«Átten, tonnyng keltesi-ay!»

Zәkim Jaylybay 1941 jyly 24-sәuirde Qyzylorda oblysy, Shiyeli audanynda dýniyege kelgen. 1958 jyly orta mektepti bitirgennen keyin Janaqorghan audanyndaghy avtobazada júmysshy bolyp enbek jolyn ­bastaydy. 1964 jyly QazMÚU-ding filologiya fakulitetin bitirip, 1965 jyldan Shiyeli audandyq komsomol komiytetinde bólim mengerushisi, ekinshi hatshy, 1968 jyldan Shiyeli audandyq «Ósken ónir» gazeti redaktorynyng orynbasary, 1970 jyldan 2001 jylgha deyin 31 jyl ýzdiksiz osy audandyq gazetting redaktory boldy.

«Kermek taghdyr» atty túnghysh kitaby 2008 jyly jaryq kórdi. Búl enbegine qazaq elining tarihy men «halyq jauynyn» úly bolmysyndaghy kermek taghdyrynyng sabaqtastyghyn arqau etken. 2010 jyly oqyrman qolyna tiygen «Kodeks Kumanikus – babalar bolmysynyng bayany» atty zertteui halqymyzdyng tarihiy-tildik qúndylyghy, eski qypshaq tilining eng irgeli eskertkishi «Kodeks – Kumanikuske» arnalghan. Al avtordyng «Jamaghat jadyndaghy Jaqaev» atty ýshinshi enbegi daraboz diqan, dala akademiygi, eki mәrte Enbek Eri Ybyray Jaqaevtyng 120 jyldyghyna tartuy. Múnan song «Kýn kózinde múz jatpas» degen kitabymen tolyqty...

Zәkim Jaylybaydyng әriptes inisi Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, «Qazaqstannyng Qúrmetti jurnaliysi», Shiyeli audanynyng «Qúrmetti azamaty» Sәrsenbek Bekmúratúly Zәkim aghasyn eske alghanda:
«Jaylybaevqa arnalyp estelik kitap shygharylyp jatqanda ýlken úly Erkin: «Barlyq kitabyn kompiuterde tergen Gýljan Qúrmanovanyng týsine әkem kirip, oghan kitap syilapty. Kitaptyng týsi kók, atauy «Syrlasu» eken. Qúrmanova estelik kitapqa týsinde kórgen ataudy qongdy úsynyp otyr. Otbasymyzben aqyldasyp, biz de soghan toqtadyq. Kitaptyng redaktory әri qúrastyrushy retinde búghan qalay qaraysyz?» dedi. Qalay qaraytyny bar, Zәkenning ózi ana dýniyede jatyp, ózi turaly kitaptyng atyn ózi qoysa, qalay kelispeysin. Kitaptyng atyn búryn «Jamaghat jadyndaghy Jaylybaev» dep atap, suretshige tapsyrys berip qoyghanbyz, әlgi әngimeden keyin aruaq qoyghan ataugha ózgerttik. Múqabanyng týsi de kók boyaumen bezendirildi. Ghajap! Zәkeng ózi ómirden ótkesin jazylghan 50 estelikpen jәne olardyng iyelerimen ana ómirde jatyp-aq syrlaspaqshy bolghany ghoy. Osydan keyin aruaqqa, týske qalay ilanbaysyn...

Surette: Zәkim Jaylybay, Shәken Ábdireyimúly jәne Ábdireshit Toylybayúlyú. Qúlja qalasy.

Zәkeng múng tilimen jórgeginde tanyssa da, barynsha kishipeyil bolyp, eshkimge kek saqtamay, meyirimdi bolyp ósti, kisige qiyanat jasamaydy. Jesiri – Zyliha Dәuitova «Syrlasu» dep atalatyn estelik kitabynda: «2009 jyldyng may (mamyr) aiynan bastap maghan auru payda boldy... Tanertengisin shәigha zauqym joq, dastarhangha barghym kelmeydi. «Zyliha, dastarhangha kelip otyr, balalar, bәrimiz qamkónil bolmay birge otyrayyq» deydi Zәkim. Amal joqtan kelip otyramyn. Kýnde: «Kýlip jýr, kýlip jýrseng denene et jinalady, qabaghyndy týiip jýrsen, denene dert jinalady» dep eskertip otyrady...» dep jazdy. Janynyng jaydary, janúyasyna qayyrymdy, jaryna meyirimdi ekenining búl da jarqyn kórinisi» dep tolghanady avtor.

