدان قاراپ، سونىڭ كەسىرىنەن كوپ ادامعا جاقپاعانىن، ونىڭ دا پۋشكين سياقتى دۋەلدە قازا تابۋىن قايتالاناتىن زاڭدىلىق سياقتى كورسەتەدى. بايرون دا قايشىلىقتى تۇلعا ەكەن، باتىرلىق وبرازىن جاساعانىمەن، جەكە ومىرىندە ءوزىن قۇردىمعا جىبەرگەنىن اشىق باياندايدى. دوستوەۆسكيدىڭ ءومىرى دە اۋمالى-توكپەلى، كەشە باي بولىپ ۇيقىعا جاتىپ، تاڭدا كەدەي بولىپ ويانىپ، كەدەيلىك پەن بايلىقتىڭ اراسىندا كۇرەس جۇرگىزىپ وتكەن ادام، ءتۇپتىڭ تۇبىندە وسىنىڭ ءبارى ونىڭ شىعارمالارىنداعى تەرەڭ پسيحولوگيالىق پورترەتتەردى جاساۋعا سەبەپ بولعان. ءبىر ويىڭدا قالاتىنى – وسىلاردىڭ اراسىندا گەتەنى دانالىعى بولەك ەكەن دەپ قابىلدادىق، ءوزىن ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاپ، ەموتسياعا بەرىلمەيتىن ونىڭ ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ، ۇلكەن شىعارمالار جازعانى سول ۇستامدى مىنەزىنىڭ ارقاسىندا دەپ ەسەپتەيتىندەي اۆتور. اۆتوردىڭ ءوزى ىشتەي گەتەگە ەلىكتەگەن جوق پا ەكەن دەپ تە ويلادىق سوندا...

«ءيىرىم» نەگە شۋ تۋدىردى؟

اۆتور «جازمىشتان» كەيىن ءوزى ءومىر سۇرگەن زاماننىڭ قالامگەرلەرى جايلى ەستەلىككە ويىستى. ەگەر الەم ادەبيەتىندەگى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءوزى وسىنداي بولسا، ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ادامي بولمىسى، ءومىردى قابىلداۋى قانداي؟ وقىرماندى وسى سۇراققا ويلاندىرۋ ارقىلى «يىرىمگە» دايىندادى. جولى سونشالىقتى اۋىر بولماسا دا، «ءيىرىم» شىققان بويدا  نەگە شۋ تۋدىردى؟ بۇل سۇراق ءبىزدىڭ دە ءبىراز ۋاقىت بويى ويىمىزدا ءجۇردى.

وكپەنىڭ باستى سەبەبى – قادىر مىرزا ءاليدىڭ ءوز ءداۋىرىنىڭ ادەبي ورتاسىن تىم اشىق، بۇكپەسىز سۋرەتتەۋى، ادەبيەت الىپتارىنىڭ كەمشىلىكتەرىن اشىق جازۋى توسىن كورىندى. «يىرىمدە» كەڭەستىك داۋىردەگى ادەبي ورتادا، قالامگەرلەر اراسىندا ورىن العان  ىشكى تارتىستاردى اشىق كورسەتىپ قويماي، جەكە ادامدار جايلى دا ايتىلادى. ادەبي ورتاداعى باقتالاستىق، ىشكى قىزعانىشتى ناقتى وقيعالار ارقىلى سيپاتتاۋى، كەيبىر اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءوز ەڭبەگىنەن گورى جەكە بايلانىستار ارقىلى ابىروي جيناعانىن كورسەتۋى (كەيبىر ۇلى دەپ سانالاتىن قالامگەرلەردىڭ جەكە ومىرىندەگى پەندەشىلىكتەرى ايتىلىپ كەتتى) قابىلدانبادى ء(بىز پايعامبار كورگەن كەيبىر قالامگەرلەر جايىندا تىم اشىق، قاتال جازعانىن باسىندا قابىلداي الماعانىمىز، «بۇل كىسى ءبارىنىڭ سۇرىنگەنىن، پەندەشىلىگىن جازادى، ال سوندا ءوزى ادامدار اراسىنداعى پەرىشتە مە ەكەن» دەگەن وي بىزگە دە كەلگەنى راس).

