Abay – 180 jyl

Dýnie degen –  jaratylys, tirshilik jәne әlem degen meylinshe keng maghynany bildiretin sóz. Dýnie birtútas, biraq onyng kóringen hәm kórinbegen syry bar.  Ateister qauymy, negizinen Batys әlemi, materialdyq dýniyeni haqiqat dep qabyldasa, Shyghys júrty, kerisinshe, ony jalghan sanaydy.

Onyng sebebi, birinshisi aqylmenen, ekinshisi jýrekpenen ómir sýredi. Mysalgha qazaq halqynyng «dýnie – jalghan» úghymy – imandylyq qaghida, Qúdaygha degen senimning bir kórinisi esepti.  Ómir de dýnie siyaqty kýrdeli úghym. Abayda ómirge qosa, ghúmyr degen týsinik te bar. Tómende Abaydyng dýniyege degen kózqarasyn talday otyryp, ómir men ghúmyrdyng aiyrmasy nede ekendigin de ekshep, ajyratyp kórmekpiz.

Ómir, dýnie jalghan ba, әlde aqiqat pa?

Abay: «Endi jer ortasy jasqa jettik: qajydyq, jalyqtyq; qylyp jýrgen isimizding bayansyzyn, baylausyzyn kórdik, bәri qorshylyq ekenin bildik» (1-sóz) deydi. Sonday-aq: «Ómirding bayansyzyn, dýniyening әrbir qyzyghynyn, aqyrynyng sholaqtyghyn kórgen-bilgender tirshilikten de jalyqsa bolady» (20-sóz) dep oy bólisedi.

«Mynmen jalghyz alysqan» aqyn 1892 jylghy «Ne izdeysin, kónilim, ne izdeysin?» óleninde:

Ómir, dýnie degening –
Aghyp jatqan su eken.
Jaqsy-jaman kórgenin,
Oylay bersen, u eken, – dese, 1900 jylghy «Kólenke basyn úzartyp» óleninde: «Ótken ómir – qu soqpaq» degen baylam jasaydy. Tize bersek, oishyldyng ómir, dýniyege qatysty payymdary kóp, olardy ómir tәjiriybesinen alyp aitqany taghy anyq.

Sonymen, Abay nelikten dýniyeni jalghan, al ótken ómirdi – qu soqpaq degen? Bas kózine kóringen dýniyening bәri – materialdyq әlem. Onyng sipaty – ótkinshilik, ózgermelilik (sondyqtan músylmandyq sopylyq aghym ókilderi dýniyeni «jalghan» dep biledi). Myna dýnie túraqsyz, qúbylgha toly bolghandyqtan adam da bir qalypta túra almaydy. Jalghyz ruhany әlem – haqiqat. Nege? Óitkeni, ol mәngi jәne túraqty.

Osy tústa: «Alla taghala dýniyeni ne ýshin jasaghan, pende ony qalay qabyldauy kerek?» degen súraq tuady.

Abaydyng tәliminshe, onyng sheshimi ruhany әlemde. Búl dýniyege baylauly tek tәn ghana. Al adam jany – mәngilik. Ol – baqidan kelgen jәne soghan qaytady. Demek, ómir bayandy boludyng kepili – jan qalauymen ghúmyr keshu. Nәpsisin tyiyp, boyyn toqtatqan esti kisige ómir, dýnie jalghan emes. Nege? Múny Abay: «Ol oryndy iske qyzyghyp, qúmarlanyp izdeydi eken-daghy, kýnning kýninde aitsa qúlaq, oilansa kónil sýisingendey bolady eken. Oghan búl ótken ómirding ókinishi de joq bolady eken» dep úqtyrady.

Sóitip, ótken ómirge ókinbeuding amaly – ony qiyanatsyz, tek jýrek qalauymen ótkeru. Qúran arqyly Alla taghalanyng pendesine týsken әmiri osy. Abay: «Jýregindi taza saqta, Qúday taghala jýregine әrdayym qaraydy» deydi.

