Men qazaq qyzdaryna qayran qalam,
Arular az boldy ma atqa qonghan ...

Kenes ókimetining alghashqy jyldarynan bastap әielderding qoghamdaghy ornyn nyghaytugha erekshe mәn berilip, olardy qoghamdyq-sayasy qyzmetke tartu arqyly jana zamangha beyimdeu kýn tәrtibindegi manyzdy mәselege ainaldy.  Jer-jerlerde әielderdi kenestik qúrylys isine tartu degen aidarmen úiymdastyrylghan nauqandar óz nәtiyjesin berip, kóptegen әiel azamattar halyqqa bilim beru, auyl sharuashylyghy, ónerkәsip, jergilikti basqaru sekildi t.b. kóptegen salalargha tartyla bastaydy. Mәselen, Aqtóbe oblysy, Shalqar audanyndaghy әielder isi jónindegi bólimning 1928 jylghy esebine qaraghanda uezd boyynsha   auyldyq jәne bolystyq kenesterde 110 qazaq әieli mýshe bolsa, onyng bireui auyldyq kenesting tóraghasy qyzmetin atqarghan eken. Osy rette Shalqar audanynda 1930-jyldary qalyptasqan Túmalykól seriktestigi men auyldyq kenesi qúramynda әr týrli qoghamdyq-sayasy júmystar atqarghan sol zamannyng qújattyq tilimen aitqanda Bashar kelini Maqpal, Shadyman әieli Ayjarqyn, Malay kelini Biybitbatpa, Ayjan әieli Aqilgek, Qopay әieli Saghira, Biqan kelini Dәmesh sekildi analarymyzdyng qatarynda sharuashylyqty úiymdastyruda belsendiligimen kózge týsip, erlermen qatar júmys jasap, seriktestik mýshesinen auyldyq kenes tóraghasyna deyin qyzmetterdi atqarghan әiel azamattardyng biri - 1903 jyyly Aqtóbe ónirinde ómirge kelgen Amanbaeva Núrysh bolatyn.

Aldymen Aqtóbe oblysyna qarasty Shalqar audanynyng Túmalykól seriktestigine, keyinnen auyldyq keneske mýshe bolghan Amanbaeva Núrysh, bastapqyda kenes qúramynda densaulyq saqtau seksiyasynyng basshysy, keyinnen auyldyq kenesting tóraghasy qyzmetin atqara otyryp sol uaqyttyng auyrtpalyqtaryna qaramastan birqatar jetistikterge qol jetkizedi. Mәselen, audan boyynsha mal ósirushilerding sayysyna qatysushy auyldyq kenesterding 1935 jyldyng 4 qyrkýiegindegi óndiristik jospardy oryndau boyynsha Amanbaeva Núrysh tóraghalyq etetin № 19 shy Túmalykól auyldyq kenesi basqalardan algha ozady. Mysaly maldy úryqtandyru, shóp shabu, egin jinau men zaem  josparlaryn 100 payyzgha, tól aludy 118 payyzgha oryndasa, mal basyn 1935 jyldyng 1 qantarynan 1935 jyldyng 1 tamyzynda 474 bastan 687 basqa jetkizedi.

Túmalykól seriktestigi men auyldyq kenesi 1935 jylghy egin egu josparyn uaqytynda oryndaghany ýshin ekpindilerding ólkelik sezindegi marapattaugha úsynylady. Auyldyq kenes tóraghasy Amanbaeva Núrysh, seriktestik tóraghasy Jayhanúly Maghzúm, brigadirler Izbasqanúly Bekish pen Malayúly Ábiyding jetekshiligimen 1935 jylghy egis jospary oidaghyday oryndalady. Onda belgilengen 10 kýnning ornyna 8 kýn ishinde jospardaghy 220 gektardyng 250 gektaryna túqym sebilip, oghan 85 adam júmyldyrylyp, 84 júmys maly men qúral-saymannan 14 soqa, 12 tyrma paydalanylady.