ءبىزدىڭ ۇعىم-تۇسىنىكتە اقىن-جازۋشىلار – ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمدەرى، ادامگەرشىلىكتىڭ بيىك ۇلگىسى ەسەپتى (كەڭەستىك داۋىردە اقىن-جازۋشىلار يدەال رەتىندە ۇسىنىلعانى ءوز الدىنا). ال اۆتور كەيبىر قالامگەردىڭ قىزعانىشىن، ەكىجۇزدى مىنەزىن، مانساپقورلىعىن، ساتقىندىعىن، جالعان داڭققا ۇمتىلىسىن، جەكە ومىردەگى السىزدىكتەرىن اشكەرەلەدى. بەلگىلى قالامگەرلەر تۋرالى قالىپتاسقان يدەاليستىك كوزقاراستان ايىرىلعىسى كەلمەگەن وقىرمان ءۇشىن بۇل اۋىر سوققى بولدى. بۇل كوپ ادامنىڭ كوڭىلىندەگى ايالاپ كەلگەن، اسقاق بەينەنى قيراتقانى انىق. 

كەي جەرىندە زامانداستارىنىڭ ادامي قىرلارى كورىندى، كەي جەردە اشىق كەتتى، مۇمكىن وسىلاي  ايتسا عانا ادامنىڭ شىنايى، تولىققاندى بەينەسىن اشۋعا بولادى دەگەن شىعار. كەيبىر قالامگەرلەردىڭ ءوز ارىپتەستەرىنە جاساعان ساتقىندىعى تۋرالى دا باياندايدى. مىسالى، ءبىر كەزدە بەدەلدى قالامگەردىڭ ءبىرى جاس اقىننىڭ قولجازباسىن ءوز اتىنان جاريالاعانى تۋرالى وقيعا ايتىلادى. بىرقاتار قالامگەردىڭ ادەبيەتتە ءادىل جولمەن ەمەس، ينتريگامەن كوتەرىلگەنى تۋرالى دەرەكتەر دە بار. «جۇباعاڭ ءوز اجالىنان ولگەن جوق» دەپ ءتۇيىن جاساۋى، تۇراردىڭ تۇبىنە كىم جەتكەنى جايلى ءبىلۋ وقىرمانعا وزىنشە اسەر ەتەدى. كەيبىر تۇلعالار تىم قاتال سيپاتتالعانى راس، بىراق ول قادىر اقىننىڭ ءوز كورگەنى، ءوز تۇيگەنى (ودان ءبىز مويىنداعان مىقتىلار تومەندەپ تە قالماسى انىق). ويلاناسىڭ، اقىن عانا ەمەس، تەرەڭ ويلى ينتەللەكتۋال، قوعام مەن ادام تابيعاتىن ءجىتى زەرتتەگەن قالامگەر بۇنداي دۇنيەنىڭ حالىق اراسىندا قابىلدانا بەرمەيتىنىن، جارىققا شىققان بويدا قارسىلىققا ۇشىراۋى مۇمكىن ەكەندىگىن بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. بىراق، سونىڭ ءبارىن بىلە تۇرا اۆتوردى نە تىنشىتپادى ەكەن؟  شىندىقتى ايتۋدى ءوزىنىڭ قالامگەرلىك پارىزى دەپ ەسەپتەگەنى مە؟ ال بۇل قانداي شىندىق؟ ول ءوزى كەرەك شىندىق پا؟  بۇل باسقا سۇراق. بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى كۇردەلى.