Alla taghala neni de bolsa minsiz qylyp, ghadalәtpen jaratqan. Ómir, dýniyeni bayansyz, qiyanatshyl qylatyn adamzattyng ózi. Onyng sebebi, adam ózin óletin tәnge balaydy, jan mәngilikti ekenine senbeydi. Qaydan keldik, qayda baramyz? «Ony kóbi bilmeydi» (Abay).

Adamzat – býgin adam, erteng topyraq,
Býgingi ómir jarqyldap aldar biraq.
Erteng ózing qaydasyn, bilemisin,
Ólmek ýshin tughansyn, oila, shyraq (1899).

Jan – Allanyng zәredey bólshegi, onyng qasiyeti – bilmekke qúmarlyq. Demek, telmirip tereng oidyng sonyna ergen kisi ózining kim ekenin, qaydan kelgenin, ólgen song ne bolatynyn bile almaq. Mine, «oyla, shyraq» dep Abay ómir maqsatyn izde, bil dep otyr.

1896 jylghy «Saghattyng shyqyldaghy emes ermek» óleninde aqyn týkke túrghysyz úsaq qulyq, ónbes iske uaqyt ketirme, aqylmen oilap, kónil sýisinerlik isti tap dey kele, bylaysha qorytady:

Sýiengen, sengen dәuren jalghan bolsa,
Jalghany joq bir Tәnirim, kenshilik qyl!

Jalghan úghymy dýniyeden suyn, sopy bol degen sóz emes. Oghan bir kirpish bop qalan, ómir zaya ótip, ókinishte qalma! Oishyl, mine, osyghan shaqyrghan. Abaydyng sufizmge qatysy kýrdeli. Mәselen, belgili ghalym Mekemtas Myrzahmetov bylay deydi: «Abay haq núryna ghashyq bolyp búl dýnie kereginen qol ýzgenderdi bendelikting kәmәlattyghy jolymen ketushiler, yaghny ghúmyrsyz jolgha týsushiler dep biledi» («Abay» jurnaly, №1, 1996).

Negizi, dýniyeni tәrki etkender ghana emes, maldan basqa múny joq qúlqyn qúldary da – ghúmyrsyz jolgha týsushiler. Al Haq jolyna týsushiler ýshin ómir – Tәnirining syiy. Qalasa, әr adam kәmәlatqa jete alady. Erik sol ýshin berilgen. Imany kәmil adam barshagha mahabbat qylady, sóitip, jany júbanysh, kónili tynyshtyq tabady.

Haq joly – ruhany kemeldikting joly degen Abaydyng «Tasdiyq» traktatynda oiyp oryn  alghan irgeli doktrina. «Búl jol jarym-jartylaryna ghana aitylghan bolsa, alalaghan rast bola ma, hәm ghadalәt bola ma?» dey kele, hakim Abay bylaysha týiin týiedi: «Olay bolghanda, ol júrtta ghúmyr joq bolsa kerek. Ghúmyr ózi – haqiqat. Qay jerde ghúmyr joq bolsa, onda kәmәlat joq».

Kýrdeli tezisti qarapayym tilmenen tarqatyp kóreyin. Abay әdiletti ghadalәt, aqyldy ghaqiyl, әreketti hareket, aqiqatty haqiqat degen, ilahy maghyna bergen. Nege? Sebebi, ómir sýru men ghúmyr keshu bir emes, shyn mәninde, dengeyleri eki týrli. Ómir jer betindegi tirshilik. Barlyq jan iyeleri siyaqty adamzat ta ómir sýredi. Biraq adam ómirining ereksheligi – ruhany kókjiyekte menmúndalaghan biyik taudy kóre almaq. Sol tau – ghúmyr, әr adam oghan jetuge tyrysuy kerek. Abay: «Qay jerde ghúmyr joq bolsa, onda kәmәlat joq» deydi. Óitkeni, ghúmyr – bolmys, yaghny dýnie men ahiyret tútastyghy degen maghynany bildiredi.

