Beysenbi, 15 Mamyr 2025
Aqmyltyq 4568 0 pikir 15 Mamyr, 2025 saghat 09:52

«Qyrghyzgha shapqan Kenesary layyqty jauabyn aldy»: Japarov otqa may qúidy...

Suretter: kazgazeta.kz, tass.ru sayttarynan alyndy.

Qyrghyzstan preziydenti Sadyr Japarov ózining Facebook-tegi paraqshasynda qazaq pen qyrghyzdy birlikke shaqyrghan ýlken jazba jariyalady. Ol songhy uaqytta eki últty bóluge baghyttalghan týrli aqparattyq shabuyldyng artqanyn aitady.

Qyrghyzstan preziydentining arnayy jazba jariyalauyna әser etken jayt eki kýn búryn Ýoutube jelisindegi «politprognoz» arnasynda jariyalanghan «Tayna Kenesary hana. Chto skryvaet kyrgyzy, russkiye, kazahy doljny uznati pravdu!» atty beyneroliygi boldy. Qyrghyzstan preziydentining jazbasyn esh ózgerissiz nazarlarynyzgha úsynamyz.

Japarovtyng jazbasy:

Qúrmetti zamandastar men aghayyn-tuystar!

Qúrmetti qazaq jәne qyrghyz júrty!

Kýni keshe ghalamtorda qyrghyz ben qazaq halqynyng arasyna jik salghan osy viydeo payda boldy.

Tarihy taghdyrymyz sonday: qazaq pen qyrghyz ejelden bir tughan, bir maqsattaghy halyqtarmyz.

Kóp ghasyrlyq tarihy jaqyndyqty ata-babalarymyz:

«Qazaq, qyrghyz – bir tughan» degen eken, biraq tereng maghynasy bar búl sózde!

Qazaq-qyrghyz dostyghy turaly sóz qozghalghanda, men belgili qazaq aqyny Júban Moldaghaliyevting myna bir shumaqtaryn jii qaytalap jýrem:

Men – qazaqpyn, qyrghyz – ol tuysqanym,

Birge tartqan tarlannyng qúiysqanyn.

Anamyz da qara kóz bir qyz, bәlkim,

Bólip bergen egizge uys nanyn!

Ókinishke oray, eki halyqtyng ejelden qalyptasqan yntymaghyn kóre almay, eki aragha ot salghysy keletin arandatushylar da tabylyp jatyr. Olar, әdette, tarihty búrmalaugha tyrysyp, eki eldi jaulastyrghysy keledi. Arandatushylyq ýshin onay taqyryptardyng biri retinde – on toghyzynshy ghasyrdaghy tarihymyzdyng tragediyalyq betteri, әsirese Kenesary hannyng qyrghyz jerine basyp kirui jәne onyng ólimimen ayaqtalghan oqighalar tandalyp otyr.

Men búl taqyrypty qozghap, shayqaltqysy keletinderding әreketterin kópten beri baqylap kelemin. Atap aitsam, men búl kezendi jaqsy bilemin, óz betimshe kóp izdendim. Marqúm әkem Núrghoja shejireshi әri tarihshy bolatyn, odan kóp nәrse estip, ýirendim. Búl taqyryptaghy kóptegen faktiler Belek Soltonoev, Begimaly Jamgerchinov siyakty qyrghyz tarihshylarynyng enbekterinde kórsetilgen.

Ásirese, Belek Soltonoev sol oqighalardyng tikeley qatysushylarynan kóptegen derekter jazyp alyp, Kenesary han, Nauryzbay batyr bastaghan qazaq súltandary men batyrlarymen kezdesken kuәgerlerding aitqandaryn, Ormon han, Jantay manap, Jangharach manap, Tórógeldi batyr siyaqty qyrghyz manaptary men batyrlaryn kórgenderding estelikterin jinaqtaghan.

Kenesary hannyng otarshyldyqqa qarsy shyqqany dau tughyzbaydy.

Ol – naghyz batyr bolghan!

Biraq qyrghyz jerine kirip kelgenin jәne sol әreketine layyqty jauap alghanyn joqqa shygharugha bolmaydy.

Qandy oqighalardyng aldynda Kenesary han men Ormon hannyng arasyndaghy kelissózderding mazmúny, Shu ónirindegi birneshe mәrte qazaq-qyrghyz shayqastary, Ormon hannyng әskery ailakerlik tanytyp («Ormon opuza») Kenesary bastaghan qosyndy jengeni – soghan dәlel.

Basqasha aitqanda, Ormon han dala men taudyng naghyz erlerining shayqasynda betpe-bet kelip, dúshpanyn shynayy jengen. Qiyanat jasaghan joq. Aldymen, Kenesary men Ormonnyng «handyq» mәrtebe ýshin talasy bolghan.

Kenesarynyng baghynu turaly búiryqty sózin Ormon han: «Men ýlkenmin, sondyqtan handyq maghan layyq» dep jauap bergeni tarihy derekterden belgili. Áriyne, Kenesary han Ormon han әskerining az ekenin aityp, búl jauapty qabyldamady. Keybireuler Ormonnyng handyq dәrejesine kýmәnmen qaraydy. Olargha aitarym mynau: qyrghyz – ejelgi el, onyng da baghzy zamannan kele jatqan «han kóteru» dәstýri bar jәne ol Shynghys hangha deyingi zamandardan bastalady!