«ءيىرىم» نەگىزىنەن شىنايى دەرەكتەرگە، ءوز كوزىمەن كورگەن وقيعالارعا، زامانداستارىنىڭ مىنەز-قۇلىقتارىنا نەگىزدەلگەن دەسەك تە، كەز كەلگەن مەمۋارلىق شىعارما – اۆتوردىڭ سۋبەكتيۆتى كوزقاراسىنىڭ ناتيجەسى ەكەندىگىن ەشكىم دە جوققا شىعارمايدى. سوندىقتان كەيبىر تۇستاردا اسىرا سىلتەۋ، رەنىشتىڭ نەمەسە كوڭىل تولماۋشىلىقتىڭ اسەرىنەن بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ بەينەسى ادىلەتسىز سيپاتتالۋى مۇمكىن. اۆتوردىڭ ولگەندەر تۋرالى سىن ايتۋى دا ايىپتالدى. ويتكەنى قازاق قوعامىندا قايتىس بولعان ادامنىڭ كەمشىلىگىن كوپ ايتپايدى. بۇل اسىرەسە، سول ادامداردىڭ جاقىندارىنا، شاكىرتتەرىنە اۋىر ءتيدى. سوندا قادىر مىرزا ءالي ولگەندەردەن وسىلاي ءوش الدى ما؟ جوق، ونىڭ ماقساتى – كەك الۋ ەمەس، شىندىقتى ايتۋ. ەگەر ول ءوش العىسى كەلسە، ءتىرى كەزىندە-اق جەكە قاقتىعىستارعا بارىپ، اشىق ايىپتار ەدى. ول ادەبيەتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن، كەيىنگى ۇرپاققا شىندىقتى جەتكىزۋ ءۇشىن وسىلاي جازدى. جالپى ول كىسى «بۇل ادام ۇلى اقىن بولعانىمەن، ءمىنسىز ەمەس» دەپ ايتۋدى كەرەك دەپ سانادى. بۇل – ونىڭ قالامگەرلىك پوزيتسياسى. ارينە، قازاق قوعامىندا قايتىس بولعان ادامنىڭ كەمشىلىكتەرىن ايتپاۋ – ەتيكالىق نورما. الايدا ەگەر ول ادام بەلگىلى ءبىر كەزەڭنىڭ ماڭىزدى تۇلعاسى بولسا، ونىڭ ارەكەتتەرىن تالداۋ – ادەبيەت پەن تاريح ءۇشىن قاجەت نارسە. بىراق بۇل جەردە ماسەلە ستيلدە: بۇل ايىپتاۋعا باعىتتالعان با، الدە وبەكتيۆتى باعا ما، وسىنى ءتۇسىنۋ كەرەك. بىراق، ەگەر ول سول زاماندى ءدال جەتكىزسە، وندا بۇل جەكە ادامدى ەمەس، جالپى جۇيەنىڭ شىندىعىن اشۋ بولىپ سانالادى. ەگەر جازۋشى تەك ماقتاۋ ءۇشىن جازسا، وندا ونىڭ ەڭبەگى  جاي پروپاگاندالىق دۇنيە بولىپ قالار ەدى.

ايتا كەتەتىن نارسە، قادىر مىرزا ءالي قايتىس بولعاننان كەيىن زايىبى ونىڭ التى بىردەي كۇندەلىگى قالعانىن، تەك بىرەۋىن عانا وزىنە قالدىرىپ، قالعانىن تۇگەل مەرەكە قۇلكەنوۆكە بەرگەنىن ايتقان ەكەن. وندا اقىننىڭ وسى «ءيىرىمدى» جازۋعا ۇزاق ازىرلەنگەنى كەلتىرىلەدى، وسى ۇزىندىدەن اۆتوردىڭ «ماتەريالدارىم كوپ ەكەن» دەپ ءوز ىسىنە كوڭىلى بىتكەنىن دە اڭعارۋعا بولادى.

