Tәlipbay Qabaev - Qytay Qazaq әdebiyetining kórnekti ókilderining biri. 1935-jyly Ile oblysynyng Tekes audany Kóksu degen jerinde tuylyp, 2017-jyly Ýrimji qalasynda qaytys bolghan. 70 jyldyq tarihy bar Shynjang jastar-órender baspasynyng qazaq bólimin qúryp baspagerlik júmysyn bastaghan. Janyp úrghan kezinde solaqay sayasattyng salqynyna úshyrap «últshyl», «onshyl» atanyp, Qajyghúmar Shabdan, Omarghazy Aytandarmen birge Tarym jaza lagerinde 20 jyl ghúmyryn qara júmyspen ótkizdi. Zaman týzelgen song sýiikti baspasyna qayta oralyp, últ ruhaniyatyn týgendeumen ainalysty.

Qalamdas dostary Omarghazy Aytan, Júmabay Bilәl, Orazhan Aqmetovtyng iydeologiyalyq senzuradan ótpey qalghan shygharmalaryn oqyrmangha jetkizdi.Sekseninshi jyldardyng basynda Qojeke Nazarúlynyng kýiin jinaqtap , notagha týsirtip kitap etip bastyrdy. Kódek Maralbayúlynyng ólenderin jinap, halyqqa úsyndy. Múhtar Áuezovtyng «Qily zamanyn» aqtala sala kitap etip bastyrdy. Múqaghaly Maqataevting «Qazdar qaytyp barady» tandamaly jinaghyn shyghardy. Ol artynan qytay tiline audaryldy.

Joghary Oqu oryndary studentterine arnap qazaqtyng erte zaman әdebiyeti oqulyghyn jazdy.

Abay portaly qadirli qalamgerding 90 jyldyghyna oray «Kódek Maralbayúly» zertteu kitabynan ýzindi bergendi jón kórdi.

1912-jyly jazda Taldyqorghannyng Kýrenbel, Altynemel deytin jerinde Tezek tóre auylynyng ýstinde bolys saylauy jәne el men el arasyndaghy dau-shardy qaraytyn jinalys bolady, soghan alban elinen Súltanqúl, Jәmenke, Úzaq qatarly el aghalary men Janghabyl sheshen qatysady. Búlar Kódekti de ertip alady.

Búl Kódekting tasqa salsa qaytpaytyn ótkir de, jalyn kezi eken. Onyng aqyndyq darynyn joghary baghalaghan Janghabyl janynan eki eli tastamay ertip jýredi. Alban elining arghy-bergi el biylegen myqty, sóz saptaghan shesheninen, jaudy jengen batyry men kóseminen qalghan sózderdi aityp, tarihtyng arghy qabat-qabat qatparyn jazyp kórsetkendey bolady. Janghabyldyn  múnday mol bilimi men biliktiligine tәnti bolghan Kódek te odan eki eli aiyrylmay birge bolady.

Alban, Suan bas qosqan búl top-jiyn barysy qyzylkenirdek daumen ayaqtaydy. Bolystyqqa talasyp ru-rugha bólinip, jik-jik, day-day bolady. Isting soraqysy dau-shardy bitiru kezinde tuyp, sony ýlken daugha ainala bastaydy. Eldi el qylyp, bir kisining balasynday etedi degenderding búl qylyghyn jaqtyrmaghan Kódek top ortasynan týregelip:

«Sýier qúldyng balasy,

Tórteu eken parymen.

Shoghan abyz aghasy,

Aqyly tereng qazynan.

Bireuge malay jýrgende,

Mәmbetti baryp tanyghan.

Aytysta jenip әketken,

Arqasynyng qalynan.

Ýy tigip, qatyn әpergen,

Enshi berip malynan», – dep ólendete bir toqtap: «osy salt, osy ereje qayda?!» degendey el basylaryna qarap toqtaydy, sonymen olardyng bәri tym-tyrys bolady...

Óleng men shyndyqtyng qúdireti degen sol!

Jas jigitting ashumen aitsada shyndyqty aitqan ólenine tosylghanday, bәri de endigi isti atanyng salghan jolymen sәtti bitirgen, tasqyn alyp kete jazdaghan toghannyng kómeyi aman qalghanday bolghan edi.

Kódekting búl aqylyna razy bolghan Janghabyl sheshen qaytqan jolynda da oghan razy bolyp:

– Jaqsy aittyn, sóz shyndyghynan búzylmaydy, rahmet, – dep alqaghan eken.

Úzaq jolda qona, týstene jýrip Janghabyl sheshen alban tarihyndaghy bir sypyra әngimelerdi oghan aitypty. Sonyng biri – Kódek ólenge qosqan Shoghan abyz, Ýmbet pen Mәmbet jәne Hankeldi, Rayymbek batyrlar.