Quanyshtysy sol, úrpaghy izin óshirmey, jalghap keledi. Adam úrpaghymen myng jasaydy degen osy emes pe! Ómirining songhy 10-13 jylyn Almaty manynda «Almalybaq» kentinde ótkizdi. 2012 jyly 72 jasynda dýniyeden ozdy... Topyraq ta sol jerden búiyrdy.

Zәkim agha ómirden ótkenimen eskerusiz qalmady. Sonynda qalghan úrpaghy ýlken úly Erkin bas bolyp, kózi tirisinde bas­padan shygharyp ýlgermegen әr jyldary merzimdi baspasózde jaryq kórgen sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary, Otan ýshin ot keshken maydangerler men Syr diqandary turaly jazylghan tartymdy maqalalaryn, sonday-aq, tәuelsiz elimiz jayyndaghy oi-tolghamyn jinaqtap, kólemi 30 baspa­ tabaqtan asatyn әsem bezendirilgen, qatty múqabaly «Tirshilik tanyna taghzym» dep atalatyn búl jinaq Zәkim Jaylybaevtyng úzaq jyl tirnektep jinaghan manyzdy mәlimetter men dәiekti derekterding basyn qúraghan kórnekti enbek boldy.

Zәkim Jaylybay zeynetke shyqqannan keyin 2004 jyldan ómirining sonyna deyin elaralyq «Qazaq Eli» gazetinde bas redaktordyng orynbasary qyzmetin atqardy. Ol Tәuelsizdik tuyn tikken qazaq eline adal qyzmet etti. Pedagog bolyp bala, ústaz bolyp shәkirt, jurnalist bolyp bolashaq qalamgerdi tәrbiyeledi.

Shiyelide Jaylybaevty tanymaytyn, atyn estise elendemeytin adam joq shyghar, sirә. Ákeden jeti ailyghynda qalyp, jeti júrtqa mәshhýr bolghan Zәkim Jaylybay beynesi men beyneli kórkem sózi ony bilgen, shygharmasyn oqyghan júrtshylyq jýreginde saqtalatynyna senemiz. Aqjarqyn kýlkisimen, biyik parasatymen, tereng bilimimen el esinde qaldy.

Ómirden kórgeni men oiyna týigeni kóp Zәkim Jayybay agha qay janrda qalam terbese de әleumettik, tarihi, últtyq dәstýr tónireginde jerine jetkize jazady. Jurnalistikanyng býgingi jayy, keleshegi tarlan qalamgerding nazarynan tys qalmaghan.

Qazaqstan ­Jurnalister odaghynyng mýshesi Zәkim ­Jaylybay 5 kitaptyng avtory, әr janrgha qalam terbegen, qúlashyn kenge sermegen jurnalist, jazushy, kósemsózshi jәne aqyn edi. Ol – taghdyryn qalamgha tapsyryp, sanaly ghúmyryn shygharmashylyqqa baghyshtaghan jankeshti jan edi.

Shiyeli audanynyng júrtshylyghy Zәkim Qalmaghambetúlyn redaktor, qalamger retinde ghana emes, azamat retinde de qúrmet tútty. Ol qansha jyl redaktor bolsa, sonsha jyl aupartkomnyng mýshesi, audandyq kenesting deputaty, keyingi jyldary audandyq partiya komiytetining buro mýshesi boldy. Múnyng bәri elim degen bir azamatqa az qúrmet bolmasa kerek. Shiyeli audanyng «Qúrmetti azamaty» ataghy berildi. Zayyby, audannyng ýlgili múghalimi atanghan Zyliha Keuilimjayqyzy Dәuitova ekeui 5 úl-qyz ósirip, olardan onnan astam nemere sýidi. Zayyby demekshi, Zyliha Keuilimjayqyzy da aragha onshaqty jyl salyp, 2020 jyldyng basynda ómirden ozady. Balalary, aghayyn-tuysy aq jauyp, arulap mәngilik mekenine shygharyp saldy. Er azamatynyng qasyna jerlendi. Janaza asyna jinalghan zamandastary, әriptesteri, shәkirtteri, kózkórgender úlaghatty ústazdyng jaqsy qasiyetin, ónegeli isin 55 jyl birge otasqan qos Zәkenning tatu-tәtti ómirin, aghayyngha adaldyghyn, dosqa meyirimin kózderine jas alyp, tolqyp әngimeledi...

