Júma, 23 Mamyr 2025
Biylik 509 0 pikir 23 Mamyr, 2025 saghat 11:47

Ortaq tariyh, ortaq baghyt: týrki memleketterining Budapeshttegi basqosuy

Suret: Aqorda telegram arnasynan alyndy.

Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng 2025 jylghy 20-21 mamyrdaghy Budapeshtke sapary diplomatiyalyq oqigha ghana emes, Qazaqstannyng shyghys pen batystyng qiylysynda ózining halyqaralyq pozisiyalaryn nyghaytu jónindegi strategiyasynyng jana kezenin kórsetetin manyzdy geosayasy marker boldy. Osy kýnder aralyghynda memleket basshysy Majarstan premier-Ministri Viktor Orbanmen jәne týrki memleketteri úiymy elderining basshylarymen eki negizgi kezdesu ótkizdi. Búl kezdesulerding әrqaysysynyng ózindik sayasi, ekonomikalyq jәne simvoldyq ólshemi bar, biraq olar birge pragmatizm mәdeny sәikestilik pen kóp vektorlyqpen ýilesetin syrtqy sayasy baghytty kórsetedi.

Osynday aituly sharalardy úiymdastyru alany retinde Majarstandy qabyldaushy tarap retinde tandau kezdeysoq emes. Budapesht – tәuelsiz syrtqy sayasatty belsendi jýzege asyratyn EO-qa mýshe memleketting astanasy ghana emes, sonymen qatar týrki әlemimen mәdeni, gumanitarlyq jәne ekonomikalyq baylanystardy dәiekti týrde arttyryp kele jatqan bas baqylaushy. Majarstan úzaq uaqyt boyy Ortalyq Aziyany strategiyalyq ózara is-qimyl aimaghy retinde qarastyrdy jәne onyng týrki memleketterine baghyttalghan sayasaty ony Europalyq Odaq pen TMÚ (Týrki memleketterining odaghy) elderi arasynda tabighy deldal etedi.

Týrki memleketterining úiymy euraziyalyq kenistiktegi ónirlik yntymaqtastyq, sayasy kelisu jәne ekonomikalyq integrasiya platformasy retinde barghan sayyn strategiyalyq manyzgha ie boluda. Jahandyq derjavalardyng ósip kele jatqan bәsekelestigi jәne әlemdik qauipsizdik arhiytekturasynyng bólshektenui jaghdayynda TMÚ týrki elderin újymdyq úiymdastyrudyng manyzdy qúralyna ainalyp, olardyng halyqaralyq arenadaghy dauysyn kýsheytedi. Qazaqstan ýshin TMÚ-gha mýshe bolu – mәdeny qoghamdastyq mәselesi ghana emes, sonymen qatar birlesken infraqúrylymdyq jobalardy ilgeriletuge, kólik dәlizderin (Transkaspiy baghytyn qosa alghanda) nyghaytugha jәne syrtqy syn-tegeurinder jaghdayynda ónirlik ornyqtylyqty nyghaytugha mýmkindik beretin útymdy geosayasy tandau dep aita alamyz.

Jahandyq sayasattaghy ósip kele jatqan turbulenttilik jәne ónirlik qauipsizdik arhiytekturasynyng transformasiyasy ayasynda Qazaqstan Europamen qatar ekonomikalyq kópirler sala otyryp, «júmsaq kýsh» pen Týrki әlemining túghyrnamasynyng mýmkindikterin belsendi týrde paydalanuda. Budapesht búl túrghyda tek geografiyalyq nýkte retinde ghana emes, sonymen birge Qazaqstan ózin teng qúqyly, bastamashyl jәne boljamdy seriktes retinde jariyalaghan geosayasy sahna retinde de kórsetti. Toqaevtyng sapary euraziyalyq integrasiya baghytyn da, egemendik, túraqtylyq jәne kópjaqty yntymaqtastyq qaghidattaryna berilgendigin de atap ótti.