Birde Shoghan abyz Shyrshyq, Qaratau jaghynyng dauyn bitirip, endi Týrkistan qalasyna baryp kele jatsa, jol boyynda erulep jatqan sauda keruenine jolyghady. Odan bylay shygha berse, qalyng keruen týiesin baghyp toghyz-on jastardaghy eki bala jýr deydi. Sózin tyndasa qazaqsha sóileydi eken. Búl keruende jýrgen ne qylghan qazaq balasy dep oilaghan abyz búrylyp baryp jón súraydy. Sonda balanyng ýlkeni:

– Taqsyr, mening atym – Mәmbet, mynau mening inim – Ýmbet. Jana es bile bastaghan kezimizde auylymyzdy jau shauyp, bizdi әlde bireuler alyp ketti. Sonan jeti-segizge kelgenimizde bizdi osy keruenning bastyghyna satyp jiberdi. Búghan kelgenimizge ýsh jyl boldy. Eru bolsa týie baqtyrady, jol jýrse týie jeteletip jayau jýrgizedi. Ishsek tamaqqa, kiysek kiyimge jarymaymyz, – dep jylaydy.

Balalardyng qasiretin estip ishtey egilgen abyz:

– Men keruennen qútyldyrsam maghan bala bolasyndar ma? – deydi.

Balalar:

– Bolayyq, atatay! – dep jalbarynady.

Onan song abyz:

– Búl keruenshi senderdi satyp alypty, maghan onaylyqpen bere salmaydy. Daugha týsu kerek. Dauda jenu ýshin myqty bir bógenay-belgi bolu kerek. Sender de onday belgi bar ma? – deydi.

– Oibay atatay, onday belgi aghamda bar, – deydi inisi Ýmbet.

– Qanday belgi?

– Jotasynda tengedey qara qal bar.

Abyz balany sheshindirip qalyn kóredi de:

– Men erteng kelem», – dep  atyna minip ketip qalady. Ertesi Shoghan abyz sol jerding әmiri bar, bir top biydi ertip әlgi keruen erulep jatqan jerge keledi, dau bolady.

Shoghan abyz:

– Pәlen degen tuysymdy әielimen qosa óltirip, eki balasyn alyp ketken edi. Myna eki bala sol tuysyma úqsap túr. Óltirgen sensin! – dep keruenbasygha jabysady.

Keruenshi:

– Bala seniki bolsa, ne belgisi bar, sony ait, – deydi Shoghan abyzgha.

Shoghan abyz:

– Syrtyna qarap tuysyma úqsaydy desem, adam adamgha úqsay beredi dersinder, eshkim bilmeytin bir belgisi bar edi balamnyng bireuinde. Eger sol belgim shyqsa bala meniki. Belgim shyqpasa, aiybymdy tóleymin, – deydi.

– Belgindi ait.

– Belgim – ýlkenining jotasynda tengedey qara qaly bar, – deydi.

Olar balany sheshindiredi. Qara qaldy kórip bәri moyynsal bolady. Biyler men әmir balany Shoghan abyzgha búiyryp beredi. Kódek aqynnyng «Aytysta jenip әketken, arqasynyng qalynan» degeni mineky osy edi.

Shoghan abyz balalardy әkelip kiyindirip, toyyndyryp bala qylyp alady. Ózi elpek, ne istese tynghylyqty isteytin Mәmbetti – «Al janym», «Al janym» dep jýrip – Aljan atandyrady da, Ýmbetti – Shaja atandyrady. Basyna ýy tigip, bauyryna qazan asyp, enshi bólip beredi. Sondyqtan múny biletin Aljan atanyng songhy úrpaqtary «bizge Shoghan abyzdyng yqylasy týsken» desedi. Shajanyng keyde «aljanbyz», keyde bólektenip «shajamyz» deytini osydan.

Sol Aljannan – Syrymbet, Shaghyr, Alaman, Qighylyq degen tórt úl tuady. Shejireshiler búl tórteuin Sýierqúldyng Dosәli, Shoghan, Qojbanbet, Jarty degen tórt balasymen qosyp «segiz sary» dep ataydy. Aljannan Hankeldi, Rayymbek batyrlar men Alban Asanday jyrau shyqqan.

Shoghan abyz kóp ónege-ýlgi, aqyl-ósiyet qaldyrghan. Sonyng biri – kelinderine óz atyn tergemey tura aitugha jol qoiy. Búl onyng «kelinderim etekbasty, tómenshik bolmasyn» degeni eken.

Endi biri – aqyl-ósiyet sózderi. «El birligi – janynnan, kek qyzuy – qanynnan», «Erligimdi – eldigime tapsyrdym, kendigimdi – úlan dalama tapsyrdym, ekeui de – tuym, qazaq jýrgen jer – nuym», « Auyr dep armandy joghaltpayyq, qajydym dep qajyrdy joghaltpayyq!», «Kórgen kýn – týs, basqa týspesin – is» deydi.

Alban elin «qanymdy da, janymdy da ózgening óleng jerine tastaghym joq» dep bayyrghy ýisin jerine bastaghan da sol abyz ata eken deydi.

Mineki, Kódekting Shoghan abyzdy qasiyettep, tu etip jyrgha qosuynyng osynday jaylary bar edi.

Dayyndaghan: Esbol Ýsenúly

Abai.kz