Zәkim aghamyz tiri bolghanda osy jyly 84 jasqa tolyp, aghayyny men úrpaghynyn, dos-zamandasynyng ortasynda marqayyp otyrar edi-au. «Átten, tonnyng keltesi-ay!» degen osy ghoy...

 «Zәkim agha, siz naghyz úly adam ekensiz»

«Taghdyr» degen osy bir sózding astaryna ýnilseniz, júmyr basty pendening qamshynyng sabynday ghúmyrynyng qily taghdyry kóz aldynyzgha elesteydi. Sol taghdyr adamdy san adammen kezdestirip, san adammen dostastyryp, san adammen jaulastyryp ta ýlgiredi. Ár adamnyng taghdyry әr qily. Bireuler ómir ózeninde qayyghynyng eskegin esip alansyz jýzip kete barsa, al keybireulerding qayyghy qarysy soqqan dauylgha tap bolyp astan-kesteni shyghyp jatady... Sening baghyndy ashashyn da, soryndy susha qaynatyn da osy taghdyr. Oghan kónbesine sharang da joq?!

Men halyqarlyq «Qazaqstan zaman» gazetinde tilshi bolyp ýsh jyl júmys jasaghannan keyin 2004 jyly elaralyq «Qazaq eli» gazetine júmysqa auystym. Onda da «Qazaq eli» gazetining bas redaktory Baqyt Sarybalaúly: «Álimjan, bizge kelsenshi. Ózing shetelden kelgen qazaqsyn, sening tabighatyng bizding gazetke keledi ghoy» degen song búl ótinishke birden kelisim bergen edim.

«Qazaq eli» redeksiyasyna alpysty alqymdaghan, orta boyly, qyr múryndy, qarshygha kózdi, buryl tartqan qoy shashyn artyna qayyrghan aq sary kisi maqala әkelip jýrdi. Ózin shiraqy sezinetin, aitqan sózin mәnerine keltirip sóilegende kez kelgen adamdy auzyna qaratatyn búl adamgha siz alpys emes, elu jasty da qimas ediniz. Biraq onyng mandayyna týsken tereng syzyqtardan taghdyrynyng onsha mәz bolmaghanyn angharu da qiyn emes túghyn. Men alghashynda búl kisini shamasy tarihshy bolar dep jýrdim. Óitkeni gazetke bergen maqalalarynyng kóbi tarihy adamdar men tarihy jerlerge qatysty zertteuler bolatyn. Onyng «Syghanaq qypshaq dalasynyng ailaghy», «Shyndyghy qúpiya Shynghys han», «Tonykók, kýltegin jәne Bilge qaghan», «Tomiris (Túmar)», «Biyik Bastamanyn   belgisiz betteri nemese «Elim-ay» avtory kim», «Edil batyr. Atilla», Aleksandyr Makedonskiy (Eskendir Zúlharnayyn)» t.b. sekildi zertteu maqalalary meni qatty qyzyqtyratyn. Sonda búl adam kim boldy eken deysiz ghoy. Búl «Kermek taghdyr» men «Kodeks kumanikus» kitabynyng avtory, qart jurnalist Zәkim Jaylybay edi.

Keyin Z.Jaylybay «Qazaq eli» gazetining orynbasary bolyp keldi. Búrynnan jýzi tanys aghamen tez til tabystyq. Ásirese, Zәkim maghan agha, al men oghan ini bolyp, tonnyng iki bauynday aralasyp kettik. Avtordyng maghan tartu etken «Kermek taghdyr» degen kitabyna: «Bauyrmaldyghymyzgha bite týspesin, tatulyghymyzgha týte týspesin», – dep jazyp bergen jyly lebizindey edi. Keyde habarlasuymyz siyrep bara jatsa Zәkim agham ózi telefon shalyp: «Inim, barsyng ba? Habarlaspay ketkenine qarap, men seni shekara attap Shyghys Týrkstangha ketip qalghan shyghar dep jýrmeymin be?..», – dep qarqyldap kýle sóilep, әzildep jatatyny taghy bar. Zәkenning kishipeyildigi men parasattylyghy kez kelgen adamnyng jýregin eljiretedi. Ýlken-kishi demey bәrimen aghynan aqtarylyp әngimelesedi. Bilgenin basqalargha ýiretuden jalyqpaytyn danagóy adam.

