Qazaq attyng qúlaghynda oinaghan jigitti ortekege tenegen. «Ortekedey orghyghan ongha-solgha» dep bastalatyn búl oinaqy әndi erterekte Roza apamyz jii aitatyn. Sol ortekemiz qazir halyqqa tauteke degen atpen mәlim. Keyde «tau eshkisi» dep te ataydy. Tauteke – eshki túqymdasyna jatatyn asha túyaqty januar. Denesining úzyndyghy – 160 sm, biyiktigi – 100 sm, al salmaghy 100 kg. Mýiizderi qylysh tәrizdes qayqy. Tekesining mýiizi juan әri úzyn. Qoydan aiyrmashylyghy – dene túrqy ýlkendeu jәne eshki sekildi jyldam qimyldaydy.

Jeltoqsan aiynda ortekeler, arqar, tau eshkileri jeke-jeke shaghyn toptargha bóline bastaydy. Búl «Tekebúrqyldaq» amalynyng tayanghanyn bildiredi. Jeltoqsannyng aqyrghy onkýndiginde qazaq dalasynda qatty boran soghyp, aua-rayy ózgeredi. Qar búrqap, boran soghyp, kýn suytady. Dәl osy kezende tau tekesi matalady. Yaghni, 2-3 kýn ishinde kiyikting kýiegi jýredi. Osy uaqyt aralyghyn «Arqarjalaq», «Tekebúrqyldaq» amaly bastaldy dep esepteydi. Ýy januarlary qoshqar men tekeden kýiek sheshilip, onyng auyzyna biday, tary qúiyp «Tól kóp bolsyn» dep saulyqtardy úryqtandyrugha qosady. Jabayy andardan Arqar, Qúlja, Tәuteke ýiirge týser aldynda biyik jartasqa shyghyp alyp, qauipsiz jerdi mekendep, jayylmay tas jalap, denesindegi mayyn aryltu ýshin, eki júmaday jartasta jatady. Qazaq esepshileri ony «Arqarjalaq» dep ataydy. Qantar aiynyng basynda Ýrker shoq júldyzyna bas berip jatady da, Ýrker batqan kezde tastan atylyp shyghyp, úrghashy saulyqtargha qaray úmtylady. Keybiri ólermendenip tastan ýshyp óledi. Keybiri saulyqqa talasyp sýzisip jaralanady. Búlar bir ay shamasynda tabandaryn shópke, júmsaq jerge tiygizbey qatty tasty basyp túryp, denedegi mayyn aryltady. Osynyng bәri ýiirge týsuge, úrpaq jalghastyrugha arnalghan qoshqar, tekelerding әreketi. Ony qazaq «Tasbasty» dep ataghan. Soghan deyin Arqar, Tauteke, Qúljalardyng teke-qoshqarlary ýiirge týspeydi. Búl andardyng tabighyy súryptalatyn jaratylys bergen zany.

Áne, Ýrker shoq júldyzyn adam balasynyng esepshiler ghana emes, jabayy andar da, ózining jaratylystyq әreketine paydalanady. Tabighat әuliyesi qazaq esepshileri júldyzdyq amaldardy da, dúrys eseptey bilgen.

Asha túyaqtylardyng ishindegi úzyn sýirik saqaldy, ayazgha óte tózimdi eng biyikke kóteriletin januar nebir taban túrmas tayghanaq qúzdarda tastan tasqa 3-3,5 m. biyikten emin-erkin sekiredi. Ózderi óte aqyldy jәne saq keledi. Ýiirimen 35-40 basqa sheyin jayylghanda bireui biyik tastyng basynda kýzette túrady, qauip tóngende ayaghyn tasqa úryp, shaqyldatyp, «qashyndar» dep belgi beredi. Taudyng biyik jartasty asa qiyn jerlerin mekendeydi. Arqardyng negizgi eki jauy – qasqyr jәne adamdar. Sodan keyin – sileusin men ay. Qarly shyndardyng patshasy Qar barysynyng negizgi jemtigi de osy tau eshkileri. Qar barysy taueshkilerding kýzetshisi ispetti, olardy baghyp jýredi. Jyrtqyshtyng tyrnaghyna tek qartayghandary, aurulary ne jas laqtary ghana iligedi. Tútqiyldan baspasa, búl januardyng jyldamdyghyna shang da ilespeydi.

