Tanjaryq pen Qoydym aitysqan ba?
Qúrmetti patsha kónildi oqyrman! Siz oqugha asyghyp otyrghan Aytughan Kódekúlynyng «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy turaly» degen maqala Shynjandaghy Qoghamdyq ghylymdar boyynsha ýzdik merzimdi basylym «Shynjang qoghamdyq ghylymy» (№1, 2002 j.) jurnalynda jariyalanghan.
Esterinizde bolsa osyghan deyin men «Abai.kz» portalyna belgili baspager, zertteushi, aqyn Tәlipbay Qabaev pen («Qoydymdy әigili aqyn jasap jýrgen – Tanjaryq», 11 jeltoqsan, 2021 j.) jәne belgili audarmashy, ústaz, aqyn Qúdash Sabanshyúlymen («Tanjaryq pen qoydym aityspaghan...», 15 qarasha, 20023 j.) ótkizgen súhbatym jariyalaghan bolatyn. Mening búl eki keyipkerim el arasynda qazir tarap nemese kitaptargha basylyp jýrgen «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy» Narynqolda bolmaghanyn, keyin Tanjaryqtyng ózi jazyp elge taratqanyn aityp edi. Aytys bolghan kýnde de jay әzil-qaljynmen birin-biri qaghytqan aitys bolghan shyghar, ananday soyqan aitystyng boluy mýmkin emes degen edi. Qazir eki keyipkerimiz de o dýniyelik bolyp ketti. Biraq aityp ketken pikirleri bizge qúndy tarihy derek bolyp qaldy.
Al, Kódekúly Aytughanúlynyng myna maqalasy erterek jariyalanghanymen jogharyda aitqan eki qalamgerding pikirin odan ary terendetip, tarihy shyndyqqa jaqyndata týsedi. Endi biz sóz etip otyrghan maqalanyng avtory turaly qysqasha mәlimet bere keteyin. Aytughan Kódekúly Qazaqstan men Qytay qazaghyna belgili, ótkir tildi, synshyl aqyn Kódek Bayshyghanúly Maralbaydyng jalghyz túyaghy. Aytughan 1928 jyly Qazaqstannyng Narynqol audany, Sýmbe auylynda dýniyege kelgen.
Avtor Aytughan Kódekúly aqsaqal otbasymen birge.
Oqyrmandargha týsinikti bolu ýshin aragha qystyra keteyin, «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy boldy» degen 1925 jyly Kódek Maralbay Narynqol Túzkól bolystyq komiytetining tóraghasy bolyp istegen.
1929-1930 jyldary Kenes ýkimetining újymdastyru sayasaty men astyqqty, tórt týlik maldy kýshtep tartyp alu kesapatynan halyq jappay asharshylyqtyng qayghyly kezenine tap bolady. Osy aumaly-tókpeli zamannyng qara borany men auyr qysymyna shydamaghan bir bólim el shekara asugha mәjbýr boldy. Syrtqa aughan elmen birge aqyn Kódek otbasy da 1930 jyldyng kýzinde arghy betke ótip, qazirgi Múnghúlkýre audanynyng Aqdala degen jerine baryp qonys tebedi. Ol kezde balasy Aytughan әli ýsh jasqa tolmaghan edi. Alghash kelgende birdi-ekili ministik kóliginen basqa mal da, dýniye-mýlik te bolghan joq. Óitkeni óz otbasyna jeterlik maly men mýlki, basyndaghy ýii sol qalpynda júrtta qalyp qoyghan bolatyn. Kelisimen betkeyge sýiep jer ýy qazyp, tóbesin shóp-shalanmen jauyp kirip alghan edi.
Múny aqynnyng «Tyshqan» dep atalatyn, Qytaygha barghannan keyingi jazghan alghashqy óleni de dәleldeydi. Bir kezderi elining alaqanynda әlpeshtenip, syi-qúrmetine bólengen, bәlendey bay bolmasada, «ishkeni – aldynda, ishpegeni – artynda» túrmys keshirgen Kódekke búl kýn kóris óte auyr tiyedi.
«Biz kóship Aqdalagha kýzde keldik,
Búrynnan jergilikti halyqpyz dep,
Tyshqan da aralasty bizge kelip...
Ras bir aruaq atqyr «halyq» eken,
Barlyghyn zalalynyng bilmep edik
Bir qaptay jasap alghan tarymyzdy
Jýripti tasypty da kýnde kelip,
Jýrgenin onyng ne qyp bayqamappyz,
Emes qoy aqyldasqan bizge kelip!
Áueli onan ary eregesip,
Qashyrdy berekesin inge kómip.
Apyray, qorlyghynyng ótkenin-ay,
Úiyqtatpay qapty tesken týnde kelip!..» – dep, bir qys mazasyn alghan tyshqanmen aitysyp shyghady.
Bylay qaraghanda, búl óleng әnsheyin bir kýlki ýshin shygharylghanday bolghanymen, shyndyghynda búrynghy ómirimen salystyru maqsatynda, óksip otyryp jazghan óleng edi.