Búl maqala Viktor Orbanmen kelissózderding manyzdylyghyn jәne Qazaqstan Preziydentining aghymdaghy syrtqy sayasy koniunktura túrghysynan da, ónirding bolashaghy men ondaghy Qazaqstannyng róli turaly strategiyalyq kózqaras túrghysynan da TMÚ beyresmy sammiytine qatysuyn tereng taldaudy úsynady.

Qazaqstan-Majarstan yntymaqtastyghy: ónirlerding qiylysyndaghy strategiyalyq dialog

Songhy jyldary Qazaqstan men Majarstan arasyndaghy yntymaqtastyq epizodtyq baylanystar jazyqtyghynan túraqty jәne ózara tiyimdi strategiyalyq әriptestikke kóshti. Eki elding ózara is-qimylynyng geosayasy logikasy ekonomikadaghy, energetikadaghy jәne logistikadaghy pragmatikalyq mýddelerge ghana emes, sonymen qatar kópvektorlylyqtyn, egemendikting jәne mәdeny biregeylikti qúrmetteuding jalpy tújyrymdamasyna negizdeledi. Vengriya erekshe syrtqy sayasy ústanymy bar Europalyq Odaqqa mýshe memleket, Europa men Shyghys arasyndaghy «kópir» rólin atqaruda. Qazaqstan óz kezeginde Vengriyany sauda-ekonomikalyq kókjiyekterdi keneytude jәne europalyq óndiristik-investisiyalyq tizbekterge engizude manyzdy әriptes retinde qarastyrady.

2025 jylghy 20 mamyrda Budapeshtte ótken Premier-ministr Viktor Orbanmen kelissózder barysynda Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev Vengriyamen qarym-qatynas tek ekonomikalyq qana emes, strategiyalyq sipatqa da ie ekenin atap ótti. Eki elding kóshbasshylary Toqaevtyng 2024 jyly Vengriyagha memlekettik sapary ayasynda qol jetkizilgen uaghdalastyqtardyng sabaqtastyghyn rastady, onyng barysynda energetika, investisiyalar jәne kólik logistikasyna qatysty negizgi kelisimderge qol qoyyldy. Sol kezde mashina jasau, agroónerkәsiptik keshen jәne infraqúrylymdyq kooperasiya siyaqty basym salalardy qamtityn shamamen 700 mln dollar somasyna investisiyalyq portfeli qalyptasty.

Ózara sauda mәselelerine erekshe nazar audaryldy. 2024 jyly elder arasyndaghy tauar ainalymy shamamen 200 million dollargha jetti, al 2025 jyldyng birinshi toqsanynda 37% ósim tirkeldi. Qazaqstan metallurgiya, qúrylys materialdary men azyq- týlikti qosa alghanda, 95 pozisiya boyynsha ónim eksporty esebinen búl kólemdi 3,5 esege yaghni, 700 mln dollargha deyin úlghaytu maqsatyn bildirdi. Búl tәsil qarapayym tauar almasu logikasyna emes, birlesken óndiris pen tehnologiyalyq integrasiya prinsipterine negizdelgen. Vengriyalyq biznes tarapynan jalpy investisiya kólemi 62 mln dollardy qúraytyn Qazaqstanda tórt agrarlyq kәsiporyn salu bastamasy manyzdy belgi boldy. Búl elding ekonomikalyq klimatyna jәne onyng reformalyq kýn tәrtibine degen senimning dәleli.

Sayasiy-diplomatiyalyq ólshemde yntymaqtastyq belsendi parlamentaralyq jәne syrtqy sayasy dialog esebinen qosymsha kýsh aldy. Mәselen, 2025 jylghy 6 mamyrda Astanada Vengriya memlekettik jinalysy delegasiyasynyng resmy sapary ayasynda taraptar parlamentaralyq baylanystardy terendetuge, gumanitarlyq yntymaqtastyqty keneytuge jәne Europa Kenesi men EQYÚ shenberindegi jobalargha birlesip qatysugha dayyn ekendikterin rastady. Qazaqstan SIM basshysy Múrat Núrtileu adam qúqyqtary, qúqyq ýstemdigi jәne institusionaldyq reformalar mәseleleri boyynsha eki elding kózqarastarynyng sәikes keletindigin erekshe atap ótti. Parlamentaralyq yntymaqtastyq tobynyng tóraghasy Shandor Fazekashty halyqtardy jaqyndastyrugha jәne memleketaralyq baylanystardy nyghaytugha qosqan ýlesi ýshin II dәrejeli «Dostyq» ordenimen marapattaldy.

