Nauryz kýndeligi: 15 nauryz – Qayyrymdylyq kýni!

Qazaq Eli ózining tól merekesi Nauryzdy jana pishinde toylaugha kiristi. Onyng әr kýninde últtyq belgi retindegi belgili bir is‑sharany atqaru kózdelgen. Belgili filosoftar, f.gh.d. Berik Atash pen Ábdirashit Bәkirúly osy kýntizbe boyynsha әr kýnge ózderining filosofiyalyq‑mәdeniy‑әleumettik jәne tarihy mazmúndaghy oilarymen bólisudi qajet dep sheshipti. Búl janalyqty óte ondy jәne ózekti sheshim dep sanaymyz.

14 nauryz «Kórisu» kýni dep atalyp, ol kýni alys‑jaqyn aghayyn‑tuys, dos‑jaran, әriptester jәne t.t. bir‑birimen kórisip, bir‑birimen shúrqyrasyp tabysyp jatty... Búl kýn El birligin janartqan kýn boldy.

Kelesi – 15 nauryz belgilengen «Nauryz kýntizbesi» boyynsha «Qayyrymdylyq kýni» dep atalyp, búl kýni múqtaj jandargha jappay qayyrymdylyq kórsetu oryn aluy tiyis.

Ábdirashit Bәkirúly:

– Qayyrymdylyq – jalpy tildi‑tilsiz tirishilik ataulygha tәn qasiyet. Onyng týp negizinde tirshilikke tәn biologiyalyq zandylyqtar jatady: mysaly, ósimdik әlemining ózi úryghyn shasharda ózge qúbylystardan «qayyrymdylyq» boluyn kýtedi. Ol – túqymdy úshyryp shashatyn jelden keler qayyrym, ne túqymdy shoqyp jep, ózge aimaqqa taratushy qústan ne maldan keler qayyrym, aqqan sudan keler qayyrym... Yaghni, tabighat neghúrlym týrli bolghan sayyn, onyng týrlerining bir‑birine degen «kómekgi» ne «septigi» de sonshalyqty kóp – tabighat týri ózara «qayyrymsyz» ómir sýre almaydy.

Al, sanaly tirshilik iyesi bolyp sanalatyn Adamnyng da qayyrymdylyq instinktining týp negizi osy – biologiyalyq‑tabighy «ómir sýru instiktinen» bastalyp, onyng sanaly ómirimen úshtasady. Ol әueli «úrpaqty jalghastyru» kezeninen bastalyp, keyin – qauymdasyp ómir sýru dengeyinde jalghasady. Osy dengeyde Qayyrymdylyq – qoghamdyq qarym‑qatynas jýiesining manyzdy elementine ainalyp, moralidik jәne etikalyq qategoriyalar retinde adam sanasynda ornyghady, әreket etu prinsipterine ainalady.

Berik Atash:

– Siz qayyrymdylyqtyng tabighi, ksomologiyalyq, ontologiyalyq jaghyna toqtalghan ekensiz, men onda әleumettik qayyrymdylyqtargha sholu jasap óteyin.

Qazaq halqynyng dýniyetanymyn zertteushi qazirgi filosoftardyng kópshiligi, onyng etikosentrizmge negizdelgendigin kórsetedi. Yaghni, olar basqa da ruhany qúndylyqtarmen qatar, ruhaniyatymyzdyng ón boyynda qayyrymdylyq siyaqty adamgershilik qúndylyqtar basymdyqta túratynyn erekshe atap ótedi.

Ásirese, jetim-jesirge qayyrymdylyq jasau nemese әrqily appattargha, soghys zardabyna baylanysty beriletin qaytarymsyz kómekterdin barlyghyn qayyrymdylyqtar dep atasaq, onyng ózi halqymyzdyng dәstýr‑saltynda san qily bolyp keledi.

Mәselen:

1. Áleumettik ómir saltynda rulyq tanym, rulyq-qandastyq, tamyr-tuystyq negizde bir auyl nemese qauym bolyp tútasady. Áriyne, biz onyng qazirgi jaghymsyz jaghyna ghana nazar audaryp, ony «rushyldyq» dep kina artamyz da, shyndyghynda onyng jaghymdy, iygilikti, ondy jaqtarynyng keybirine nazar audarmaymyz.

2. Ol kezdegi «rulyq qauym», qazirgi tilmen aitqanda, ózindik bir «Korporativtik Ruh» tútastyghyn qúraghan dep aituymyzgha bolady. Mәselen, sol rudaghy kedeyler, jesirler, maly jútqa úshyraghandar, soghysta asyraushysynan airylghandar t.b. materialdyq jaghdayyna tútas ru mýsheleri jauapty bolghan. Ol jauapkershilikti ru aqsaqaldary úiymdastyryp, jaghdayy tómen adamdargha barlyq ru mýshelerinin, әsirese, dәulettilerding jәrdemdesuin qadaghalaghan, ony basqarghan.

3. Óitkeni, belgili bir rudyng ókili «joqshylyqta» ómir sýrer bolsa, ol ‑ rugha Syn bolghan, barlyq ru mýshelerining namysyna tiyetin bolghan.

4. Qazirgi tanda da qinalghan jandar aqparattyq jeliler arqyly býkil Qazaqstannan kómek súraydy, ol kezde kómek súramasa da, «korporativtik rulyq ruh» jangha jany ashyghandyqtan, óz betinshe kómektesetin bolghan.

So kezden-aq, qazaq halqynda qayyrymdylyq «arnayy is-shara» dep resmy týrde úiymdastyrylghanymen ‑ ol ózdiginen barshagha týsinikti bolyp, úrpaqtan úrpaqqa auysyp, institusionaldanghan dәstýrimizge ainalghan. Olar: asar, ýme, enshi, sybagha t.b. Mysaly, anshy mol oljagha kenelip, qaytyp kele jatqan kezde, kezdesken jolaushygha, ol asa bir kedey bolmasa da, «olja» dep ýles qaldyryp ketetin dәstýr bolghan. Alghan da, bergen de ony «Tәnir enshisi» dep týsingen.

Aydaladaghy mal izdegen nemese basqa da bir maqsattarmen sapargha shyqqan jolaushy jolshybay kezdesken ýige toqtauy tiyis ekendigi óz aldyna, ýy iyesi de  ony «qúdayy qonaq keldi» dep qúshaq jaya qarsy alyp, tamaqtandyryp, atyn tynyqtyryp, azyq berip, qajet bolsa  ýiine týnetip te jibergen. Keyinnen, mýmkin odan da búryn,  osy dәstýr han jarlyqtarymen arnayy bekitilgen eken.

Qazaqta «Jetim kórseng jebey jýr» degen naqyl sóz úrpaqtan-úrpaqqa tarap, moralidik kodeks retinde bekitilgen. Búl tek qayyrymdylyqty qajet etip súraghan jaghdayda ghana emes, ony kórgendi adamdar ózdiginen-aq týsinui tiyis qayyrymdylyq normalary edi dese bolady.  Halqymyz tabighattaghy, qoghamdaghy qorghansyzdardyng barlyghyna (qúmyrsqa,  januarlardyng úrpaqtary t.b.) derlik zәbir kórsetpeu kerek degen týsinikpen: «obal», «nalasyna qalu» t.b. dep, qayyrymdy‑meyirimdi adamgershilik qaghidattar qúrylymdanghan.

Biraq halqymyz «nalasyna qalu», «obaly tiidi» tura maghynadaghy fizikalyq, ne, psihologiyalyq emes, odan joghary ‑ әldeqanday bir tylsym energiyalar arqyly «zәbir kórsetu» adamgha kesir bolyp jabysady dep oilaghan. Óitkeni, ol terbelis zanyna say, qayta oralyp, ózindi baqytsyzdyqtargha úshyratady dep sengen.

Ol zamandarda, jalpy, qayyrymdylyqtardyng barlyghy qazirgi kýndegidey  «kópshilikke jar salumen» emes, jabyq kýide  «ruhany jan dýniyening tazartu» týrinde týisinilgen.

Al qayyrymdylyqqa jany ýiir adamdardy «jomart» degen ataumen mәrtebelegen. Áriyne, ókinishtisi, qazirgi tanda búnyng kóbi úmyt bolyp barady. Qogham da ony saqtay bermeydi.

Týiin:

Býgingi tandaghy últtyq tәrbiyeni kýsheytu, «adal azamat» qalyptastyru t.b. jýzege asyru kezinde, onyng qaghidalaryn alystan izdemey-aq, qanymyzgha singen osy arhetiptik bastaulardan alghan dúrys. Bizding basqa kóptegen halyqtardyng etikasynan nemese diny moralidarynan әldeqayda óresi biyik túrghan osy «Qazaqy etika» ústanymdary – әli de halqymyzgha qyzmet ete beredi. 

Berik Atash,

Ál‑Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining Filosofiya kafedrasynyng agha oqytushysy.

Ábdirashit Bәkirúly,

filosof‑publisist.

Abai.kz