Sóitip jýrgende 1936 jyldyng kókteminde Kódek belgisiz birtýrli aurugha tap bolady. Búl auru auyrghanda kenetten sýiek-sýiegi qaqsap, artynsha óne-boyyn qyzyl bórtken qaptap ketedi. Halyq emshilerine kórinip emdelgenimen ónimi bolmaydy. Osy keselding saldarynan barghan sayyn jýdep әlsirey beredi. 1937 jyldyng sәuirayynda eng artyq kóretin sýiikti ústazy, ruhany dosy Jýsipbek qoja Shayhyslam dýniyeden ótedi. Ózi auyrudan әbden saldyrap, kýii nasharlaghan Kódekke búl auyr tiyedi. Kóp uayym shegedi. Mamyr aiynda oqystan almasty qate istetkendikten ómirmen mәngilikke qoshtasty. Artynda anyrap ómirlik jan serigi Mәnim apa men shyryldap toghyz jasar jalghyz úly Aytughan qalady. Biraq el-júrty olargha jetimdik kórsetpeydi. Anau bir kezde Qyzay elining dana úly, aqalaqshy (bolys) Darubay: «Albannyng sherli úly» dep baghalaghan Kódek Maralbay qaytys bolghan song at jeter jerdegi Alban men Qyzay jәne Suannyng adamdary jyl uaghyna deyin bata oqyp, izin suytpaydy. As-suyn da asa molshylyqpen ótkizedi. Tuyn jyghyp, túlyn týsirgennen keyin «Kókenning ólenderin kóshirip alayyq» dep súraushylar kóbeyedi. Alghandardan alushylar da kóbeyedi. Sóitip aqynnan qalghan ólen-jyrdyng basy birikpey elge taralyp ketedi. Osydan bylay Kódek ólenin jattap, jiyn-toylarda jatqa aitushylar kóbeyedi. El, ishinde «Kókeng aitqanday» aqynnyng óleng joldaryn maqal-mәtel retinde keltirip sóileushiler de kóbeyedi.
«Jas ósip, jarly bayymay ma» degendey Kódek aqyn qaytys bolghanda toghyz jasynda qalghan Aytughan eseyip, on-solyn tanyp, at jalyn tartyp mingennen bastap el arasyna taralyp jýrgen mol halyq múralaryn jinay bastaydy. Ákesining kózin kórgen qariyalardy izdep tauyp әngime-dýken qúrady. Osylay kóp izdenisting arqasynda әkesi Kódekting 7-8 tolghau, dastany men qyryuar úzyn-qysqa ólenderinin, 20 gha tarta dauys (joqtau) jyrynyng negizin jinaqtap oghan múragerlik etedi. Onyng ýstine ózi de әke jolyn qualap toy-jiyndarda bir kez aitys aqyny bolady. Ol tek ózining әkesining ólen-jyrlaryn jinaumen qatar sol zamandaghy arghy-bergi beting belgili aqyn-jazushylarynyng kitaptaryn oqyp, el auzynda aitylyp jýrgen ólen-jyrlaryn jattap, qaghaz betine týsiredi. Tanjaryq pen Qoydym aqyn turaly da kóp izdenister jasaydy. 1930 jyldary Narynqoldan Qytaygha ótken qarty bar, jasamysy bar, jasy bar bәrine jolyghyp, «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy» Narynqolda bolghan, bolmaghandyghyna tolyq kóz jetkizedi. Jәne ol turaly zertteu enbekterin jazady.
Surette: Kódek Maralbay ólenderining kóshirmesi kózden keshirilude. Soldan ongha qaray: Talghat Tәlimúly, Aytughan Kódekúly, Ázimbay Myrzaghaliyúly, Toqtasyn Baysalov.
Aytughan Kódekúly Múnghúlkýre audanynyng Úzynbúlaq, Aghdala, Taldysay mektebinde 40 jyl múghalim bolyp, qúrmetpen demalysqa shyghady. A.Kódekúly mektepte sabaq beru men birge qazaq әdebiyetine, әsirese әkesi Kódek ómir sýrgen kezendegi aqyn-jazushylardyng ómiri men shygharmashylyghy turaly zertteuler jasap, túshymdy oilar aityp jýrgen qalamgerding biri bolatyn. Aytughan qariya 2007 jyly ómirden ozghanymen, onyng artyna qaldyrghan múralary qazaqtyng ruhaniyatyna qosylghan olja dep bilemiz. Onyng «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy turaly» degen búl zertteu enbegi osy sózimizge dәlel. Avtor maqalasynda «Tanjaryq pen Qoydym aitysqan ba?», «Qalay aitysqan?», «Tәkeng ne ýshin Tanjaryq pen Qoydym aitysyn «1931 jyly qyrkýiek aiynda, Kýnesting Aduynger jaylauynda «Yrymbekting keshki óleng toyynda» qayta jazghan?», «Qoydym kim edi?» degen súraqtar qoy arqyly, oghan sol zamandaghy birneshe tarihy oqighany kóldeneng tartyp dәleldeydi. Jәne Tanjaryq pen Qoydym tanushylar aityp jýrgendey «Qoydym ataqty aqyn emes, jay ólenshi әiel» degen qortyndy shygharady.