Energetika salasy – qazaq-vengr ózara is-qimylynyng taghy bir negizgi elementi. Vengriyanyng Syrtqy ister ministri Peter Siyyarto mәlimdegendey, Vengriya Qazaqstandy energetikalyq qauipsizdikte, әsirese Shyghys Europa men Ontýstik Kavkazdaghy geosayasy qúbylmalylyq jaghdayynda basym seriktesterding biri retinde qarastyrady. «Rojkovskoe» ken ornynda gaz óndirudi ministr Vengriya kóptegen jyldar boyy dayyndyq pen investisiyalaudan ótken tarihy oqigha dep atady. Qazir kýn tәrtibinde – Qazaqstannyng energetika sektorynda vengriyalyq kompaniyalardyng qatysuyn keneytu jәne jasyl energetika men sutegi ekonomikasy shenberinde jana jobalardy damytu mýmkindigi túr ekendigi anyq.

Osylaysha, Qazaqstan men Vengriya arasyndaghy yntymaqtastyqty ózara mýddeler, sayasy senim jәne qauipsizdik pen damudyng ónirlik arhiytekturasyna pragmatikalyq kózqaras negizinde qúrylghan strategiyalyq osi retinde sipattaugha bolady. Majarstan Qazaqstan ýshin Euroodaqtyng institusionaldyq kenistigine kiru nýktesi ghana emes, sonymen qatar týrki faktory barghan sayyn manyzdy ról atqaratyn jana euraziyalyq kýshter tengerimin qalyptastyrudaghy odaqtas bolady.

Týrki memleketteri úiymynyng Budapeshttegi beyresmy sammiytine sholu

2025 jylghy 21 mamyrda Majarstan astanasy Budapeshtte kelesi manyzdy shara, týrki memleketteri úiymynyng beyresmy sammiyti alghash ret europalyq baqylaushy memleketting aumaghynda ótti. Sammitting úrany – «Shyghys pen Batystyng kezdesu orny», búl tarihiy-mәdeny baylanystar kóp dengeyli ekonomikalyq jәne sayasy jaqyndasugha negiz bolatyn qazirgi euraziyalyq diplomatiyanyng qos tabighatyn atap óttken shara boldy.

Kezdesuge Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev, Ázirbayjan Preziydenti Iliham Áliyev, Qyrghyzstan Preziydenti Sadyr Japarov, Týrkiya preziydenti Rejep Tayyp Erdoghan, Ózbekstan preziydenti Shavkat Mirziyeev, sonday-aq Vengriya premier-Ministri Viktor Orban jәne TMÚ Bas hatshysy Kubanychbek Ómiraliyev qatysty. Qatysushylardyng osynday ókildi qúramynyng boluy týrkiler degen últtyqtyng birligi mening onyng joghary tetigi retinde bolyp úiymnyng institusionaldyq manyzdylyghynyng ósuin kórsetedi.

Qazaqstan Preziydenti óz sózinde Europa ortalyghynda sammit ótkizu erekshe simvoldyq jәne sayasy terendikke ie bolatynyna nazar audardy:

«Biz majar júrtynyng qart qúrlyqta túghyrly memleket bolyp otyrghanyna dәn rizamyz. Býgin bәrimizdi týbi bir týrki bauyrlarym dep qúshaq jaya qarsy alyp jatsyzdar. Múny, shyn mәninde, myzghymas dostyghymyzdyng aiqyn kórinisi dep sanaymyn. Biz yntymaghy jarasqan elderimizding birligin bekemdep, tamyry bir tarihymyz ben salt-dәstýrlerimizdi úlyqtap kelemiz», - dep atap ótti Qasym-Jomart Toqaev, sol arqyly Qazaqstannyng óniraralyq dialogqa bir mezgilde ashyqtyghyn, TMÚ ishindegi integrasiyany odan әri damytugha baghdarlanuyn belgiley ketti.