Auyldyq kenesting sharuashylyq jәne qoghamdyq-sayasy júmystaryn úiymdastyrudaghy jetistikteri eskerusiz qalmay audan, oblys tarapynan mereytoylyq marapatqa ie bolady. Qazaqstannyng 15 jyldyq tósbelgisine úsynylghan minezdemede 1934 jyldan auyldyq kenesting tóraghasy,  әielder arasynan shyqqan ekpindi ekendigi, eren enbegining arqasynda auyldaghy barlyq sayasy jәne sharuashylyq júmystardyng oryndalghany bayandalady. Tól basyn  205 bastan 243 basqa saqtap, shóp shabu josparyn 1330 gektardan 1334 gektargha oryndap, 250 gektargha josparlanghan egin egu men jinau júmysy 100 payyzgha, 2050 som útys qaryzy 100 payyzgha, et tapsyru jospary 1888 kilogramnan 1844 kilogrammgha oryndalyp, 1935 jyldyng 1 qantaryndaghy 474 bas 1935 jyldyng 1 tamyzynda 687 basqa jetkizgendigi kórsetilip, әielder arasynan shyghyp, újymdy bolisheviktik újymgha, újym mýshelerin auqatty jaghdaygha jetkizgeni ýshin merekelik tósbelgige úsynylady dep kórsetiledi.

Osy jyly seriktestiktegi qoghamdyq mal sharuashylyghyn damytu, mal sany men egistik kólemin úlghaytu, et tapsyru jәne basqalarda ýzdik kórsetkishterge qol jetkizgeni ýshin seriktestik tóraghasy Jayhanúly Maghzúm,  seriktestik mýsheleri Aytqojaúly Bekjan, Bihanúly Álken, Saghymbayúly Tólebay men T. Erqasymúldary Qazaqstannyng 15 jyldyq mereytoylyq tósbelgisimen marapattaugha úsynylady. Sonymen birge osy marapatqa audan boyynsha úsynylghan Qorghantúz, Ekinshi besjyldyq jәne basqa barlyghy 5 seriktestikting arasynda joghary nәtiyjege qol jetkizgen Túmalykól seriktestigi de bar bolatyn. 1933-1935 jyldary jylqy 74 bastan 85 basqa, týie 69 bastan 110 basqa, iri qara 19 bastan 109 basqa, qoy-eshki 148 bastan 308 basqa, egistik 125 gektardan 250 gektargha úlghayghan bolatyn. Mal sharuashylyghy men qosymsha egin egudi kәsip etken seriktestik júmysy algha jyljyp, mal basy men egis kólemi jyldan jylgha artyp otyrdy. Búl seriktestikting alghashqy tóraghalary Balgharaúly Júmaghali, Jayhanúly Maghzúm, újymshardyng aldynghy qatarly mýsheleri Mamanúly Smaghúl, Tәjimaghanbetúly Jýginis, Ketikúly Ayjan, Ájibayúly Ayap, Búqarbayúly Ahmet, Kýzenbayúly Eleusiz, Malayúly Ábi, Mahambet Janymqúlúldarymen birge auyldyq kenesting tóraghasy Amanbaeva Núryshtyng enbegi bolatyn.

Joghardaghy mal ósirushilerding sayysymen qatar ýzdik auyldyq kenes sayystary da ótkizilip, oghan qatysushylargha qol jetkizgen tabystary kórsetilgen minezdemeler berildi. 1936 jyly 4 nauryzda Oblystyq atqaru komiytetining úiymdastyru bólimine audandyq atqaru komiyteti tóraghasynan Eltay kenesining tóraghasy Kóbenov pen Túmalykól auyldyq kenesining tóraghasy N.Amanbaevanyng óndiristik minezdemesi jiberiledi. Minezdemede 1934 jyly 1-qantarda jylqy 75 bas, týie 98, siyr 32, qoy eshki 84 bas, 1935 jyly 1-qantarda jylqy 90, týie 123, siyr 138, qoy-eshki 173 bas bolsa, 1935 jyldyng 1-mausymynda jylqy 111, týie 153, siyr 202, qoy-eshki 308 basqa jetkeni. 1936 jyldyng 1-qantarynda jylqy 116, týie 155, siyr 198, qoy-eshki 318 basqa bolghany, mal basynyng osynday ósuining nәtiyjesinde N.Amanbaevanyng Qazaqstannyng 15 jyldyq merekelik tósbelgisin alghany, auyldaghy ýy sany 142, onyng ishinde seriktestik mýshesi 133 ýi, jeke sharua 9 ýy eken aitylady.