Áriyne, maqalany oqyghan song búghan kelisetin, kelispeytinder de tabylatyny anyq. Búl taqyryp múnymen toqtamaydy, әli de ary qaray terendetile zerttele beretini aqiqat... Sondyqtan qarsy maqala jazghyshtar bolsa ghylymi, saliqaly pikir aitugha tyrysady dep senemiz.
Aytpaqshy, A.Kódekúlynyng osy maqalasy Shynjanda jariyalanghanda qarsy maqala jazghan qalamgerler kóp bolghan eken, eger qoldarynyzda osy avtorlardyng maqalasy bar bolsa, onyng jariyalanuyna qol úshyn bersenizder jaqsy bolar edi. Óitkeni, qalyng oqyrman kimdiki dúrys, kimdiki búrys, kimning dәleldi basym, kimning dәleli әlsiz, kimning pikiri ghylymi, kimning pikiri jýiesiz ekedigin oy eleginen ótkizer edi. Sodan baryp osy maqalada sóz bolghan jaghdaydyng tarihy artqy kórinisining anyq-qanyghyna, aqiqatyna birge kóz jetkizgen bolar edi.
Endi Aytughan Kódekúlynyng atalghan maqalasyna kezek bereyik.
Qúrmetpen Álimjan Áshimúly.
«Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy» turaly
Tanjaryq pen Qoydym aitysqan ba? Qalay aitysqan? Tәkeng ne ýshin Tanjaryq pen Qoydym aitysyn «1931 jyly qyrkýiek aiynda, Kýnesting Aduynger jaylauynda «Yrymbekting keshki óleng toyynda» qayta jazghan»[1]. Búl kópshilik biluge tiyisti, tarihy astarly syry, qoghamdyq manyzy bar mәsele. Aldymen birqansha qalamgerding Qoydym turaly aitqandarynan ýzindi (sitata) alayyq: zertteushi Orekeng (Orazanbay Egeubaev): «Tanjaryq aqynnyng aitystarynyng tuylu tarihy óte qyzghylyqty. Tanjaryq aqyn erjetken kezinde kez-kelgen aqyndarmen aitysa bergen, ruynan, aimaghynan aqyndardy qyrqay jengen. El-jýrtqa aty shuly aqyndardy әdeyi izdep baryp aitysqa týsken»[2].
«Tanjaryqtyng әriptesi, keremet aitys sayyskeri Qoydym әiel zaty bola túrsa da, óz kezinde qazaq dalasynda, Tanjaryqtan basqa eshkimnen jenilip kórmegen ot kózdi, oraq tildi ótkir de, tapqyr aqyn bolghan kisi»[3].
«Qazaqstannyng Taldyqorghan oblysynyng býkil oblystaghy aqyndaryn tiyp jýrgen Qoydym esimdi aqyn әielmen aitysyp ony jenedi»[4].
Osy ýzindilerden qazaqtyng aitys tarihynda Qoydym syndy bir alyptyng bolghandyghy, Tanjaryqtyng «HH ghasyrdyng manday aldy aqyny» boluynyng alypty alyp úrghandyghymen de baylanysty ekendigi tek osy ýsh ýzindiden ghana emes, Tanjaryqty zerttegen kóp maqalalardan keziktiru qiyn emes.
Endeshe, Qoydym kim edi?
Endeshe, Qoydym kim edi? Qoydym Darubayqyzy, eli Alban, Alban ishinde Aljan ruynan. 1897 jyly Narynqol (Múnghúlkýrening ór Tekesimen irgeles otyrady) audanynda tuylghan. 1921 jyly Alban eli ishindegi «Qúrt bóbektin» biri Bәiseyit ruynyng jigiti Birjanmen ýilengen. 1930 jyly Mergenbay batyrdyng (Qúsyq ruy) bastauymen ór Tekesting Shegirti degen jerine qonystanghan. 1932 jyly birqansha týtinmen birge Qoydym otbasy Kýneske kóship baryp ýsh jyl mekendeydi. 1934 jyly Tekes audanynyng Sholaqterek degen jerinde eki jyl mekendep, 1937 jyldary Shegirti – Qarasuyna qayta kóship keledi. 1943-1944 jylghy qalyng sýzekte Qoydym qaytys bolady. Sýiegi bas Qarasuda, orny belgisiz.
Qoydym ataqty aitys aqyny emes. Ádette toyda óleng aitatyn әiel boluy әbden mýmkin. Tanjaryqpen әdettegi toyda әdettegidey aitysqany da shyndyqqa jaqyn, olay bolatyny Tanjaryqty oqytqan naghashysy Biyeke ruy men Bәiseyit ruy tuys bolyp keledi de, Qoydym Tanjaryqqa jenge bolatyndyghy tabighi. Bir órt tildi jas jigitting óleng sýier elding jastarymen jaqyndasuyn da shetke qaghugha bolmaydy. Al Tanjaryqtyng qamqorshysy Mergenbay batyrdyng ruy da Biyeke ruymen bir Dosaly tuys bolyp keledi. Osynday ilik-shatystyq, Tanjaryqqa Qoydym jóninde jaqsy әser berui shetke qaghar jayt emes. Biraq búl aradaghy mәsele irgeles Almaty oblysy, tipti Taldyqorghan oblysyndaghy qazaq arasynda Tanjaryq jazyp shyqqan basqa qazirge deyin el arasynda Qoydymnyng aqyndyghy jóninde eshbir sybys bolghan emes.
Keremet aitystardaghy úshqyr, tapqyr, ótkir sóz, kónilge sol maydanda úyalap, aqyl-oydan ketpestey bolyp oryn alyp qalatyn. Keregening janynan jattalyp, dúiym elge taralatyn. Mine búl qazaq aitysynyng shyn ereksheligi. Alban elinen ótkir tildi Ásel degen әiel shyqqan, Baghashar Narynbaev sekildi qalamgerler gazet-jurnaldargha «Ásel men Júlmabaydyng aitysy», «Áselding Janbaba Jartybaymen aitysy», «Áselding Sherniyazben aitysy, t.b. jariyalap jýr. Búlar әri qyzyq, әri sol adamnyng haraktiyri, әri sol adamnyn sipaty. Endi Áselding Sherniyaz aqyndy qalay jengeninen mysal keltireyik: «Áseldi qazaq jene almadyndar, myqty bolsa menimen aitysyp kórsin» dep Áselding túsyna kele salyp:
«Ákem sart, sheshem qazaq tudym budan,
Jasymnan aqyn edim óleng qughan.
Eki últtan qosylyp, qorytylyp,
Erekshe arghymaqpyn artyq tughan», – dep, desimen baspaq bolghanda, Ásel óz sózin ústap:
«Ákeng sart, shesheng qazaq tudyng budan,
Qalmadyng óleng izdep toy men daudan.
Nesine maqtan etip aita berdin?
Esekke bie qossa qashyr tughan», – depti. Osy kezde Sherniyaz orynan túryp, etegin qaghyp ketip qalypty.
Qúlja audanyndaghy Meshpet aqynmen Tamashanyn, Maqsút aqalaqshy men jas baldyz qyzdyng qaghystary da sol maydannan alynyp, el auzynda jattalyp qaldy. Biraq Qoydymnan tittey sóz qalghan joq. Tanjaryq aqyndy kótermeleu ýshin Qoydymdy jogharydaghyday jalghan madaqtau úyat!
Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.
Tanjaryq pen Qoydym qashan, qay jerde, kimning auylynda aitysyp edi?
Qazaqstanda «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy» degendi zerttep baspagha úsyndym dep jýrgen adamnyng biri – Tileujan Saqalov («Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy» degenning Qytaydaghy núsqasy (variant) men Qazaqstan núsqasynyng jenu-jenilu mәselesinde úqsas emes ekendigine kónil bóliniz! Tileujan núsqasynda Qoydym basym keledi de, «Jenseng de, jenilseng de jol seniki» dep shapan jabady bolyp ayaqtaydy, al bizde (Qytayda) mýlde jengen degen jelik sóz basym). Men búl týiinde mynany ashalap ketkim keledi, Abay aitqanday «Qazaqty kóktetpey jýrgen rushyldyghy». Men de osy tar rushyldyq Alashty arandatyp jýrgen jegi qúrt «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy» da keyde osynday pasyq iydeyanyng jeteginde maydangha shyqqan ba eken» dep sezinemin.
Tileujan ór Tekestik, eli Alban. Ol qazaq halqynyng oqu-aghartu, mәdeniyet, әdebiyet jәne kórkemóner isterine az bolmaghan enbek sinirgen ayauly, alymdy, azamattardyng biri. Biraq tar óristi rushylyq ony da sharpymay qalmapty. Qazir Tileujan ol dýniyelik. Solayda isting shyn syryn aitpau marqúmnyng aruaghyna da auyr. 1988 jyly Tileujan auylymyzgha tuysshylay kelgende, óz ýiimde syrlasyp otyryp: «Tileujan, saghan ne bolghan? Qoydym turaly qúiday sypyrdyn-ghoy! Tanjaryq pen Qoydym Narynqolda qashan, qay jerde, qalay, kimning auylynda aitysyp edi? Sen kimnen estip jýrsin? Seni Tanjaryqty zerttep jýr deydi, zertteu – shyndyq bolady emes pe?» dep keyistik bildirdim. Ol: «Oy, agha-ay! Ázir eki memlekette de Tanjaryq jóninde zanghar, zanghar baghalar berilip jatpay ma? Qoydymdy Tanjaryqpen birge barlyghy iri aqyn deydi. Qoydym bizding jaqynymyz (Tileujan qayyn bolyp keledi. Qúsyq Mergenbay batyrdyng jaqyn tuysy). Ol әldeqashan qaytys boldy. Qyzaydan shyqqan myqtylar aqyn dese, men aqyn emes desem bola ma? Qyzaydan aqyn shyqqanda Albannan aqyn shyqsa ne bolypty? Tanjaryqpen aitysqan delinse deline bersin» dep keyigendey ray bildirdi. Men endigary ýiime kelgen qonaqpen aitysa berudi raua kórmedim. Menshe jalghyz Tileujan emes, bir top ýmitti, el jýgin arqalar degen azamattarymyzda Tileujan oilaghan oidan aryla almay jýr. «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy» turaly beyne Túrsynәli Yryskeldiyev aitqanlay: «Zamandastarynyng aituyna qaraghanda, Tәkeng Qoydymmen, Úljalghaspen aitysarynda ózi zerttep jazyp shyqqan eken» degen sózine nanamyz»[5].
Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.
Ne ýshin Tәkeng «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysyn» 6 jyldan keyin jazdy?
Ne ýshin Tәkeng «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysyn» 6 jyldan keyin «1931 jyly qyrkýiek aiynda, Kýnesting Aduynger jaylauynda, Yrymbekting keshki óleng toyynda» qayta jazyp shyqqanyn oqidy? Men múnda tarihy syr bar ekenin eskerte ketkim bar. Búl syrdy ashu «Tanjaryq pen Qoydym aitysy» degenning qalay shyqqanyn keybir tarihy oqighalardy sóileu arqyly oqyrmanmen ortaqtasugha tura keledi.
1916 jyly qyrghynnan aman qalghan Alban elining esti azamattary men batyrlary 1926 jyldan bastap bas qosyp, qúpiya aqyldasyp, taghy bir oirandy qyrghynnyng barlyghyn sezedi. Olar Ile ónirindegi qazaqtar qonystanghan rayondargha astyrtyn ókil jiberedi. Óitkeni Alban elining basshylary ol kezdegi Qytay men Kenes odaghynyng sayasy týzimi úqsas emes, qashyp barsaq qayta aidap bermeydi dep topshylady. Songhy amaliatta (is jýzinde) olardyng topshylauy men josparyn rasqa shygharady. Olar ókilderdi ýsh bólikke bólip, Ilening ýsh ónirine attandyrady.
Birinshi baghyttaghysy, Albannyng ýlken ruy Bozymnyng ókili bolghan Oqas degen adam qasyna adam alyp, ór Tekes (Múnghúlkýre) pen Tekesti (Qyzylkýreni) aralaydy. Múnda 6 bolys Alban (aqalaqshy) búrynyraq kelip otyraqtasqan, Qyzay rulary aralas qonystanghan bolatyn. Búl ókilderdi Alban, Qyzaydyng barlyghy qyzu mereymen qarsy alady.
Ekinshi toptaghy ókilge Ayt – Sýiindik Eleusiz batyr qasyna eki adam ertip Toghyztaraudaghy Darubay aqalaqshymen tildesip kelisedi.
Ýshinshi toptaghy ókildikke Albannyng Dosaly – Qúsyq ruynan Mergenbay batyrdy Kýnes eline barugha búiyrady. Ol qasyna Shýike Arynbekti atqosshylyqqa alady. Sebebi, Arynbek auyly 1916 jyly ýrkinde Kýneske baryp panalaydy. Sasannyng Nýptebek degen balasy Arynbekting qaryndasyn alady. 1923 jyly Nýptebek ólgen son, Erkinbek әmenger bolady. Olar osynday qúda-júrattyq baylanystan paydalanyp, Albannyng 6 aqalaqshysyna hatshy bolyp jýrgen Shýike Toyynbay degen pysyq jigitti Tekes Shiyliózektegi aqalaqshy Naqysbekten súrap alyp, ertip barady. Toyynbay Kýnestegi býkil Qyzay eline tanymal jigit bolghandyqtan Qyzay eli qarsy alady. Olar aldymen Tanjaryqtyng ruy bolatyn Alpysbay, Islәmqan aqalaqshylarmen kelisedi.
El ýshin eniregen búl el basylary «týbi birge ketpeydi, týleni birge týrtpeydi» desip, «Kýneske myng týtin sighyzamyz» dep uәdelesedi. Al Sasan auylyna Arynbek ózi baryp qaytady. Osy baylanysta Alpysbay aqalaqshy men Sýleymen zәngi Tanjaryqty Mergenbay batyrgha amanattaydy. «Sasannyng bәige Kógin Tanjaryq minip ketkendigi ýshin, Sasan auyly Sadyny (Tanjaryqtyng ruy) shauyp alamyn dep pәle salady. Aragha adam týsip jýrip Sady ruy Shangha degen bay sibening jylqysynan bes besti tandap alyp beredi, bir bestining baghasy 6 tana bolyp, Sady ruy 30 tana tólem tólettin. Endi bәige Kók Tanjaryqqa tәn bolady. Tanjaryq ta, bәige Kókte sizge amanat joghalyp ketpesin» deydi.
Alpysbay men Sýleymenning sózining qúrmeti ýshin Mergenbay batyr Tanjaryghyn da, bәige Kóginde óz qamqorlyghyna alghan, Tanjaryqtyng oqu, serilik qúru barysyn Mergenbay batyrdyng qamqorlyghymen Alban elinde erke jýrgen bolatyn (Mergenbay Tanjaryqqa naghashy, Qúsyq, Biyeke rulary qyz alyspaydy). Ghajaby osynday el ishinde «Tanjaryq pen Qoydymnyn» aitysynan iz qalmauy Qoydymnyng top jarghan aqyn emes ekenin tolyq dәleldeydi.
Qazaq el basylarynyng berik yntymaghy nәtiyjesinde 1929 jyldan bastap, el jasyryn qashyp óte bastaydy. Biraq qatty qyrghynmen ótkennen keyin de búlap-talaugha úshyraydy. Osydan keyin 1930 jyldyng basynda el batyrlary bas qosyp resimy qúralmen qorghap kóshuge kelisedi. Jәnibek Jaqypberdi batyr bastaghan qúraldy qosyn Qaljat shekarasynan; Mergenbay batyr ór Tekes (Múnghúlkýrenin), Sýmbe shekarasynan Ýisin tauynyng batysyndaghy Qasang tauymen jәne Bayyngholdyng basymen (Han-Tәniri shoqysynyng Alayghyr - Sayqal angharynyng basymen) eldi qorghap aman ótkizedi. Mergenbay ýsh baghyttaghy bosqyndargha birdey basshylyq etip, qarsy jaghyn qatty qyrghyngha úshyratyp ataghy jer jarady. 1931 jyly bir monghol tonaushynyng jasyryn túryp atqan oghynan qaza tabady. 1930 jyly Sýmbe shekarasynan ótken Dosaly ruynyng ishinde osy Qoydym da bar edi. (Dosaly, Biyeke, Bәimen, Esen-Aman, Bәiseyt, bolyp bólinedi. Mergenbay Qúsyq ruy).
Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.
Tәkenning aitysty jazuyna Kódekting «Sasan auylyna barghanda» atty tolghauy sebep bolghan
Ákem Kódek aqyn bosqyn elding múnyn, joghyn joqtap kóp óleng shyghardy. Halqy han kóterip, barghan jerinde «Kókelep» ólenderin jalpaq elge taratty. 1931 jyly kóktemde, Kókem Kýneske qonystanghan elding jaghdayyn úghysu ýshin Darubay aqalaqshynyng auylynan attanyp Kýneske barady. Onyng ýstine Sasan auyly Alban elimen qan qúda, sondyqtan әri bilikti auyl, әri qúda-júraghat auyl, biraq barghan song kónili tolmay, ataqty «Sasan auylyna barghanda» degen tolghauyn shygharghan bolatyn. Óleng saharany jaylaghan qaranghylyq pen ezgini, nadandyqty sózben әbden týiregen bolatyn. Ol kezde de el ishi qaydan tegis bolsyn! Búdan basqa da basyna kýn týsken tuystaryna keng etegin jayyp, elding eldigin kórsetken azamat el basshylary, azamattary da az emes edi. Mine búlardyng ókilderi Darubay, Jabyqbay, Islәmqan, Alpysbay, Naqysbek, Álimjan sekildi arystar «El basyna kýn tuyp, etigimen su keshken zamanda», «Albannyng qyzy arazan» dep kýlmesten, halyqtyng kýizelisine kýnirene bildi. Irgesine otyrghyzyp ashyna ainalyp, toghyna tolghandy. Olar turaly da halyqtyng aqyny bolghan әkem Kódek kóptegen óleng shygharyp, halyq ómirin jyrlaryna arqau etti:
«Qyzyrly Qyzay eli Naymandaghy,
Nayman shaldyng onay ma shalghan shaghy.
Kelini aqyl-oyly nysapty bop,
Ýzilip synghan ómir jalghanghany.
Naymannyng bir bútaghy Qyzay eli,
Ile ónirin qonys qyp ailanghany.
Qyzaydyng bir auyly Sórti auyly,
Alysqa aty jetken shalghaydaghy.
Dauysyn Darubaydyng estip jýrmiz,
Kegenge seyez by bop barghandaghy.
Qaq jaryp qara qyldy biylik aitqan,
Ádildigin qoldaghan Alban jaghy».
Biraq Maqsút aqalaqshy pendeshilik etip ózining hatshysy Tanjaryqqa «Sasan auylyna barghanda» degen tolghaugha jauap jaz, odan kek alu kerek dep týiedi. Tanjaryq ta Maqsúttan qorytty ma joq, óz bilgen óresi solay boldy ma? «Tanjaryq pen Qoydym aitysyn» jazyp shyghady jәne ony «Yrymbekting keshki óleng toyynda» aityp, sonynan әkem Kódekke joldap jiberedi. Ákem Kódek «Jauap hat» degen óleng jazyp ony joldamaqshy bolyp otyrghanda, sol kezdegi Qúljadaghy Qazaq-qyrghyz úiyshmasynyng qyzmetshisi Qanapiya әkeme sәlem bere kelgende, әkem oghan «Jauap hatty» kórsetedi. Qanapiya: «Kóke, tek Tanjaryqqa jibergeninizben júrt estimey qalady. Odan da Qyzaydyng bilermenderine jiberiniz» dep óz qolymen ýsh núsqa etip kóshirip, qaytarynda ala ketip Jabyqbay aqalaqshy men Darubay aqalaqshygha bir núsqadan beredi. Jabyqbay aqalaqshy Qúljada Tanjaryqty shaqyryp alyp: «Jauap hatqa» qalay jauap berging bar? Biz seni Kódek aqynmen betpe-bet aitystyrsaq qalay?» dep súraydy. Tanjaryq: «Jazbasha hat arqyly aitysamyn, betpe-bet aitysa almaymyn» deydi.