Budapesht kezdesui Bishkek sammiyti (2024) belgilegen maqsattardy jalghastyrdy, onda qyrghyz tóraghalyghynyng qoldauymen «Týrki әlemin nyghaytu: ekonomikalyq integrasiya, ornyqty damu, sifrlyq bolashaq jәne barlyghy ýshin qauipsizdik» degen strategiyalyq úran jariyalandy. Dәl osy basymdyqtar Vengriyadaghy beyresmy sammitting kýn tәrtibine negiz boldy.

Kezdesuding kýn tәrtibinde alty negizgi baghyt túrdy: TMÚ elderi arasyndaghy kólik baylanysyn damytu, sauda jәne investisiyalyq kooperasiya, sifrlyq transformasiya, energetikalyq әriptestikti terendetu, ekologiyalyq túraqtylyq jәne gumanitarlyq-mәdeny jaqyndasu. Búl salalardyng barlyghy «Týrki әlemi – 2040» kózqarasynda basym baghyttar retinde belgilengen jәne TMÚ-yn jahandyq proeksiyamen ónirlik damudyng pәrmendi tetigine ainaldyrugha baghyttalghan.

Orta dәliz jәne aimaqishilik sauda: bas tartudyng integrasiyalyq basymdyqtary

Budapeshttegi TMÚ beyresmy sammiytining kýn tәrtibindegi basty baghyttardyng biri kólik baylanysyn talqylau jәne ekonomikalyq kooperasiyany terendetu boldy. Qatysushy elder infraqúrylymdyq әleuetti, atap aitqanda Orta dәlizdi (Transkaspiy halyqaralyq marshrutyn) damytu Euraziyalyq baylanystar arhiytekturasynda birinshi kezektegi manyzgha ie bolyp otyrghanyn birauyzdan rastady. Dәl osy baghyt týrki memleketterine Qytay, Ortalyq Aziya, Kavkaz jәne Europa arasyndaghy baylanystyrushy buyn retinde ornalasugha mýmkindik beretin dәstýrli Soltýstik jәne Ontýstik baghyttargha strategiyalyq balama retinde qarastyrylady.

Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev Shyghys–Batys dәlizin nyghaytu Soltýstik–Ontýstik trassasyn ilgeriletumen qatar jýrui tiyis ekenin erekshe atap ótti. Ol logistikalyq toraptardy, kólik toraptaryn jәne shekaralyq infraqúrylymdy qúru jәne janghyrtu boyynsha ýilestirilgen investisiyalyq strategiyany qalyptastyrugha shaqyrdy. Qazaqstan negizgi tranzittik elderding biri retinde kedendik rәsimderdi sifrlandyru, Qyrghyzstanmen jәne Ózbekstanmen shekaralyq baqylaudy avtomattandyru, sonday-aq marshruttyng Shyghys uchaskesining tasymaldau qabiletin edәuir arttyratyn QHR-men shekarada jana temirjol ótkelin ashu jónindegi jobalardy iske asyrudyng manyzdylyghyn atady.

Búl infraqúrylymdyq modelide Ázirbayjan manyzdy ról atqarady, ol 2024 jylgha qaray Ortalyq Aziya men Týrkiyadan tauarlardyng qozghalysyn qamtamasyz ete otyryp, 11 million tonna tranzittik tasymaldau kólemine jetti. Bakuding kýsh–jigeri manyzdy shekteulerdi jongha baghyttalghan: Alyat porty keneyip, Baku–Tbilisiy-Kars jelisin janghyrtu jýrgizilude, kemeler tonnasy úlghanda, búl eldi Kaspiy many aimaghynyng tolyqqandy logistikalyq ortalyghyna ainaldyrady. Týrkiya preziydenti Rejep Tayyp Erdoghan óz kezeginde Orta dәlizding tabysy TMÚ-nyng barlyq qatysushylary arasynda túraqty sayasy jәne tehnikalyq sinhrondausyz oigha kelmeytinin atap ótti: «marshruttyng әleuetin iske asyru bizding Úiym shenberindegi birlikke baylanysty», - dep atap ótti ol.