Ghúmyr tiregi – ruhaniyat, onyng shyny tek tolyq adamdar enshisi. Ózge júrtqa shyndy kórip, soghan aparar jolgha týsu manyzdy. Ol jol – barshagha ortaq әdiletti Haq joly (әuliyelik – bek shetin, bek nәzik, sol sebepten «jarym-jartylaryna ghana aitylghan jol»). Qúdaymen baylanys jolynda pendening minezi, oilau jýiesi ózgerui, jan dýniyesi jetilui, bәri-bәri sheshimin tabady. Búl rette akademik Gharifolla Esim: «Bar mәselening kilti – ghúmyr» (Hakim Abay. A., 1994, 179-bet) deydi. Osy aitylghan barsha júrtqa ortaq jol baryn dәleldeu – Abay janalyghy!

Qoryta aitqanda, hakimning «Ghúmyr ózi – haqiqat» degeni – danalyq iydeya. Ol boyynsha pendege dýniyeden suynu emes, ómirge belsene aralasu manyzdy. Ádiletti Haq joly – jeke adam, býkil qogham ghúmyrly boluynyng kepili. Ghúmyr bar jerde kәmәlat, býgingi leksikamen aitqanda, bayandy, baqytty bolu bar. Búl dәlel ótinbeytin aqiqat. Abaydyng dýniyege kózqarasy jayly sózimiz «Mahabbatsyz dýnie – bos» degen taqyryppen jalghasyn tabady.

Mahabbatsyz dýnie – bos              

«Mahabbatpen jaratqan adamzatty». Abay osymen búl sezimdi eng joghary dengeyge kótergen. Onyng ilahy qúdiretin jete bilgenine ghajaptanasyn. Mysalgha «Adamshylyqtyng aldy – mahabbat, ghadalәt sezim. ...Búl mahabbat, ghadalәt sezim kimde kóbirek bolsa, ol kisi – ghalym, sol – ghaqiyl»  deydi. Biraq, kónildi alang etken nәrse – «Keyde eser kónil qúrghyryn» ólenindegi «Mahabbatsyz dýnie – bos» degen jol «Mahabbatsyz  dýnie – dos» bolyp ózgerip ketti. Aytalyq, Abaydyng 1995 jylghy eki tomdyq tolyq jinaghynda osylay basyldy. Ólenning ózegi, iydeyasy ózgerip, dinshildik sipat aldy. Sondyqtan dúrysyn anyqtau qajettilikke ainalyp otyr.

Birden aitayyq, kiltipan «dýniye» sózine tireledi. Ol eki týrli maghynany bildiredi: biri – mal-mýlik, ekinshisi – jogharyda qarastyrylghan býkil әlem, tirshilik. Abaydyng birinshi maghynada eki ret qana, al ekinshi maghynada eluden astam ret qoldanghanyn aita otyrayyq.

«Bos» emes, «dos» degenge kelisuge bolar edi. Egerde atalghan óleninde Abay dýnie dep mal-mýlikti aitqan jaghdayda, biraq búl shyndyqqa janaspaydy.

Sóz bolyp otyrghan óleng 1890 jyly jazylghan. Osy jylgha deyingi poeziyasynda Abay «dýniye» degeni – barsha kórinetin ghalam. Mysalgha «Tughanda dýnie esigin ashady ólen» («Bireuding kisisi ólse, qaraly – ol»), «Ghylymdy izdep, Dýniyeni kózdep» («Segiz ayaq»), «Ghylymnyng bilip paydasyn, Dýniyening kórkin boljamay?» («Jastyqtyng oty, qaydasyn?») dep jalghasa beredi. «Keyde eser kónil qúrghyryn» óleninde kenetten  mal-mýlik degen mәnde qoldandy deu qisyngha kelmeydi. Búl-bir.