Qazaq dalasynda 16 mynnan astam arqar qalghan. Negizgi qonysy – Tyani-Shani, Pamiyr, Altay taularynda tirshilik etedi. Barlyq Orta Aziya elderinde onyng on týri bolsa, sonyng beseui qazaqtyng darhan dalasyna beyimdelgen. Qazaqstanda onyng alty týri mekendeydi. Altay, Qyzylqúm, Qazaqstan, Tyani-Shani, Qaratau jәne Ýstirt arqary.

Halqymyz ony qoygha úqsas januargha balap, asqan meyirimdilikpen qaraghan. Ol – qazaqy sipatqa, qazaq tabighatyna bir taban jaqyn an. Kýz ailarynda erkekteri «úrpaq jalghastyru mәrtebesine» ie bolu ýshin qyzyl qangha boyalghansha mýiizdesedi. Ádette eng myqty, deni sauy ghana búl mәrtebege qol jetkizip, bir ýiir «garemge» ie bolady. Osy tabighy súryptau arqyly olar ózderin saqtap, úrpaq qaldyrady. Sәuir, mamyr ailarynda laqtaydy. Ádette bir ne eki laq tuady. Laqtary sýtpen de, shóppen de qorektenip, bir aidan song anasymen jayylymgha shyghady. Tauteke tau beldeulerindegi shaghyn jayylymdarda tanerten, keshke jayylady. Kýndiz ystyqtan qorghanyp, jartastardyng astyna jasyrynady. Qys ailarynda taudaghy qalyng qargha ombylap, tamaq tabuy qiyndaghan kezde bókterge týsedi. Ár aluan shóptesin ósimdikterding býrshikterimen, japyraqtarymen qorektenedi. Tautekening eti adal, jeuge bolady, al terisinen ton tigedi. Mýiizin qolgha týsirgender sәndikke qabyrghagha ilip qoyady. Sany jyldan-jylgha azayyp kele jatqan kiyeli januarlar qazir Almaty qalasymen irgeles jatqan Ile Alatauynda, Almaty Últtyq sayabaghy qoryghynda erekshe qorghalatyn aimaqty meken etedi. Búl tabighy keshenderde tautekeni aulaugha tyiym salynghan.

Tau shatqaldarynda jii kezdesetin búl annyng qúrmetine Almaty oblysyndaghy ýlken eldi meken Tekeli dep atalady. Tauteke Ontýstik Sibir, Orta jәne Ortalyq Aziya taularynda, onyng ishinde Qazaqstannyng Jonghar, Ketpen, Teriskey, Kýngey, Ile Alataularynda 2500-5000 m. biyiktikte kezdesedi. Tabighy jaghdayda 12-14 jyl ómir sýretin Arqardyng jasyn mýiizindegi saqinagha qarap anyqtaydy.

Saq dәuirinde arqar eldikting ruhty simvoly bolyp sanalghan. Esik qalasynyng janynan tabylghan Altyn adamnyng bas kiyimining eng joghary bóligindegi altynnan qúiylghan mýsin sonyng aighaghy. Elimizdegi tastar men jartastarda kiyeli januardyng petroglifteri qashalyp salynghany kiyeli januarlardyng osynday erekshe qasiyetine baylanysty bolsa kerek. Kiyiz, tekemet, kilem, últtyq kiyimderde әli kýnge arqarmýiizdi oi-órnekter beynelenip kele jatqany - Ortekege qatysty qazaqtyng meyirimdi qarym-qatynasy dep bilemin.

Almahan Múhametqaliqyzy

Abai.kz