Kólikpen qatar sauda ýshin ishki kedergilerdi joy manyzdy taqyryp boldy. Qasym-Jomart Toqaev atap ótkendey, Qazaqstannyng TMÚ elderimen tauar ainalymy 2024 jyly 11,4 milliard dollar (elding syrtqy sauda ainalymynyng shamamen 8%) qúrasa da, búl әli de әleuetti jolaqtan tómen. Ol elder arasyndaghy logistikalyq, tariftik jәne normativtik alshaqtyqtardy joigha baghyttalghan sauda bastamalaryn qoldaudyng memleketaralyq tetigin әzirleudi úsyndy. Ózbekstan preziydenti Shavkat Mirziyeev qatysushylargha naryqtar, standarttar jәne jetkizu sharttary turaly birynghay aqparatqa qol jetkizudi qamtamasyz etetin «Turk Trade» sifrlyq platformasyn iske qosudy úsyna otyryp, bastamany naqtylady.

Búghan qosa, Ózbekstan orta dәliz shenberinde «birynghay tereze» jәne «jasyl dәliz» jýielerin engizudi talap etedi, búl jýkterding qozghalysyn jedeldetip, tranzaksiyalyq shyghyndardy tómendetui tiyis. Búl bastamalardy qoldau, әsirese kedendik rejimderdi janghyrtu josparlaryn eskere otyryp, TMÚ ishindegi sauda kólemin naqty úlghaytugha jol ashady. 2025 jyldyng kýzinde Tashkentte ótetin Týrki elderining mulitimodalidy logistika jónindegi aldaghy halyqaralyq forumy infraqúrylymdyq ýilesimdilik jónindegi sheshimderdi praktikalyq talqylau jәne bekitu ýshin negizgi alang bolady dep kýtilude.

Integrasiyanyng investisiyalyq ólshemi de talqylauda manyzdy oryn aldy. Sammitke qatysushylar Týrki investisiyalyq qoryn 2022-2023 jyldary qúrylghan TMÚ birinshi birlesken qarjy institutyn tezirek iske qosudyng manyzdylyghyn rastady. Qyrghyzstan basshysy Sadyr Japarov: «Qor sauda, logistika, sifrlyq ekonomika jәne ónerkәsip salasyndaghy basym jobalardy qoldaudyng pәrmendi tetigi bola alady jәne bolugha tiyis», - dedi. Ol sonday-aq mysal retinde Qyrghyzstan, Ózbekstan, Ázirbayjan jәne Vengriya arasynda júmys istep túrghan ekijaqty investisiyalyq qorlardyng tabysty tәjiriybesin keltirdi.

Ózbekstannyng kózqarasy boyynsha týrki ekonomikalyq platformasyna jana qúraldar qajet: Shavkat Mirziyeev innovasiyalyq startaptargha baghyttalghan venchurlyq kompaniya qúrudy, sonday-aq aimaqty kapitalgha ashyq etu ýshin investisiyalyq úsynystardyng birynghay portalyn iske qosudy úsyndy. Sonymen qatar, ónerkәsiptik kooperasiya ayasynda Ózbekstan farmasevtika men tau- ken ónerkәsibinen bastap tamaq jәne qúrylys industriyasyna deyingi strategiyalyq manyzdy salalardaghy óndiristerdi yntalandyru baghdarlamasyn qalyptastyru turaly bastama kóterdi.

Múnyng bәri deklarativti maqsattardan naqty institusionaldyq tetikterge auysudy kórsetedi. Úiymgha mýshe elder ózara saudany keneytip qana qoymay, kólik baylanysyna, kelisilgen investisiyalyq tәsilderge jәne sifrlyq ashyqtyqqa negizdelgen túraqty ekonomikalyq ózara tәueldilik jýiesin qúrugha úmtylady.