ۇلكەن قالامگەر ۇزاق دايىندالىپ،  بىرى دۇنيەدەن ءوتىپ، ءبىرى ۋاقىتپەن عايىپ بولىپ اينالاسىنداعى ادامدار ازايعان، ءار نارسەگە وي كوزىن جىبەرگەن شاعىندا وسىنى نەگە جازدى؟ ويتكەنى بۇنى سونشاما باتىرلىق دەمەسەك تە، ءبارىبىر دە اۆتوردان اشىقتىق پەن جاۋاپكەرشىلىك تالاپ ەتەتىنى راس قوي. تىرىسىندە ەلدىڭ سۇيىكتىسى بولعان، توم-توم كىتاپ جازعان   قالامگەر تۇلعالاردىڭ ومىرىندەگى وقيعالاردى ايتىپ، ولار   جايلى پىكىر-كوزقاراس ءبىلدىرۋدىڭ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگى، مويىنعا اۋىرلىق بايلايتىن سالماعى بار. بۇنداي ىسكە تاۋەكەل ەتۋگە ادامي ىشكى قاعيداتتار دا جىبەرمەۋى مۇمكىن. بۇنىڭ اۆتورعا پسيحولوگيالىق سالماعى دا بولادى. اۆتور بۇعان كەمەلدەنگەن شاعىندا  سانالى تۇردە كەلدى. جوعارىداعى مىسالعا قاراعاندا ۇزاق دايىندالعان. ءوزىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى مەن ادەبيەتتەگى ورنىنا سۇيەنگەنى دە انىق. اينالاداعى ادامداردى ءۇنسىز باقىلاپ، ولاردىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ارەكەتتەرىن ىشتەي تالداۋ — ادام ساناسىنىڭ تابيعي قىرلارىنىڭ ءبىرى جانە بۇندايدى وزىنە جانە اينالاسىنداعىلارعا جوعارى تالاپتار قويىپ، ءوزىنىڭ دە بارلىق ءىس-ارەكەتتەرىندە مىنسىزدىككە ۇمتىلاتىن پەرفەكتسيونيست ادام جازۋى مۇمكىن. «ءيىرىم» –  ادامداردى اشكەرەلەۋ ءۇشىن ەمەس، ول «ءبىز وسىلاي ءومىر سۇردىك، سول ۋاقىتتىڭ (رۋحاني) اتموسفەراسى وسىنداي بولدى، نوبەل سىيلىعى ءۇشىن ەمەس لەنيندىك سىيلىق ءۇشىن وسىلاي تالاستىق» دەپ ەشتەڭە جاسىرماي ايتۋ ماقساتىندا جازىلعان دەۋگە بولادى. ونى ءتۇسىنىپ وقۋ كەرەك. نە دەسەك تە، «ءيىرىم» – تەك جەكە ادامدار تۋرالى ەمەس، بۇكىل ءبىر ءداۋىردىڭ كورىنىسى. كوپ سويلەسە قادىرى كەتەرىن ونسىز دا بىلەتىن  قالامگەر ءۇشىن قالاي بولعاندا دا سول كەزەڭنىڭ اقيقاتىن ايتۋ – تاريح الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك بولعان سياقتى.

بىراق جەكە تاعدىرلاردى شىندىقتىڭ قۇرالى رەتىندە پايدالانۋ – ەتيكالىق تۇرعىدان داۋلى ماسەلە. قادىر مىرزاليەۆتىڭ بۇل تۋىندىسى وسى سۇراقتى وقىرماننىڭ وزىنە قالدىرادى: شىندىقتى ءبىلۋ ماڭىزدى ما، الدە كەي نارسەنى جاسىرىپ قالۋ دۇرىس پا؟

«مەن جازباسام، بازارباي ءبارىبىر جازار ەدى»

2005 جىلى (6-قاڭتاردا بولۋ كەرەك) قادىر اعامىزدىڭ وزىنەن سۇحبات العاندا «ءيىرىم» جايلى سۇراعان ەدىك، سونداعى جاۋابىنان كەلتىرسەك:

«ءيىرىم» توڭىرەگىندەگى داۋلى اڭگىمەنىڭ سەبەبى – ءبىزدىڭ پسيحولوگيامىز مۇنداي نارسەگە دايىن ەمەستىگىندە سياقتى. «يىرىمگە» كوپ ءتيىستى، جۇرت بارىمىزدەن پايعامبار جاساعىسى كەلەدى. شىندىعىندا، ورىس ماترەشكاسى سياقتى ءبىر ادامنىڭ ىشىندە بىرنەشە ادام وتىرادى. Fابيت پەن كۇلاشتىڭ اراسىن جازدىم. ءاليا دەگەن عالىم اپاي زۆوندايدى، كەيىن ك. دەپ الدىم ەسىمدى. وندا نە تۇر؟ سولاي بولعانى راس. ماعان باستىسى عابيتتىڭ وبرازىن اشۋ كەرەك بولىپ تۇر عوي. نەمەسە يسا بايزاقوۆتىڭ ىشكىلىككە جاقىن بولعاندىعى تۋرالى. Heگىزى مالىمەتتى C.مۇقانوۆتىڭ «ەسەيۋ جىلدارىنان» الدىم. سونى جازعان ۋاقىتىم مەن يسانىڭ 100 جىلدىق تويى قاتار كەلگەنى. ەلدەن حات كەلدى، سولاي دا سولاي، سونى جازباسا دا بولاتىن ەدى عوي دەپ وكپەلەيدى. اڭگىمە پسيحولوگيادا عوي، شىنىندا دا، ايتپەسە ەۋروپادا كىمنىڭ كىم بولعانى، نە ىستەگەنى ءبارى جازىلادى. ماعاۋين جازدى: «ءبارى وتىرىك»، - دەپ. «ولاي دەۋگە سەنىڭ قانداي مورالدىق قۇقىڭ بار؟» دەيمىن وعان. اقسەلەۋ شىقتى: «كوشىرىپ العان»، - دەپ. «سەن وتكەن عاسىرلارداعى قازاق اقىندارىن جازدىڭ، 40-50 كىتاپتىڭ ءتىزىمىن بەردىڭ، سوندا سەن كوشىرمەدىڭ بە؟» – دەپ ءۋاج ايتام وعان. نەگىزى پەندەشىلىك بارىندە دە بولعان. F.مۇسىرەپوۆپەن ساپارلاس بولعانىم بار. ءۇش ادامبىز. سوندا مۇسىرەپوۆ: «اۋەزوۆ ءىشى تار ادام ەدى»، - دەگەن ەدى. «اۋەزوۆ قايتىس بولعاندا ونىڭ مولاسىنىڭ باسىندا ولاي دەپ ايتقان جوق ەدىڭىز»،  – دەدىم. سونى جازدىم. مەن جازباسام، بازارباي ءبارىبىر جازار ەدى. قىزعانىش دەگەننىڭ ءوزى ادامنىڭ وسالدىعىنان تۋادى»، – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى اقىن.