2006 jyly mausym aiynda Zәkim Jaylybay ekeuimiz mening tughan ólkem Qytaydyng Qúlja qalasyna on kýndik saparda boldyq. Qúljadaghy joghary oqu orny men memlekettik mekemelerde júmys jasaytyn menning dostarym men kurstastarym bizdi meyremhanada kýtti. Zәkeng ómiri kórmenen jer men elge keldim dep tosyrqaghan joq. Qúddy óz eli Shiyelide jýrgendey ózin erkin, sergek sezindi. Jaqsyda jattyq joq degen osyndayda aitylsa kerek. Dastarhan basynda týrli súraqtar qoyylyp, pikir talastar boldy. Zәkim agham qazaq tarihyna qatysty súraqtardyng bәrine mýdirmey, sýrinbey jauap berdi. Sol kezde Ile oblystyq Oqu-aghartu mekemesining qyzmetkeri Ádil Bejenúly degen jigit Zәkenning qolyn alyp: «Zәkim agha, siz naghyz úly adam ekensiz» degende dastarhan basynda otyrghandar du kýlgen edi. Alayda, Á.Bejenúly Z.Jaylybay turaly jýrek sózin, әdil baghasyn aitqan edi. Onymen kelispeuge haqymyz joq. Shyndyghynda da, Z.Jaylybay – «úly adam».

Adam úrpaghymen de, ruhany enbegimen de myng jasaydy

Er azamat әubasta otbasyna, sodan keyin halqy men eline óz enbegining jemisin jegizumen ardaqty. Biraq uaqyt qúrghyr adamgha baghynghan ba?! Kez kelgen adam balasy sol uaqytty aqyl-parasatymen, dene enbegimen baghyndyramyn dep jýrip, belgisiz kýnderding birinde bireui erte, bireui kesh ómirden ótip ketkenderin qaydan bilsin. Oghan amalaly da joq. Sodan baryp búl Jaratushy iyening qalauy dep moyyn úsynamyz da bir-birimizge «orynda bar onalar, tiri jan tirshiligin isteu kerek» degen juanysh aityp, sol bayaghy arpalyspen kete baramyz...

Bizding qazaqta «adam úrpaghymen myng jasaydy» degen sóz bar. Áriyne, búl sóz әkeden qalghan qarashanyraqtyng otyn sóndirmey, týtinin týzu úshyryp, úrpaq sabaqtastyghyn jalghastyratyn túyaqtyng bar bolghanyna shýkirshilikten tuyndaghan  ataly sóz ekeni aqiqat. IYә, qazaq balasynyng kóbi Qúday bergen bala-shaghasy men myng jasap jatsa, al keybiri artyna jazyp qaldyrghan ruhany enbekterining arqasynda myng jasap jatady.

Al, keybir adamdar úrpaghy men de,  ruhany enbegimen de myng jasap jatady. Osynyng qataryna  úlaghatty әke, qarymdy jurnalist, marqúm Zәkim Jaylybay aghany qosugha bolady. Zәken  әkeden jastay jetim qalyp, taghdyrdyng tauqymetin bir kisidey tartsa da soghan moyymay aghyngha qarysy jýzip, joghary oqu ornyn bitirip, jar sýiip,  bala ósirip, kitap jazyp artyna óshpes belgi qaldyrghan túlgha.

Zәkeng Syr elinning azamaty bolsa, al men tarihtyng telkegine týsip Qytay asyp ketken qazaqtyng aragha 60 jyl salyp atajúrtyna oralghan qazaqtyng úrpaghymyn. Adamnyng basy Qúdaydyng doby dep beker aitylmasa kerek. Osy ómir kerueni bizdi Almatyda keziktirdi. Zәkim agha ózining atajúrty Shiyelining «Ósken ónir» gazetinde 40 jyl basqaryp, zeynetkerlikke shyghypty. Almatyda júmys jasaytyn balalarynyng janynda bolu ýshin jengemiz eueui Almaty oblysy, Qarasay audany, Almalybaq auylynan jay satyp alyp, sonda  kóship keledi.  Anyghyn aitqanda elaralyq «Qazaq eli» gazeti ekeuimizding aghaly-inili bolyp qoyyn-qoltyq aralasuymyzgha dәneker boldy.

Atam qazaq «kóp jasaghanan súra ma, kóp kórgennen súra» dep beker aitpaghan. Biraq mening Zәkim agham kóp te jasaghan, kópti kórgen shejireli qart. Ne aitsa da, neni әngime jasasa da býge-shigesine deyin bayyptap, dәiekpen, sabyrmen  týsindiredi. Demek, búl onyng kórgeni men biletini úshan teniz ekendigin kórsetse ker. Qalamynyng tarihy taqyryptargha kóp baratyny da sodan bolsa kerek. Aq kýrishting atasy Ybyray Jaqaev turaly jazghan maqalalarynyng ózi qanday keremet. Onyng ózi Y.Jaqaevti jastayynan kózi kórip, jaqsy biletininen demesimizge haqymyz joq.

Sizding jarqyn beyneniz bizding jadymyzda

Zәkeng kóregendi, parasatty el aghasy bolatyn. Ol elaralyq «Qazaq eli» gazetine orynbasar redaktor bolyp kelgende redeksiyada 4-5 jas-qyz júmysta boldyq. Zәkim aghanyng parasattylyghy sol, bәrimizben til tabysyp ketti. Aghalyq aqylyn aityp, bizdi óz bala-shaghalarynan kem kórmeytindey meyir tanytty. Sodan bolu kerek, bәrimiz ol kisige bauyr basyp kettik. Júmysqa kelmey qalsa izdeytindi shyghardyq. Biz keyin aldy-aldymyzgha ketsek te, Zәkeng bizben habar alyp túrudy esten shygharghan emes. Tipti, bәrimizding basymyzdy qosyp dastarqan jayyp, bir otbasynyng adamynday shýiirkilesip, arqa-jarqa әngime dýken qúryp qaytatyn kýnderimiz boldy. Zәkeng jýregi ken, aq kónil, taza jan edi. Búl tektilikke baylanysty ekeni anyq. Men óz basym Almatydaghy birneshe basylymda júmys jasadym, shyny kerek, múnday adam óte az boldy.

Surette: Ádil Bejenúly, Zәkim Jaylybay, Baqytjan, Shәken Ábdәreyimúly, Álimjan Áshimúly. Qúlja qalasy.

2006 jyly mamyr aiy bolatyn, Zәkim aghamdy qay týlen týrkeni qaydam:

– Áy, Álimjan, Qytaygha baru qiyn ba? – dedi.

– Joq, agha, tólqújatynyz bolsa, baru qiyn emes, – dedim men.

– Tólqújatym joq. Ne isteymin, – dedi ol.

–  Jasatynyz, – dedim.

– Onda jasatayyn. Jasap bolghan son, ekeuimiz Qytaygha barap-keleyik bola ma? – dedi.

– Jaraydy, agha, – dedim men.

Zәkeng sózinde túrdy. Tólqújatyn jasatyp alyp kelip:

– Álimjan, tólqújat dayyn, endi ne isteymiz – dedi.

– Ne isteushi edik, Qytay elshiligine tolqújatty kirgizip viza ashtyramyz, – dedim.

– Onda bereyik, – dep vizasynyng tólem aqysy men tólqújatyn maghan berdi.

Tólqjatymyzgha viza japsyryp alghan song Zәkim agha ekeuimiz mausynnyng 17 kýni Qytaygha tartyp kettik. Shekaranyng arghy betine ótkenen keyin:

– Zәkim agha, Qytay eli degen osy. Endi óziniz kórgen-bilgeniniz ben kókeyge týigeninizdi týrte jýriniz. Qytaydyng qybyr-jybyryi men jylt etkenining bәri  sizge qyzyqty ghoy, – dedim kýlip.