Ormon hannyng jauabyna shamdanghan Kenesary Shu ónirindegi qyrghyz rularyna basyp kirdi. Tynysh jatqan auyldargha, qazirgi Tokmok qalasy túrghan jerge deyin qyrghyn salyp keldi. «Qatigezge – qatty jauap» degen qaghidamen ómir sýrgen Shu halqy týgel kóterildi. Kenesary men Shu qyrghyzdarynyng shayqasyna biraz uaqyt baqylau jasap túrghan Ormon han aqyry Tokmok manyndaghy qaqtyghysqa ózi qatysady.

Onyng «Ormon opuza», «Ormon oquy» dep atalghan әskeriy-sayasy әdisi bolghan jәne búl әdis ejelgi qytay strategy Sun Szynyng ilimderine úqsas keledi. Mysaly, Sun Szynyn: «Dúshpanyng qasynda bolsa, alys kórin, alys bolsa – jaqyn kórin», «Aldymen jaudyng qataryn soghyspay-aq ydyrat. Qaharlanyp túrsa, kónilin jaylap, tәkapparlyghyn arttyr. Jaybaraqat jatsa, ýrkitip, bar kýshin kórset dep mәjbýrle. Birlik bolsa, sony ydyrat» degen erejeleri Ormon hannyng Kenesarymen shayqasynda qoldanylghanday әser qaldyrady. Sondyqtan Ormon hannyng bir jauyngeri Kenesarygha on jauynger bolyp kóringen, attarynyng qúiryghyna shyrghanaq baylap, Shamshy belin shandatyp, ainalyp shapqan azghana qol on myng qolday әser qaldyrdy. Kenesary artqa sheginip, Tokmok manyndaghy batpaqqa tirelip, jenilis tapty.

Shayqas qanday da bir jartastar arasynda emes, Shu-Tokmoktyng jazyq, batpaqty jerinde ótken. Kenesary handy osylaysha jenip aldy. Eng qyzyghy, beynejazbada aitylghanday, sol soghysta orys әskerining kómegi bolmaghan. Teskerinshe Balbay batyr, Boronbay bi, Alymbek datqa, sol kezde Qoqanda biylikke kelgen basqa qyrghyz kósemderi, ong men sol qanattyng ondaghan batyrlary men manaptary búl soghysqa qatyspaghan.

Naqtyraq aitsaq, aimaqtardan kómek kelgenshe, Ormonnyng әskeri jeniske jetip qoyghan. Sebebi Kenesary han qysqa merzimde basyp kirgen bolatyn. Kenesary hannyng basy orystargha qalay ótkenine kelsek: Bir derekte keybir qazaq kósemderi basty orystargha tapsyrudy úsynghany aitylady. Taghy bir derekte, Kenesarynyng ólimine senbey, orystar arnayy delegasiya jibergeni aitylghan. Sebebi Kenesary Ombydaghy (qazirgi Omsk) orystargha da soqqy bergen bolatyn. Delegasiya kelip, Ombygha alyp baryp teksereyik, bizge berinder dep súrap ketken. Sóitip, bas Ombygha, odan keyin Sankt-Peterburgke jóneltilgen eken.

Endi búl oqighalar tariyhqa ainaldy. Odan endi sabaq aluymyz kerek. Múnday oqighalardan sabaq aludyng manyzdylyghy qazirgi zamanda tipti arta týsude. Biraq eki aragha ot salghysy keletin arandatushylar aqylgha kelmey jatqany ókinishti. Birazdan beri bayqap jýrmin. Eki halyqty bir-birine qarsy qoydy kózdegen bir kýsh payda boldy. Ondaylar eki elding de ishinde bar. Olar tarihy derekter men shejire-anyzdardy qoldarynan kelgenshe búrmalap, qyrghyzdar syrtqy kýshtermen birigip qazaqtargha qarsy әreket etti degen sekildi qisynsyz qorytyndylar jasap, býtin bir halyqqa til tiygizip, otqa may qúighanday, osy taqyrypty ózderine tiyimdi jaqtan qozghap jýr.

Tarihta qyrghyzdar eshqashan birinshi bolyp shabuyl jasamaghan. Kóshpendi, jauynger zamandardan beri qanshama uaqyt ótti. Qazir zaman basqa. Qyrghyz ben qazaq býgingi últtyq memleketimizdi nyghaytu, birlikti bekemdeu isimen ainalysuymyz qajet. Bizdi ghasyrlardan kele jatqan tuystyghymyz, qúda-jekjattyq tatulyghymyz artyp kele jatqany – maqtanysh. Men, mysaly, maqtanamyn. Mening tórtinshi atam Soltonqúldyng bәibishesi Noocha әjem – qazaq qyzy bolghan, demek men bir jaghynan qazaqtyng jiyenimin. Qazaq halqynyng ishinde de bizge tuystyq jaghynan jiyender kóp. Sondyqtan, eki elding dostyghyn qadirleytin qazaq pen qyrghyzdyng sana-sezimdi, bilimdi azamattary,

әsirese jastary onday arandatushylargha jem bolmaydy dep senemin!

Qyrghyz pen qazaqtyng kóregen úl-qyzdary tarihty obektivti zertteuge bel sheshe kirisip, arandatushylardy toqtatugha kýsh salyp, mәngilik dostyqty nyghayta beredi dep senemin! «Yntymaghy bar elden yrys ketpeydi» deydi. Birlikte bolayyq!

Týiin: Qyrghyz preziydenti Japarov Kenesarygha qatysty daudy basamyn dep, basudyng ornyna otqa may qúidy.

0 pikir

Ýzdik materialdar

Ádebiyet

Altyn sandyq

Bauyrjan Omarúly 2663
Bilgenge marjan

Sertine berik samuray...

Beysenghazy Úlyqbek 4334
46 - sóz

«Rodoslovnaya kazahskih hanov»: vsemirnoe priznanie

Kerimsal Jubatkanov 2951