قازاق قالامگەرلەرى اراسىندا مۇنداي شىعارمانى جازۋعا ەكىنىڭ ءبىرى باتىلدىق تانىتا بەرمەيدى. بىراق قادىر – ءوزىن مويىنداتقان تۇلعا، ونىڭ ءسوزى سالماقتى. الىستان بولجايتىن سۇڭعىلا، ءاربىر ءىس-ارەكەتىنە اسا ساق، استارلاپ سويلەۋدىڭ شەبەرى قادىر مىرزا ءالي ەشكىمدى تۋرا ايىپتامايدى، ەشكىمدى قارالامايدى، بىراق دەتالداردى، مىنەز-قۇلىقتاردى، ءىس-ارەكەتتەردى سيپاتتاۋ ارقىلى باياندايدى. شىندىقتى ايتا وتىرىپ، بولاشاق ۇرپاققا ادەبي ورتانىڭ قانداي بولعانىن، ونىڭ ىشكى قايشىلىقتارىن، سونداي-اق، ناعىز تالانت پەن جالعان بەدەلدىڭ ارا-جىگىن اشىپ كورسەتۋگە تىرىستى دەپ ويلايمىز.

«يىرىمدەگى» كەيبىر ەستەلىكتەر كەيدە شىنايى، كەيدە اششى، كەيدە ادىلەتسىز كورىنۋى مۇمكىن. بىراق بۇل تۋىندى – ءوز زامانىنىڭ ادەبي، مادەني، رۋحاني كەلبەتىن شىنايى بەينەلەۋدى ماقسات ەتكەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ ىشكى الەمىن، قالامگەرلەردىڭ تاعدىرى مەن بولمىسىن اشاتىن، ادام جانىنىڭ دا قاتپار-قاتپار يىرىمدەرىن كورسەتەتىن تۋىندى. كىتاپتى «ءيىرىم» اتاعاندا بۇل جەردە ءومىردىڭ ءوزى ءيىرىم دەگەن مەتافورا تۇر، ونىڭ ىشىندە قالامگەرلەر ورتاسى كۇردەلى، كەيدە قايشىلىقتى كەلەدى دەگەنى بولۋى كەرەك. سۋدىڭ دوڭگەلەنە شىمىرلاپ اعاتىن تەرەڭ جەرىن ءيىرىم دەيتىن بولساق، سىرتىنان قاراساڭ جايباراقات ءوتىپ جاتقان ءومىردىڭ دە ادام تۇسىنبەيتىن جاعى كوپ. ءبىر قاراساڭ ءتۇپ-ءتۇزۋ كورىنەتىندەردىڭ دە ىشىندە مىڭ سان ءيىرىم بارىن كورە تۇسەسىڭ. يىرىمگە تەك مىقتىلار عانا تاۋەكەل ەتە الادى…

جادىرا شامۇراتوۆا

Abai.kz