Sonymen qatar, ýzdik enbekkerler sol kezderi úiymdastyrylyp túrghan býkilodaqtyq auyl sharuashylyq kórmesine qatysugha ýmitker retinde úsynylyp, kórmege qatysu mәrtebesine ie boldy. Arhiv derekteri boyynsha Túmalykól seriktesteginen býkilodaqtyq kórmege әr jyldary qatysugha úsynylghan jәne onda marapat alghandar arasynanda Kýzembayúly Eleusiz, Ketikúly Ayjan, Ketik kelini Aghilgek, Bashar kelini Maqpal, Qúrymbayúly Kýsebay, Jayhanúly Saqan, Tәjimaghanbetúly Jýginistermen  birge Amanbaeva Núrysh ta boldy. 1939 jyly Túmalykól seriktestiginen eki kisi býkilodaqtyng auyl sharuashylyq kórmesine baryp, marapattalady. Sonyng biri seriktestikting sýt fermasynyng brigadiyri, 1938 jyly jergilikti 52 siyrdan 57 búzau ósirgen Kýzembayúly Eleusiz bolsa, ekinshisi auyldyq kenesting tóraghasy Amanbaeva Núrysh bolatyn.

Soghys jyldarynda er-azamattardyng kóbisi maydangha attanyp, auyl sharuashylyghyndaghy barlyq auyrtpalyq әielder men qarttardyng moynyna týsken tústa, auyl enbekkerlerimen birlesip, enbek ónimdiligin tómendetpeuge bar kýsh-jigerin salghandardyng qatarynda Amanbaeva Núrysh ta boldy. Soghys jyldaryndaghy auyldyq kenesting sharuashylyq, sayasy ýgit-nasihat júmystaryn úiymdastyrudy jýzege asyrady. Mәselen N.Amanbaeva tóraghalyq etken 1941 jyly 13 qantardaghy seriktestik janyndaghy bastauysh partiya úiymynyng komsomoldarmen birikken jiynda kóktemgi egiske dayyndyq, qar toqtatu, júmys kólikterin kýtip-baptau sekildi kezek kýttirmeytin mәseleler talqylanyp, atalghan dayyndyq júmystaryn 1 aqpangha deyin ayaqtau turaly sheshim qabyldanady. Sonymen birge 5 aqpandaghy jiynda aldaghy saylau nauqanyna ýgitshiler bólu turaly mәsele qaralyp, saylaudyng manyzy men saylau erejesi turaly jәne t.b. mәselelerdi halyq arasynda týsindiru maqsatynda partiya mýshesi retinde N.Amanbaeva Jayylhanúly Quanyshbay jәne Mәtiyúly Qarshyghamen birge Mekebay ózegi uchaskesine bekitilip, sonda óz mindetterin oidaghyday atqarady.

Soghysqa deyingi jәne soghys uaqytyndaghy auyrtpalyqtargha qaramastan iskerligimen tanylghan Núrysh Amanbaevanyng enbegi mәngilik el jadynda saqtalary sózsiz. Ol tek óz dәuirining ghana emes, býgingi úrpaqtyng da boy týzer ainasy, qayratker әielding rәmizi. Sonday-aq auyl sharuashylyghyn órkendetken jetekshi ghana emes, sonymen qatar әielderding qoghamdaghy rólin arttyrghan, olardyng erlermen birge qiyndyqty ensere alatyndyghyn dәleldegen túlghanyng biri. Onyng esimi adaldyq pen enbekqorlyqtyn, últ iygiligi jolyndaghy ayanbay qyzmet etuding mәngilik ýlgisi.

Álibek Aman,

Q.Júbanov atyndaghy Aqtóbe ónirlik uniyversiytetining dosenti, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz