25 sәuir – Qazaq futbolynyng kýni. Osyghan oray kezinde el namysyn býkilodaqtyq jarystarda qorghaghan ataqty komandamyz – «Qayrat» (Almaty) klubynyng tarihyna ýnilip, onyng qúramynda oinaghan alghashqy qazaqtardy bir eske týsirsek.

Danqty hokkeyshi dop ta tepken...

Kenes dәuirinde Qazaqstandaghy últ sayasatynyng baghyty qanday bolghany barshamyzgha mәlim. HH ghasyrdyng 20-30-jyldaryndaghy qoldan úiymdastyrylghan zúlmat ashtyq pen zobalang nәubetting saldarynan, odan keyingi Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng kesirinen qazaq halqynyng teng jarymy qyrylghany belgili. Sonau HIH ghasyrda, tipti odan da әride bastalghan ishki Reseyden qazaq topyraghyna qonys audaru ýderisi kelesi jýzjyldyqtyng 40-50-jyldary qayta jalghasqan-dy. Odan qalsa, respublikamyzgha Soltýstik Kavkazdan, Qiyr Shyghystan, Povoljieden týrli etnostar deportasiyalandy. Yaghni, Kenes Odaghy kezinde Qazaqstannyng biraz bóliginde túrghylyqty últ – qazaqtar búl jerge keyinnen kelgen diaspora ókilderinen әldeqayda az edi.

Onyng ishinde respublikanyng sol uaqyttaghy astanasy – Almatydaghy ahual tipti qiyn bolatyn. Key kezenderde qaladaghy qazaqtardyng ýles salmaghy 25 payyzdan da kemip ketken-di. Múnday jaghday qoghamdyq ómirden tysqary qala almaytyn sport salasyna da óz әserin tiygizdi. Almaty sport újymdarynda, onyng ishinde futbol komandalarynda 50-jyldargha deyin qazaqtardyng mýlde bolmauyn solay týsindirgen jón siyaqty.

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

«Qayrat» ózining qazirgi atauyn 1956 jyly iyemdengen. Oghan deyin «Alma-Ata», «Dinamo», «Lokomotiyv», «Urojay» dep te atalghan komandada 50-jyldardyng ortasyna deyin birde-bir qazaq oinamapty! 1955 jyly «Qayrat» sapynda jasyl alangha túnghysh qazaq oiynshysy shyqty. Ol – Qazbek Baybolov edi.

Búl esimdi estigende, oqyrmannyng oiyna danqty sportshy, dopty hokkeyden «Dinamo» (Almaty) klubynyng sapynda birneshe ret KSRO chempionattarynyng kýmis hәm qola jýldelerin jenip alghan, bapker retinde atalmysh komandany talay ret Odaq chempiony etken maman Qazbek Baybolov oralary anyq. «Qayrat» qúramynda alghash alangha shyqqan qazaqtyng da aty-jóni osylay ekenin anyqtaghanymyzda, bizding de kókeyimizde «sol ma, әlde ol emes pe?» degen qyzyghushylyq qylang bergen. Qosymsha derektermen teksergenimizde, sol dopty hokkeyshining tap ózi bolyp shyqty!

IYә, iyә, Qazbek Baybolov futbol da oinapty. Ol kezde sporttyng birneshe týrimen qatar ainalysatyndar az emes-ti. Mysal ýshin jazdygýni jasyl alanda dop teuip, qystygýni koniky kiyip, múz aidynynda hokkey oinaghan әigili orys oiynshysy Vsevolod Bobrovty nemese shaybaly hokkey mamany bola túra birneshe jyl futbol komandalaryn da jattyqtyrghan ataqty Anatoliy Tarasovty aitsaq ta jetkilikti shyghar. Solar sekildi Qazbek agha da óz mýmkindigin әuelde futbolda synap kórgen eken. Degenmen keyin dopty hokkeyge degen qyzyghushylyghy jenip ketse kerek. Q.Baybolov sporttaghy tamasha tabystaryna osy sportqa auysqan song jetti. Onyng oiynshy kezindegi jetistikterin bylay qoyghanda, әigili bapker Eduard Ayrihpen qanattasa enbek etken jattyqtyrushylyq jyldarynyng ózi nege túrady! Ol kisining arqasynda Almatynyng «Dinamosy» birneshe dýrkin KSRO chempiony bolyp, tipti Europa chempiondary kubogyn jenip alghany – últ sportynyng mәngi óshpes jarqyn betteri. 90-jyldardyng ayaghynda dýniyeden ozghan maman ómirining songhy jyldarynda Almatydaghy Turizm jәne sport akademiyasynda kafedra mengerushisi bolyp qyzmet istedi.