Sifrlyq transformasiya jәne tehnologiyalyq integrasiya

Qarqyndy tehnologiyalyq damu jaghdayynda sifrlyq kýn tәrtibi TMÚ Budapesht sammiytining týpkilikti taqyrybyna ainaldy. El basshylary sauda men logistikany jenildetu ýshin sifrlyq jýielerdi sinhrondau qajettigin atap ótti. Negizgi qadamdardyng biri «eTIR» elektrondyq tranziytin engizu jәne jenildetilgen keden dәlizderin qúru josparyn bekitu boldy. Búl sheshim TMÚ ishindegi tauarlardyng neghúrlym ashyq jәne jyldam qozghalysynyng negizin qúraydy.

Tehnologiyalyq damudyng vektory birlesken gharyshtyq jobany iske qosuda da kórindi: Bas hatshy Kubanychbek Ómiraliyevting aqparaty boyynsha, 2025 jyldyng sonyna qaray týrki elderining yntymaqtastyghy shenberinde qúrylghan CubeSat mikrosputniygin orbitagha shygharu ayaqtalady. Gumanitarlyq jәne sifrlyq baylanysty nyghaytatyn taghy bir bastama, eng aldymen, Ortalyq Aziya, Týrkiya jәne Ázirbayjan elderi arasyndaghy útqyrlyqty keneytu ýshin tólqújattardy qajet etpey, ishki jeke kuәlikter negizinde TMÚ memleketterining shekaralaryn kesip ótu mýmkindigin boljaytyn «týrki biregeyligi» jobasyn ilgeriletu boldy.

Orta dәliz boyynda logistikany basqarudyng birynghay sifrlyq platformasyn qúrugha ýlken mәn beriledi. Ázirbayjan Preziydenti Iliham Áliyevting aituynsha, Kaspiy porttary arasyndaghy kólik operasiyalaryn ýilestiretin, derektermen ýzdiksiz almasudy jәne әkimshilik shyghyndardy azaytudy qamtamasyz etetin veb-portal әzirlenude. Qazaqstan búl proseske Kaspiy tenizining týbine talshyqty-optikalyq kabeli tóseu arqyly ýles qosuda. Preziydent Qasym-Jomart Toqaev atap ótkendey, búl «ónirding sifrlyq baylanysyn aitarlyqtay arttyrady».

TMÚ elderi jasandy intellekt, qarjy tehnologiyalary jәne kiyberqauipsizdik siyaqty aldynghy qatarly salalarda yntymaqtastyqty damytugha dayyn ekendikterin bildirdi. Osylaysha, týrki memleketteri sifrlyq egemendikke jәne Euraziyanyng bolashaq sifrlyq ekonomikasyn qalyptastyrugha belsendi qatysugha úmtylatyn túraqty tehnologiyalyq kontur qalyptasuda.

Energetika jәne jasyl damu: qos basymdyq

Sammittegi energetikalyq sayasat eki qosymsha jazyqtyqta qarastyryldy: dәstýrli jetkizilimderding qauipsizdigin qamtamasyz etu jәne jasyl transformasiyany ilgeriletu. Qazaqstan Preziydenti múnay, gaz jәne urannyng eksporttyq baghyttaryn әrtaraptandyru qajettigin mәlimdep, Qazaqstan Ázirbayjannyng infraqúrylymyn europalyq naryqtargha shyghu ýshin belsendi paydalanatynyn atap ótti. Transkaspiy qúbyrynyng perspektivalaryn talqylau balamaly energetikalyq marshruttardy damytugha sayasy dayyndyqtyng joghary dengeyin kórsetti.

Vengriya Premier-Ministri Viktor Orban osyghan baylanysty Ázirbayjan gazyn jetkizuding manyzdylyghyn atap ótip, Preziydent Áliyevke Budapeshtke alghashqy otyn tranziytin jýzege asyrghany ýshin alghysyn bildirdi. Onyng aituynsha, Vengriya TMÚ-men yntymaqtastyqta energetikadaghy әrtaraptandyru men túraqtylyq ýshin jana serpin kóredi. Búl mәlimdemeler tek aimaqtyng ghana emes, Europanyng da energiya qauipsizdigin qamtamasyz etudegi TMÚ-nyng ósip kele jatqan rólin kórsetedi.