Bizding baghytymyz Ile qazaq avtonomily oblystyng ortalyghy Qúlja qalasy bolatyn. Qúljagha da baryp týstik. Bizdi Ile oblysynyng әkimdigining qojalyghyn basqaratyn Shәken Ábdireyimúly kýtip aldy. Men Shәken aghamen joghary oqu ornyn bitirgennen keyin Ile oblystyq partiya kómiytetine júmysqa túrghan kezde bastap tanysyp, aghaly-inidey bolyp jaqyn arylasyp edim. Ekeuimizding tonnyng ishki bauynday bolyp aralasuymyzgha taghy bir basty sebep – Shәken aghanyng shesesi men mening sheshem Alban elining Qaraqystyq ruy boluynan edi. Qysqasy ekeuimiz bóle bolyp shyqtyq... Sol bóle agham Shәken biz týsetin  ýidi de dayyndap qoyypty.

Sonymen ne kerek, Almatydan jurnalister kelipti dep Qúlja qalasyndaghy ziyaly ókilderining birazy bizben tanysyp әngimelesip qaytty.  Kisi balasy sóileskenshe demekshi. Qúljadaghy qandastarymyzgha Zәkim aghanyng әngimesi únady bilem, shetinen ýiine qonaqqa shaqyra bastady. Olar bir jaghynan qonaqjaylylyghyn tanytqysy kelse, ekinshi jaghynan atamekeni Qazaq eli turaly әngime – syr bólisu edi. Ár ýige barghanda, әngimening deni qazaq mәdeniyeti men tarihyna  qatysty bolyp jatty. Ángimening kórigin qyzdyrghan Zәkim agham boldy. Mәselen, Ile pedagogikalyq institutynyng jas ghalymdary jayghan dastarqan basynda myna ólkening ótkeni, býgini, keleshegi aitylmay qalghan joq.

Biz Qúljadaghy qauyshudan song qalyng qazaqtyng kiyeli mekeni, mening tughan jerim Toghyztarugha attandyq. Bizben birge Shәken agha men mening kurstasym Ábdireshit Toylybayúly bardy. Tikaryq auly Moyyngizer qystaghy mening kindik qanym tamghan, balalyq shaghym ótken jer. Onda atam – Ábdirәsil men әjem – Aqaudyng (әjemning azan shaqyryp qoyghan aty Aqqu eken, әke-sheshesi erkeletip Aqau atap ketken) sýiegi jatyr. Tughan jerime kelip, әri synyptasym, әri qúdamyz sanalatyn Maqmúttyng qarashanyraghynda bir qoydy aruaqtargha atap soyyp, auyl qariyalaryn shyqyryp qúdayy tamaq berdim. Odan keyin audan ortalyghyna attandyq...

Tastóbe auylynyng mektep diyrektory mening dosym Múqtar Aqanúlynyng ýiinde otyrmyz. Keng jayylghan dastarqandy jaghalay bank qyzmetkerleri, múghalimdermen qatar otyrmyz. Qazaqy jomarttyq, mol dastarqan ýy iyesining keng kónilin angharqanday. Shәken agha men Ábdireshitting (Ábdireshit – Ile qazaq oblystyq Bayyrghy shygharmalar kensesining qyzmetkeri, zertteushi-ghalym. Mening kurstasym). Dombyramen tógilte shyrqaghan Arqa men Jetisu әnderi úly dalanyng shyghysynda da bar әuezimen jýrekke úyalaghanday boldy. Biz de bilgenimizdi shyrqadyq.

Surette: Aldynghy qatardan Ábdireshit Toylybayúly, Zәkim Jaylybay, Artqy qatarda Shәken Ábdireyimúly, Á.Áshimúly, Múhtar Aqanúly. Toghyztarau audan ortalyghy.

Zәkim agha osy bas qosuda ornynan túryp «Kókshe tau» әnin opera әnshilerining naqyshyna kelitirip oryndaghanda dastarhan basynda otyrghandar ornynan túryp shapalaq soqqany әli esimde. Sóitsem, Zәkim agham student kezinde qorda әn aitypty. Eger sony ary qaray jalghastyryp ketken bolsa Zәkim Jaylybay jurnalist emes, elge belgili әnshi bolyp ketui de ghajap emes eken.