«Qayrat» qúramynda oinaghan túnghysh qazaq Q.Baybolov ekeni anyq, alayda ol kezde komanda KSRO birinshiligi «B» klasynyng II aimaghynda óner kórsetetin. Onyng ýstine, ol alangha bar-joghy bir-aq ret shyqqan. 1956-1959 jyldary az-maz alangha shyqqan qos Bolat – Ishanov pen Aryqov ta, Ómirbek Bekbosynov pen Kenes Tólemisov te «Qayrat» tarihynda eleuli iz qaldyra qoyghan joq. Aytpaqshy, komandanyng sapynda alghash gol soqqan qazaq – Bolat Ishanov. 1958 jyldyng 8 mausymynda ol Stalinabadtyng (qazirgi Dushanbe) «Hosilot» klubynyng qaqpasyna soghylghan ýshinshi goldyng avtory atandy («Qayrat» 4:2 esebimen jendi).

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Timur, Seyilda, Qúralbek...

Endi biz «Qayrattyn» KSRO jogharghy ligasynda óner kórsetken jyldaryn qarastyrayyq. Al ol kezeng 1960 jyldan bastalady. Almatylyq klubtyng Odaq futbolynyng tandauly ligasyndaghy túnghysh golyn Sergey Kvochkin soqqan. «Qayrattyn» odan keyingi ekinshi jәne ýshinshi goldaryn qazaq futbolynyng bolashaq jaryq júldyzy, sol kezde 19 jastaghy Timur Segizbaev soqty (1960 jyldyng 14 mamyrynda Minskide jergilikti «Belarusitin» qaqpasyna, esep 2:0). Búl – jas shabuylshynyng túnghysh ret alangha shyghuy bolatyn!

Jalpy T.Segizbaev – qazaqtar ishinde «Qayrattyn» KSRO chempionattaryndaghy bas mergeni. Ol qapy qaldyrghan qaqpashylardyng qatarynda ataqty Anzor Kavazashvily («Torpedo», Mәskeu), Ramaz Urushadze («Torpedo», Kutaisiy), Yuriy Pshenichnikov («Pahtakor», Tashkent, keyin mәskeulik SSKA-gha auysty) jәne t.b. bar edi. Alayda Segizbaevtyng jankýier jadynan eshqashan shyqpaytyn erligi – azuyn aigha bilegen «Spartakty» Mәskeuding tórinde jalghyz ózi jerge qaratuy desek, artyq bolmas. 1964 jyldyng 24 tamyzynda birneshe dýrkin el chempionynyng qaqpasyna soghylghan eki goldyng da avtory – Timur Sanjarúly edi.

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Qazaq jankýierleri saghyna eske alatyn taghy bir shabuylshy – Seyitjan Bayshaqov. Taraz futbolynyng týlegi «Qayrat» sapynda tolyqqandy bir-aq jyl óner kórsetti (1967, kelesi jyly bir ghana matchqa qatysty). 24 oiyn ótkizip, 3 gol soqty. Onyng ekeuin Dondaghy Rostovtyng SKA komandasynyn, taghy birin Mәskeude SSKA-nyng qaqpasyna engizdi. Eki oiynda da «Qayrat» jeniske jetti. Biraq osy mausymnan song Seyitjan Tarazgha (ol kezde Jambyl) qayta oraldy.

