Jaqynda (2025 jylghy 13 mamyrda) portaldardyng birinde «Qazaqstandaghy azaptau jaghdayy turaly qúqyq qorghaushylar naqty ahualdy bayandady» degen ataumen maqala jariyalandy.

Onda Qazaqstandaghy azaptaulargha qarsy ýkimettik emes úiymdar Koalisiyasy eldegi azaptau faktilerine qatysty belgili bir bayandama dayyndaghany aitylghan. Sonday-aq búl jobany qazaqstandyq qúqyq qorghaushylar Europalyq odaqtyng qarjylyq qoldauymen iske asyryp jatqany erekshe atap ótilgen.

Maqala mәtininen angharghanymyzday, «bayandamada» elimizde belgili bir ong ózgeristerge qaramastan, azaptaudyng ziyandy әri «jýieli» dep atalatyn tәjiriybesi men kinәli túlghalardyng jauapkershilikten jaltaruy jalghasyp keledi degen tújyrym jasalghan.

Ádette, biz múnday sipattaghy mәlimdemelerge jauap qatpaymyz, azamattyq qogham jәne memleketpen ózara is-qimyl shenberinde naqty problemalardy birlesip, syndarly týrde sheshuge basymdyq berudi jón kóremiz. Alayda «bayandama» eldegi jaghdaygha obektivti bagha beruge talpynys bildirip otyrghandyqtan, qysqasha pikir bildiruge mәjbýrmin.

Azaptaulargha qarsy kýres salasyndaghy negizgi jetistikter.

Biz әrbir sózimizde 2022 jyly memleket pen Ombudsmen institutynyng azaptaulargha qarsy tiyimdi kýres baghytynda manyzdy әri tynghylyqty júmys jýrgizgenin atap ótemiz.

2023 jyldyng basyna qaray birqatar manyzdy reformalar qabyldandy:

1) Týrme medisinasy Ishki ister ministrligining qúzyretinen azamattyq vedomstvo — Densaulyq saqtau ministrligining qaramaghyna berildi. Osy ózgeristen keyin sottalghandar medisina qyzmetkerleri ýshin baqylaudaghy kontingent emes, pasiyent retinde qarastyryla bastady. Endi sottalghandargha medisinalyq kómek kórsetetin dәrigerler ofiyserlik antyna emes, Gippokrat antyna baghynady. Búl — medisinalyq kómekke múqtaj adamdargha degen institusionaldyq kózqarastyng ózgeruin bildiredi;

2) Otandyq klinikalyq hattamalar Ystambúl hattamasyna sәikestendirildi. Búl medisina qyzmetkerlerin azaptau belgilerin dereu tirkeuge, al qylmystyq qudalau organdaryn tiyisti tergep-tekserudi jýrgizuge mindetteydi;

3) Barlyq týzeu mekemelerinde ýzdiksiz beynebaqylau jýiesi engizildi jәne qyzmetkerlerge beynejeton taghu mindetteldi. Qazirgi uaqytta elimizding barlyq mekemeleri 45 mynnan astam beynekameramen jabdyqtalghan. Búl jýie azaptaulardyng aldyn alugha ghana emes, oryn alghan faktiler boyynsha dәleldeme retinde de qyzmet etedi. Beynejazbalargha «onlayn» jәne «múraghat» rejimderinde prokuratura men IIM barlyq dengeyde qol jetkize alady. Búl kórsetkish boyynsha Qazaqstan әlem elderi arasynda kóshbasshy oryndardyng birin iyelenedi;

4) Sottalghandargha shaghym beru qúqyghyn qamtamasyz etu maqsatynda týzeu mekemelerinde 612 elektrondyq terminal ornatyldy. Olar mekeme әkimshiligining aralasuynsyz qoldanylatynday etip jabdyqtalghan. Búl jýie arqyly sottalghandar tikeley sot jәne qadaghalau organdaryna shaghym týsire alady;

5) Azaptaular ýshin jauapkershilik edәuir kýsheytildi: 12 jylgha deyin bas bostandyghynan aiyru jazasy, tatulasugha, shartty týrde merziminen búryn bosatugha, amnistiyagha tyiym salu, sonday-aq múnday ister boyynsha qylmystyq qudalaugha eskiru merzimining qoldanylmauy. Sonymen qatar, qatygez qarym-qatynas ýshin bólek qylmystyq jauapkershilik engizildi.

6) Azaptau isterin tergep-tekseru ókilettigi prokuraturagha berildi. Konstitusiyagha sәikes, búl – elimizdegi joghary qadaghalaushy organ. Búl — teoriyalyq túrghydan ghana emes, is jýzinde de vedomstvolyq mýddelilikti boldyrmaytyn sheshim.

Búl praktikalyq túrghyda ne berdi.

Tek 2023 jyldyng ózinde azaptau faktileri ýshin kýsh qúrylymdarynyn 47 qyzmetkeri sot ýkimimen jazalandy.

Búl kórsetkish 2020–2022 jyldar aralyghyndaghy ýsh jyldyng jiyntyq kórsetkishinen asyp týsedi (2020 j. – 13, 2021 j. – 15, 2022 j. – 8, barlyghy – 36 adam).