Sonymen qatar, jasyl energetika kýn tәrtibine erekshe nazar audaryldy. Qatysushylar «Týrki jasyl kózqarasyna» berilgendikterin rastap, tómen kómirtekti energetikany birlesip damytugha dayyn ekendikterin bildirdi. Atap aitqanda, Cop29-da qabyldanghan Baku Klimattyq paktisining jәne Ázirbayjan, Qazaqstan jәne Ózbekstannyng transónirlik jasyl energetikalyq dәlizderdi salu turaly kelisimining manyzdylyghy atap ótildi. Búl jobalar týrki elderining klimattyq diplomatiyasynyng jana kezenin ashatyn Europagha janartylatyn energiya eksportyn kózdeydi.

Ekologiyalyq syn- qaterler, әsirese Kaspiy tenizi dengeyining tómendeui de pikirtalastyng bir bóligine ainaldy. Qazaqstan tayazdanu sebepterin birlesken ghylymy zertteulerge bastamashy boldy, al Ózbekstan men Vengriya Budapeshtte qúrghaqshylyqtyng aldyn alu institutyn qúrudy úsyndy. Jalpy, sammitting ekologiyalyq kýn tәrtibi TMÚ-nyng ornyqty damu salasyndaghy neghúrlym tereng strategiyalyq kooperasiyagha kóshuin belgiledi.

Týrki әlemining gumanitarlyq yntymaqtastyghy jәne mәdeny integrasiyasy

Gumanitarlyq ólshem Budapesht sammiytining ajyramas bóligine ainaldy, búl týrki integrasiyasy tek sayasi-ekonomikalyq mýddelerge ghana emes, jalpy tarihiy-mәdeny múragha da sýienetinin rastady. Budapesht deklarasiyasynda memleket basshylary «Týrki әlemining hartiyasyn» ortaq biregeylikting tújyrymdamalyq negizi retinde qayta bekitti, al mәdeny yntymaqtastyq yntymaqtastyqty nyghaytudyng negizgi faktory retinde tanyldy.

Birqatar simvoldyq sheshimder sammitting gumanitarlyq baghytyn kýsheytti. Aqtau qalasy 2025 jylgha týrki әlemining mәdeny astanasy, al Almaty TMÚ jastar astanasy mәrtebesine ie boldy. Búl qadamdar festivaliderden bastap úrpaqaralyq jәne memleketaralyq baylanystardy terendetuge baghyttalghan bilim beru forumdaryna deyingi auqymdy baghdarlamalardy iske qosumen qatar jýredi. Tólqújatsyz últtyq ID-men shekarany kesip ótuge mýmkindik beretin «týrki sәikestigi» bastamasy halyqtar arasyndaghy útqyrlyq pen senimdi nyghaytu qúraly retinde qoldau tapty.

Gumanitarlyq kýn tәrtibine syrtqy sayasy mәseleler organikalyq týrde engizilgen. Qatysushy elderding bastamasy boyynsha Aughanstan boyynsha birlesken mәlimdeme qabyldandy, onda inkluzivti sayasy retteu men gumanitarlyq qoldaudyng qajettiligi atap ótildi. Tayau shyghys daghdarysy boyynsha osynday ústanym aityldy: kóshbasshylar Gazadaghy jaghdaygha alandaushylyq bildirip, Palestina-Izraili qaqtyghysyn ekijaqty sheshu prinsiypin qoldady.

Vengriya, Týrkiya jәne basqa da qatysushylar týrki diasporalarynyng qúqyqtaryn qorghau jәne jalghan aqparatqa qarsy túru boyynsha birlesken kýsh-jigerdi nyghaytudy úsyna otyryp, әlemdegi ksenofobiya men islamofobiyanyng ósuin atap ótti. Osyghan baylanysty Týrki elderi BÚÚ qúrylymdaryna saylau kezinde ózara qoldaudy qosa alghanda, halyqaralyq úiymdardaghy is-qimyldardy ýilestiruge kelisti. Múnday qadamdar týrki memleketterining jahandyq arenada birtútas dauys beruge dayyndyghy men sayasy kelisimdiligining artqanyn kórsetedi.