Jabyqbay ashulanyp: «Eki elding ortasyna it qospay jýr, ótirikten jasaghan nәrsendi endigary byqsytpa!» deydi. «Jauap hat» Kókemning «Kódek» atty jinaghyna kirgen. Al sodan keyin Tanjaryq ózi qashan qaytys bolghansha «Jauap hatqa», jauap hat qaytarghan joq. «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy» is-jýzinde Alban – Qyzaydaghy eki iri aqynnyng aitysy bolyp tabylady.
Ghylym – shyn nәrse. Tanjaryqtanu ghylymyn jasau býkil otannyn, býkil elding iygilikti isi. Biraq qúm aralasqan topyraqtan tam túrghyzugha bolmaytyny siyaqty, ghylymnyng da tazalyghy ghylymnyng damuyna paydaly. Onyng ýstine el birligi men mýddesin qorghaghan jogharyda atalghan arystardyng aruaghy aldynda isting shyn syryn aitpau, songhy úrpaqty dúrys jolmen tәrbiyeleuge nemqúraydy qarau Kódek aqynnyng balasy bolyp otyrghan maghan auyr kýnә sezilip osy maqalany jazdym. Oqyrmandardyng fakti men qisyngha qúrmet etetinine senemin.
Paydalanylghan әdebiyetter:
- [1],[2] Orazanbay Egeubaev. «HH ghasyrdyng manday aldy aqyny», «Ile aidyny», №4, 1998 j. 68, 70 bet.
- Tauqiyden Ramenúly. «Tanjaryqtyng әriptesi Qoydym jayyndaghy derekter», «Ile keshi» gazeti, 19-tamyz, 1998 j. 4- bet.
- Qabyl Ospanúly. «Ne jazsaq ta iygerip alyp jazayyq!», «Shúghyla» jurnaly, №4, 1998 j. 105-bet.
- Túrsynәli Yryskeldiyev. «Aqyn obrazy jәne jasampazdyghy jayly». «Shynjang qoghamdyq ghylymy» jurnaly, №4, 1998 j. 28-bet.
Aytughan Kódekúly
Aytughan Kódekúly jazghan-syzghandaryn rettep qomen kóshirtip otyrghan kezi.
Aytughan Kódekúlynyng maqalasynda әkesi Kódek Maralbaydyng Tanjaryq aqyngha jazghan «Jauap hat» atty tolghauy aitylghandyqtan, osy tolghaudy birge berip otyrmyz.
Jauap hat
Aman ba, aghayyndar, mal-basyn-ay,
Kónildi qayghy búlty shalmasyn-ay,
Jaralyp jer betine kelgennen son,
Bir nәubet kelmey qoymas janbasyna-ay
Mysaly, úshqan qústa jýre bermey,
Qanaty talghan jerge qonbasyn ba-ay.
Jetilip, kemeline kelgennen son,
Ay tolyp jaryq bolar onbesinde-ay.
Bir kelip, dýniyening bir keterin,
Osynday azamattar boljasyn-ay.
Jalghannyng jaryghy – ken, opasy – tar,
Dýnie kimnen ótpey qalghasyn-ay.
Dýniyening aldy – semiz, arty – artyq,
Týiening qatpa bolghan solmasynday.
Túrghanday bir qalypta kórinbeydi,
Ilening egilmeli borbasynday.
Jamandyq ayaqasty bolghanynda,
Jaqsylyq úzaghyraq taubasynda-ay.
Dýnie kimge joldas bolar deysin,
Bir kýni jerge tiyer jambasyn-ay.
Ústasa qúzgha qaray laqtyrar,
Qol tiyse týp etekten jarmasyp-ay.
***
Manyzdy, ónegeli әngimege,
Susyny estigenning qanbasyn ba-ay.
Qayghyrghan jas talabyn jaramaydy,
Boz bala zamanynda zaulasyn-ay.
Kezinde әr zamannyn-tirshilikte
Syilasyp jýrgen jaqsy qoldasyp-ay.
Bilimdi, zerek bolar boz balanyn,
Belgisi on bespenen on jasynda-ay.
Aqyly tereng jigit mynnan bireu,
Baylardyng astyq qoyghan qoymasynday.
Keng oily, miy tolyq kemengerdin,
Aqyly ózenning keng arasynday.
Bayaghy Qarqaragha kelgeninde,
Bir maqal aityp edi jan dosym-ay.
Sabyrly, sara tughan sabaz edi,
Zauyttyng asyl soqqan balghasynday.
Qayraty bir kisining kelmes degen,
Oraldy jylan menen arbasyp-ay.
Taralyq ósip óngen Alban, Qyzay,
Qay jaqtan kәdik bolsa, qater sodan,
Ústar dep eteginen jarmasyp-ay.
Tar jolda bylay tartsang ógiz ólip,
Qalmaydy bylay tartsang arba synyp.
Astarly әngimening týiini bar,
Bilermen týbin oilap sharlasyn-ay.