2024 jyly 30 adam sottaldy, taghy 12 is sotta qaralu ýstinde (2025 jylgha ótpeli).

Songhy bes jylda barlyghy 160 lauazymdy túlgha jauapkershilikke tartylyp, sot ýkimimen jazalandy.

Olardyng ishinde 144-i nemese 87%-y bas bostandyghynan aiyru jazasyna kesildi, 10 adamgha bas bostandyghyn shekteu jazasy taghayyndaldy.

Osynyng bәri Qazaqstanda jaza búltartpastyghy qaghidatynyng tiyimdi júmys istep túrghanyn aiqyn kórsetedi.

Sonymen qatar, azaptau faktileri ýshin sottalghandar sanynyng artuy azaptaulardy tirkeuding azangymen tikeley proporsionaldy týrde qatar jýrip keledi.

Mysaly, 2019–2022 jyldar aralyghynda jyl sayyn 600-den 900-ge deyin is tirkelgen bolsa (2019 j. – 850; 2020 j. – 766; 2021 j. – 685; 2022 j. – 920), 2023 jyly búl kórsetkish 50%-gha tómendedi (920-dan 462-ge deyin), al 2024 jyly taghy shamamen 60%-gha qysqardy (462-den 193-ke deyin).

Qarapayym tilmen aitqanda – shaghymdar sany bes ese derlik azaydy.

Qorytyndy.

Múnyng barlyghy – elde jýrgizilip jatqan azaptaugha mýldem tózbeushilik sayasatynyng tikeley nәtiyjesi.

Dәl osy әreket etu jýiesining jәne ashyqtyqqa baghyttaludyng arqasynda qogham ýshin búl saladaghy aqparat qoljetimdi bola bastady.

Alayda dәl osy ashyqtyq «bayandamada» elding qúqyq qorghau jýiesi ýshin keri faktor retinde kórsetilgen.

Jogharyda atalghandardyng ózine sýiene otyryp, bayandama avtorlarynyng qorytyndylarymen esh kelisu mýmkin emes.

Olar, bizding týsinuimizshe, eldegi qazirgi shynayy ahualdy búrmalaugha tyrysyp otyr. Men Ombudsmen retinde memleketke syn aityp, tiyisti úsynymdar engizemin, biraq elde oryn alyp jatqan ózgeristerdi aighaqtaytyn obektivti derekterdi de kóremin. Sondyqtan «sarapshylar» dep atalatyn taraptardyng birjaqty kózqarasqa negizdelgen qorytyndylarymen kelispeymin. Dәl osy sebepti Uәkil institutynyn, sonday-aq tútastay memleketting kýsh-jigerin joqqa shygharugha beyjay qaraugha jol bere almaymyn.

Ayta ketu kerek, osy bayandamanyng avtorlary retinde ózin tanystyryp otyrghan Koalisiya men Adam qúqyqtary men zandylyqty saqtau jónindegi Qazaqstan halyqaralyq burosynyng saytynda kýmәn tughyzatynday úqsas, biraq 2017–2019 jyldargha arnalghan bayandama ornalastyrylghan, onda is jýzinde dәl sol qorytyndylar keltirilgen.

Ókinishtisi, BÚÚ-nyng azaptaular mәseleleri jónindegi Arnayy bayandamashysy búl obektivti emes bayandamany alatyn boldy, al bizding seriktesimiz – Europalyq odaq búl ýshin aqy da tóleydi.

Biz bar mәselelerdi jasyryn ústaugha shaqyrmaymyz; kerisinshe – biz әrqashan ashyq әri shynayy dialogty qoldaymyz. Konstruktivti júmys jýrgizuge niyettiler ýshin – biz әrdayym ashyqpyz.

Elimizdegi barlyq ÝEÚ memlekettik organdarmen de, Uәkilmen de ashyq dialog ornatugha tolyq mýmkindigi bar.

Halyqaralyq tәjiriybege sәikes, tek seriktestik negizinde dayyndalghan qújattar ghana mazmúny jaghynan salmaqty bolyp, tanylu dengeyine ie bola alady.

Alayda búl jaghdayda bayandama birjaqty tәrtipte dayyndalyp, jaghdaygha obektivti bagha beruge de, ózara yntymaqtastyq ornatugha da úmtylys bayqalmaghan.

Múnday qújattar qoghamnyng senimine ie bolmaugha tiyis.

Qorytyndylay kele.

Songhy uaqytta óz ústanymdaryn negizdeu ýshin kóptegen «taldaushylar» Koalisiyalar nemese Odaqtardyng atynan sóz sóileuge úmtyluda. Is jýzinde granttyq jobalargha nebәri 2–3 úiym nemese olardyng jekelegen ókilderi ghana qatysady.

Búl – ózderining tar kózqarasyn keng qoldaugha ie pikir retinde kórsetuge tyrysatyn belgili manipulyasiyalyq tәsil.

Men qoghamdyq pikirge әser etuge baghyttalghan múnday tәjiriybeden bas tartugha shaqyramyn.

Abai.kz