Ekinshi uәjimiz, «Mahabbatsyz (Qúdaygha) dýnie – dos» degen taza sopylyq tanym. 1881-1890 jyldary Abaydyng qúbylasy –  mәdeni-aghartushylyq. Búl – talassyz aqiqat! Ázirge sopylyq tanymdy izdestiru bos әureshilik. 1894-1895 jyldardan beride  deseniz, әngime basqa. Osy kezderden Tәnirini izdeu, oghan jaqyndau niyeti manday aldygha shyqty. Shygharmashylyghy sonyng kuәsi.

Sonymen, әuelden «bos» delinip kelse, endi nәghyp «dosqa» auystyq? Birinshiden, әsire dinshildik yqpal etti, yaghny búl Abaydy tariqatshyl din ústazy qylugha talpynys. Ekinshiden, Abaydyng oishyldyq evolusiyasy eskerilmedi, ony zerttep-zerdeleu әli kýnge kýn tәrtibinde túrghan ótkir mәsele.

Ólenning mәtinin tolyq keltire keteyik.

Keyde eser kónil qúrghyryn,

Mahabbat izdep talpynar.

Ishem dep beynet susynyn,

Asau jýrek alqynar.

Tartqan beynet, ótken jas,

Jýrekting otyn sóndirmes.

Mahabbat – ómir kórki, ras,

Ólgen son, ol da ýndemes.

Mahabbatsyz – dýnie bos,

Qayuangha ony qosyndar.

Qyzyqtan ózge qalsang bos,

Qatynyn, balan, dosyng bar.

Jýregi júmsaq bilgen qúl,

Shyn dos tappay tynshymas.

Payda, maqtan bәri – túl,

Dossyz auyz túshymas.

Kórip otyrmyz, óleng – úly aqyn kónil-kýiining bir qas-qaghym  sәti. «Keyde eser kónil qúrghyryn» dep bastap, múny Abaydyng ózi de andatqan. Tuyndy mazmúnynda pәlsapalyq tereng oy joq.  Jyr ózegi – kim kimge de ayauly sýiispenshilik sezim hәm dostyq qarym-qatynas. Mahabbat oty az ba, kóp pe, әr jýrekte bar. «Ishem dep beynet susynyn, Asau jýrek alqynar», «Jýregi júmsaq bilgen qúl», «Dossyz auyz túshymas» degende osy astar bar. Eger ol ot sónse, ómir kórkin joghaltpaq, onday pende, sóz joq, qayuansha jýrip kýneltpek. Bir sózben aitqanda, ólenning Qúdaygha ghashyqtyqtyqqa, din ya tarihatqa da eshqanday qatysy joq.

Sonymen, tuyndyny jarqyratyp túrghan nәrse – «Mahabbatsyz dýnie – bos» aforizmi. Ony «dos» dep «týzetu» sufistik saryngha kýshtep búru. Búl – qatelik.  Sebebi,  1890 jylghy Abay men «Kýni-týni oiymda bir-aq Tәniri, Ózine qúmar qylghan Onyng әmiri» (1895) deytin keyingi Abay dengeyi eki bólek.

Ásili, «Mahabbatsyz dýnie – bos» degen úghymdy barlyq danyshpandar bir auyzdan bekitedi. Mysalgha nemis ghúlamasy Gete: «...Chto nam mir bez lubviy!» dese, orys oishyly Tolstoy: «Bez lubvy jiti legche, no bez nee net smysla» dep mәlimdeydi.

Qaytalap aitayyq, Haq joly –  jýrektegi jylylyq, mahabbat, meyirim, dostyq sezimning «búlaqsha aghyp ghalamgha taraluy».  Shýbәsiz, tap osy joldaghy júrt dýnie jarysynda oiqastap ozatyn bolady. Dýnie – jalghandy ghúmyr – haqiqat qylu iydeyasy osy arada demekpin. Mineki, ghalamdyq aqyl-oydyng shamshyraghy Abaydyng ómir, dýniyege degen kózqarasyna jasalghan taldauymdy osy payymmen sabaqtaghym keledi.

Asan Omarov,

abaytanushy

Abai.kz