Qorytyndy: Budapesht jana týrki shyndyghynyng tiregi retinde

Budapeshttegi týrki memleketteri úiymynyng beyresmy sammiyti diplomatiyalyq kýntizbening manyzdy oqighasy ghana emes, týrki integrasiyasyn institusionaldyq nyghaytudaghy mejeli sәt boldy. Ol aiqyn ekonomikalyq, energetikalyq, mәdeny jәne sayasy vektorlarmen yntymaqtastyqtyng simvoldyq birlikten jýielik kóp dengeyli arhiytekturasyna auysudy beyneledi. «Tarihy tuystyqtan strategiyalyq aliyansqa» formulasy Majarstandaghy sammitte kózge kórinetin konturgha ie boldy.

Qol qoyylghan qújattar – Budapesht deklarasiyasynan bastap Aughanstan boyynsha ótinishter men gumanitarlyq yntymaqtastyqty keneytu turaly sheshimge deyin jәne TMÚ elderining ónirlik ózara is-qimyldyng kelisilgen modelin qúryp jatqanyn rastaydy. Sonymen qatar, jahandyq syn-qaterlerge jauap bere alatyn modeli: energetikalyq marshruttardy qayta qúrudan bastap klimattyng ózgeruine jәne sifrlyq shekaralardyng ózgeruine deyin.

Qazaqstan ýshin búl sammit ózining tranzittik, energetikalyq jәne diplomatiyalyq rólin nyghaytu ýshin manyzdy platformagha ainaldy. Orta dәliz jobalaryn qoldau, Transkaspiy qúbyry iydeyasyn ilgeriletu, mәdeny bastamalardy keneytu osynyng barlyghy elding syrtqy sayasy subektivtiligin kýsheytedi jәne jahandyq túraqsyzdyq jaghdayynda onyng osaldyghyn tómendetedi. Qazaqstan mәdeniyet, bilim, sifrlyq baylanys jәne jastar baghdarlamalary arqyly birlik iydeyasyn belsendi týrde ilgerilete otyryp, TMÚ-nyng gumanitarlyq kýn tәrtibindegi óz kóshbasshylyghyn nyghaytatyndyghy anyq.

Geosayasy túrghydan Budapesht sammiyti: týrki memleketteri túiyq jýie emes, Aziya men Europa arasyndaghy ózara is-qimyldyng iykemdi platformasy bolugha úmtylatynyn kórsetti. Vengriya EO men NATO-gha mýshe, biraq sonymen birge TMÚ baqylaushysy boluda. Búl úiymgha europalyq sayasy kenistikke tereze ashady, ony transaymaqtyq prosesterding qyzyqty jәne yqtimal yqpaldy qatysushysy etedi.

Sondyqtan Budapeshttegi kezdesu tek aimaqtyq sammit emes, sayasy messedj: Týrki әlemi endi jahandyq sayasattyng periyferiyalyq subektisi retinde qabyldanbaydy. Ol lingvistikalyq jәne mәdeny qauymdastyqtyng shenberinen shyghyp, ózining kólik, energetika, sifrlyq jәne gumanitarlyq kópirlerin qúratyn belsendi oiynshygha ainalady. Preziydent Sadyr Japarov atap ótkendey, týrki liyderleri «senim men birlik negizinde halyqtardyng túraqty damuy men әl-auqaty ýshin berik irgetas qalauda». Budapesht órkeniyetterding qiylysy retindegi tarihy mәrtebesimen búl birlik jana sayasy terendik pen strategiyalyq perspektivagha ie bolghan nýktege ainaldy.

Aynúr Baqytjanova

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Ádebiyet

Altyn sandyq

Bauyrjan Omarúly 2835
Bilgenge marjan

Sertine berik samuray...

Beysenghazy Úlyqbek 4571
46 - sóz

«Rodoslovnaya kazahskih hanov»: vsemirnoe priznanie

Kerimsal Jubatkanov 3196