Biz Qytaydaghy on kýndik saparymyzdy osylay kónildi ótkizip elge qayttyq. Elge kelgen song Zәkim agha «Jel ótpes milliyardtyng ormanynda adaspay jýrgenine quanamyn» degen saparnamasyn jazyp, «Qazaq eli» gazetine jariyalady. Mine, sodan beri Zәkim agha ekeuimiz tonnyng iki bauynday aralasyp kettik.

Zәkim agham 2011 jyly 70 jyldyq merey toyyn ótkizetini turaly aitty. Sonymen birge toyda mening әn aituymdy tapsyrdy. Óitkeni, kenje úly Bauyrjannyng toyynda halyq әni «Sәulemaydy» aitqanymda qúdalary qatty razy bolypty. Zәkim agha Shiyeligegi qúdasyna barsa boldy qúdasy: «Álgi bylghary etikti aitqan ininning hal-jaghdayy qalay, sәlem aitynyz» deydi eken.

Toy bolyp jatty, men arnayy dayyndap barghan Qytay qazaqtarynyng әni «Aghajandy» zorgha aittym. Zorgha aittym dep otyrghanym, asaba uqytty syltauratyp mening әn aituyma jol bermedi. Biraq, Zәkim agham ózi aralasyp jýrip maghan әn aitqyzdy. Talas-tartyspen aitylghan әnde ne bereke bolsyn...  Ol әnning qayrmasy mynaday edi:

«Alysta jýrip saghyndym agha janym,

Agha janym mәueli sayabaghym.

Sen bolmasang ómirde agha janym,

Búlaq bolyp men qalay aghalarmyn.

A...a...a

Qormalym agha,

Qorghanym agha,

Ózine arnap men býgin

Án salamyn, jan agha».

Toydan keyin Zәkim agha ekeuimiz taghy әngimelestik, sonda ol kisi jalpy asabagha kónli tolmaghanyn, ózi turaly qújatty filimning júrtqa tolyq kórsetilmey qalghanyna qatty keyidi.

Keyin Zәkim agham telofon shalyp: «Almatydaghy joghary oqu oryndarda qújatty filimi kórsetilip, studentermen kezdesu ótkizgenin aitty. Jәne «Kodeks kumanikus» kitabyn súraghandardyng qatarynyng kóbeygenin, endi kitapty qaytalap bastyrsam degen oiyn aitty.

2012 jyldyng aqpan aiynyng ortasynda Zәkim agha maghan  telefon men «Inim, taghy bir kitap shygharayyn dep material dayyndap jatyrmyn. Sening aghana aitar jaqsy lebizing joq pa?» – dedi.

– Oibay-au, ol nedegeniniz. Sizden ayaghan jaqsy lebizdi it jesin, – dedim kýlip. «Áy, sen de aitasyn-au!» dep qarqyldap rahattana kýlip aldy da, «Onda jazyp qoy, keyin ózim habarlasyp alarmyn», – dedi.

Nauryzdyng 20-kýni Zәkim agham taghy telefon shalyp: «Erteng Altynorda bazarynyng ayaldamasynyng janyndaghy dәrihananyng aldyna kel, kezdeseyik», – dedi.  Jәne «Men turaly jazghanyndy úmytyp ketpe» dep eskertti. Ertesi Zәkim agha aitqan jerge tarttym, keptelisten eki saghat ta әren jettim. Shyny kerek, kezdesetin uaqyttan bir saghat keshigip bardym. Renjigen Zәkim agham joq. Meni alystan kóre salyp: «Áy, Álimjan, Qytaygha jetetin uaqyt boldy ghoy. Baghana qúdaghilarymmen kelip edim, olar bazardy aralap, alatynan alyp qaytyp ketti. Qúdaghi: «Siz әli túrsyz ba?» degen de, «endi qaytemin» dep jolgha saldym. Sening jýrising múnau, –  dep kýldi.