Mәnisi júmyr sózding bayqalmaydy,
Tarttyrghan tiyirmenning qarmasynday.
Keyingi jas óspirim azamattar,
Sózimning soghar jerin anlasyn-ay.
Alystan arqan sozyp oralatyn,
Malshynyng laqtyratyn shalmasynday.
***
Taralyp ósip-óngen Alban, Qyzay,
Ekpening kýzge pisken almasynday.
Úiqyly sony týbek әrkimde bar,
Sekildi qútpan aighyr jaldasym-ay.
(Múnda aqyn «qútpan aighyr» dep Maqsútty aityp otyr)
Týrine dýniyening qaraghanda,
Shәrining alyp-satar saudasynday.
Yntymaq túrar jerde yrys túrar,
Jýrinder bir-birine jalghasyp-ay.
Pendening nesibesi shashylghanda,
Ár jerge dәm-túz quyp barmasyn ba-ay.
Kýneske ana jyly barghanymda,
Erkinbek qondyrmady alghashynda-ay.
Bir jigit artymyzdan shaqyrghan son,
Sasannyng bir kýn qondyq ordasyna-ay.
Bireui kóp jylqynyng ólgen eken,
Nauqastyng bir et jedik qaljasynday.
Bayaghy Soltanqúldyng ýlgisinin,
Emes qoy jaqtasada pormasynday.
Aqylshy, mampanyna qaraghanda,
(Mampang – mәnsap aty, bolys, aqylaqshylardyng kómekshisi)
Bәribir minezde eken ol da osynday.
«Búl jaqta sharuanyz bar ma edi» dep.
Áueli súramady jol bolsyn-ay.
Árkimning atasynyng ýlgisi bar,
Alty kýn ash jatsa da qarny ashyp-ay.
Búrynghy Úzaq batyr aitpady ma:
«Áyteuir aldymyzda bar bolsyn-ay».
Búl jauap búnymenen túra túrsyn,
Basqa sóz endi kelsin qamdasyp-ay.
***
Ýiine Alpysbaydyng aityp edik,
Arynbek sózing jerde qalmasyn-ay.
Qaghazyn oqyp kórsek bolar edi,
Kýneske bizden keyin barghasyn-ay.
Auyzsha әngimesin aitqanynda,
Maqsút bir hat jazdyrghan moldasyna-ay.
(«Moldasy» dep aqyn Tanjaryqty aityp otyr)
«Jolyqpay maghan nege ketedi» dep,
Ókpelep qalghan eken ol basynda-ay.
Sózine sóz qaytaryp jibereyik,
Iz qughan sonarshyday qar basylmay.
Auylyna biz barghanda ýiinde joq,
Jýr eken Daghytyda jol tosyp-ay.
(Maqsútty aityp otyr).
Kisiden baryp-kelgen súraghanda,
Bir qonyp jetedi eken jol basyp-ay,
Arasy qashyghyraq kóringen son,
Boldy alys kórisuge jol qashyq-ay.
«Qoydymmen aitystym» dep el jamandap,
Tanjaryq, ne qylayyn joldasyndy-ay!
Osy jerden orys jerge qashyp baryp,
Sodan Alban kórmep pe edi kóz jasyndy-ay?!
Ozynghan Qoydym bolsa aqyn emes,
Jýrgen jan boyyn týzep, sәn basyp-ay.
Ketetin aqyn bar ed bor qaptyryp,
Izinde jasyratyn shang basyp-ay.
(«Ketetin aqyn bar ed bor qaptyryp» dep Ásel aqyndy aityp otyr)
Bәlky ol sol siyqty boldy ma eken,
Týlkining әn aitqyzghan qarghasynday.
Súradym keyin kelgen Súranshydan,
«Bar depti aitysqanda sol qasymda-ay».
«Jamandap eldi syrttan ózi aitypty,
Aghayyn jalghan sózge nanghansyng ba-ay».
Óleni bir-eki auyz bar kórinedi,
Jylqynyng ýsh ayaqty jorghasynday.
Saryny serpinine juyqtamay,
Baghdaryn kete almaghan dәl basyp-ay.
Ádep pe auyz eki aitys etip,
Basqany kókimegi aljasyp-ay?
«Tanjaryq bir yqtasyn tapqan eken,
Shirigen qaraghaydyng qordasynday.
(«Yqtasyn» dep Maqsútty aityp otyr).
Ózine tiyer sózdi boljamaghan,
Búqanyng aqylyng bar dorbasynday.
Salmaqtap aq-qarasyn salmaqtaghanda,
Áueli tazalap al óz basyndy-ay.
Qoyynday saudagerding borysh úrghan,
Jylqynyng aiybyng bar tanbasynday.
Bilermen jaqsy jigit bolsa eger,
Jamandap ruly eldi qorlasyn ba-ay.
Halyqtyng týgel bәrin shynaghanday,
Qytaydyng kelip pe eken oljasyn-ay.
Jauabym oghan aitar tolyp jatyr,
Pesheti túra túrsyn auzy ashylmay...
Kódek Maralbay
Dayyndaghan Álimjan Áshimúly
Abai.kz