Esesine, 1971 jyly Almatygha onyng inisi – Seyilda Bayshaqov keldi. Kele sala «Qayrattyn» negizgi qúramyna qosyldy. Jas qorghaushynyng oily oiyny mamandardyng nazaryn birden audardy. Sol jyly ol «KSRO jogharghy ligasynyng eng ýzdik debutanty» atandy. Aghasy Almatyda bir-aq jyl oinasa, ol «Qayratta» on jyl boyy óner kórsetti, komandanyng 70-jyldardaghy simvolyna ainaldy. 1977 jyly Seyilda Bayshaqovty belgili bapker Nikita Simonyan KSRO últtyq qúramasyna shaqyrdy. Argentinadaghy Álem chempionatyna joldama jolyndaghy bәsekelerding ekeuine qatysty, David Kipiani, Leonid Buryak, Oleg Blohin sekildi marghasqalarmen qatar oaynady. Biraq komanda Seyilda qatysqan eki kezdesude de jenilis tapqan song (Vengriyadan 0:2, Grekiyadan 0:1), toptan shygha almady. Simonyan múny qúramagha qayta shaqyrmady.

Degenmen Bayshaqov býkil Odaq futbol әuesqoylaryna tanymal júldyz dengeyinde qaldy. Ony Mәskeuding «Dinamosy» men «Torpedosy», Tashkentting «Pahtakory» qayta-qayta shaqyratyn.

– Komandanyng negizgi oiynshysy, basty ýmiti bolghanymnan shyghar, bapkerler meni eshqayda jibergisi kelgen joq, – degen edi osydan eki jyl búryn kóz júmghan Seyilda Ikramúly bir súhbatynda. – Bir ret «Dinamogha» auysa jazdadym, biraq mәselege respublika basshysy (D.Qonaev – S.S.) aralasyp, «komandadaghy sanauly ghana túrghylyqty últ ókilin jiberuge kelispeytinin» bildirdi. Rasynda da, ol kezde «Qayratta» qazaq Qúralbek Ordabaev ekeuimiz ghana edik...

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Ekeui ghana bolghanymen, komandanyng basty júldyzdary da osylar edi. Ras, A.Ionkiyn, V.Talghaev, O.Dolmatov sekildi tanymal oiynshylar da boldy, biraq bәribir «Qayrattyn» oiyny Seyilda Bayshaqov pen Qúralbek Ordabaevqa tikeley baylanysty-túghyn. Q.Ordabaev ta almatylyq komandada on jyl boyy oinady. 1973 jyly kenes futbolynda teng oiynnan song bes-besten 11 metrlikter tebetin ereje engende (penality seriyasynda jeniske jetken komandagha 1 úpay berildi, al útylghany úpaysyz qalatyn), odan eng kóp tabysqa kenelgen «Qayrat» edi. 11 oiyndy teng ayaqtaghan jerlesterimiz sonyng 10-ynda penalitiyden jeniske jetti! Búl tamasha qaqpashy Qúralbek Ordabaevtyng erligi bolatyn.

* * *

Tómendegi tizimnen kórip otyrghandarynyzday, kenes zamanynda qazaq futbolshylary tipti sausaqpen sanarlyq edi. Negizgi qúramnan emge qazaq tabylmaghan jyldar da az bolghan joq. Alangha shyqqan 11 oiynshysy da kil armyan, gruzinderden qúralghan «Ararat» (Erevan), «Dinamo» (Tbilisi) sekildi komandalargha qarap otyryp, qyzyghatynbyz. Tútas bolmasa da, әlgi 11-ding 8-9-y әzerbayjan, litvan bolyp shyghatyn «Neftchi» (Baku), «Jaligiriys» (Vilinus) komandalaryndaghy ahual da sýiindiretin.

Qazaq futbolyndaghy (jalpy elimizdegi sekildi) últ mәselesi – әli de sheshilmey kele jatqan týiinderding biri. Qazirgi «Qayratta» da 4-5-aq qazaq oinap jýr...

Sәken Sybanbay

Abai.kz