– Oi, agha keshiriniz, myna mannan kópir salyp jatyr eken ghoy. Keptelis kóp, birinshi kólikten týsip, ekinshi kólikke otyrsam da bәri bir boldy, – dep aqtalyp jatyrmyn. Ol:

– Jә, ne de bolsa kelding ghoy. Jýr, myna ashanada otyryp әngimeleselik – dedi de jol jaghasyndaghy ashanagha kirip tamaqqa tapsyrys berip jatyp:

– Álimjan, jýz gramgha qalaysyn? – dedi.

– Agha, rahmet! Ishpeymin, – dep edim. Ol:

– Mýmkin syra ishersin, – dedi.

– Asqazanym jaqynnan beri jii auratynyn aityp, – edim.

– Men de toydan beri negizinen ishpey jýrmin, – dedi. Sodan, ekeuimiz tamaqtanyp otyryp úzaq әngimelestik. Ángime arasynda men:

– Agha, art-artynan kitap shygharyp kettiniz ghoy. Alda ómir bar degendey, keyinrek shygharmadynyz ba? – dedim. Zәkim agha:

–  Álimjan, jetpisten asqanan keyin ómirge senim bar ma?! Qanqysymym bar, onyng ýstine jýregim songhy kezderi syr berip jýr. Alda-jalda birdeme bolyp ketsem, myna jazghan-syzghandarym qayda qalatynyn bir Qúday biledi. Qúdaygha shýkir, balarym kómektesip jatyr. Sondyqtan boyda әl-quattyng barynda jazghan-syzghanymdy jinap-terip shygharyp alsam, sodan baryp janym jay tabatyn shyghar. Jazghandarym elimnin, halqymnyng iygiligine jarap jatsa, odan artyq baqyt bar ma maghan, – dedi.

Songhy bir jyldyng ishinde Zәkim agha eline jii baratyndy shyghardy. Men agha, songhy kezde elinizge kóp baratyn bolyp aldynyz ghoy. Elde biz bilmeytin jәne bir jengemiz bar ma qalay? – dep qaljyndaytynmyn. Sonda ol:

– Qaydaghy jengeni aitasyn. El-júr, qayyn júrt, dos-jarannyng kóbi sonda ghoy. Bireui qaytys bolady, bireui toy jasaydy, qalay barmaysyn? – deytin. Ol aitqanynyng jany bar. Zәkim agha kóp ýshin jaratylghan adam. Eshkimning kónlin qaldyrmaugha tyrysatyn óte taza adam edi.

Mamyrdyng 7-kýni týs aua Zәkim aghagha telefon shalyp edim. «Kitapqa qatysty júmystarmen qyzdargha jolyghyp ýige qaytyp baramyn», – dedi.

–  Onda jolynyz bolsyn, qúday qalasa keyin kezdesermiz, – dedim.

Mamyrdyng 11-bolsa kerek, sóndiruli telefonymdy qossam, Zәkim aghanyng Talghat degen balasynan dauyty habarlama kelipti. Tyndasam «Álimjan, Zәkim aghadan airylyp qaldyq» degen sózdi estip, basymnan jay týskendey boldym. Eki kýnning aldynda sóilesken aghamnyng ómirden ótkenine shyny kerek senbedim. Nede bolsa ýiine barayyn dep tez jiyldym da Almalybaqqa tarttym. Barsam esik aldynda tirijan joq, sonda búl qalay bolghany «aman bolsa eken» dep ishtey tileu tilep kele jatyrmyn Ýiden bireu shygha keldi, aman-sәlemnen song ol kisiden:

– Zәkim aghanyng qaytys bolghany ras pa, – dep edim. Ol:

– Ras, býgin jerlep keldik. Qazir barlyghy ýide tamaqtanyp jatyr, – dedi. Búl sózdi estigende jasyma erik berdim. Topyraq sala almaghanyma qatty ókindim. Qúran baghyshtap qayttym.

Surette keyipker Zәkim Jaylybay men avtor Álimjan Áshimúly.

Mine, uaqyt kerueni toqtausyz jyljuda. Esil aghamnyng ómirden ótkenine de biraz jyl bolypty. Jatqan jeriniz jayly, topyraghynyz torqa bolsyn Zәkim agha! Sizding jarqyn beyneniz bizding jadymyzda mәngi saqtalyp qaldy!

Álimjan Áshimúly

Abai.kz