Biz jyl sayyn 31 mamyrda Sayasy qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alamyz. Zúlmat zamanda qaza bolghan jandardyng ruhyna taghzym etemiz.

Ótken ghasyrda Kenes Odaghyna qarasty kóptegen halyq talay qiyndyqty bastan ótkerdi. Sonyng ishinde qazaq eli de zobalang jyldardyng tauqymetin tartty. Kýshpen újymdastyru nauqany kezinde mal-mýlkinen aiyryldy. Júrtymyz alapat ashtyqtan qynaday qyryldy, kóp adam jan saughalap, shetel asyp ketuge mәjbýr boldy. Stalindik repressiya kezinde últymyzdyng ziyalylary, bilimdi, kózi ashyq azamattar jappay qudalandy. Myndaghan adam halyq jauy atanyp, ayausyz azaptaldy, sotsyz atyldy. Últymyz az ghana uaqyt ishinde Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Sәken Seyfulliyn, Iliyas Jansýgirov siyaqty myndaghan eng asyl perzentterinen aiyryldy.

Qazaqstan aumaghynda GULAG jýiesining 11 lageri ornalasty. «ALJIYR» de – dәl sonday qasiretti jerding biri. Múnda jazyqsyz jala jabylghan 8 myngha juyq әiel qamauda otyryp shyqqan. Olardyng arasynda Túrar Rysqúlov, Súltanbek Qojanov, Temirbek Jýrgenov, Beyimbet Mayliyn, Sanjar Asfendiyarov syndy әigili túlghalardyng júbaylary bar. ALJIR azabyn kórgen jandardyng úrpaqtary qazir ortamyzda otyr.

Sayasy qughyn-sýrgin – tek qazaq halqynyng basyna týsken zobalang emes. Mysaly, ALJIYR-de alpystan astam etnos ókilderi qamauda boldy. Sondyqtan sol qasiretti dәuirding qúrbany bolghan, zardabyn tartqan júrttyng bәri osy nәubetterden sabaq aluy kerek. Múnday kesapat eshqashan qaytalanbaugha tiyis. Al qazirgi tarihy zamanda búl tek ózimizge ghana baylanysty. Últ jylnamasyndaghy qaraly kezenderdi jadymyzda janghyrtudyng týpki mәni osynda.

Tól tarihymyzdyng aqtandaq betterin ashu – ata-babalardyng jәne keyingi úrpaqtyng aldyndaghy qasterli boryshymyz. Songhy jyldary búl baghytta naqty júmys jýrgizilip jatyr. Osydan 5 jyl búryn Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi memlekettik komissiya qúryldy. Kóptegen sarapshylar men ghalymdar ýsh jyl boyy tynymsyz enbek etti. Memlekettik jәne mekemelik arhiv qújattary egjey-tegjey zertteldi. Sayasy qughyngha úshyraghan 300 mynnan astam azamat aqtaldy. Eki jarym millionnan astam materialdyng qúpiya belgisi alynyp tastaldy. Komissiya zerttegen qújattar negizinde 72 tomdyq jinaq dayyndaldy. Qughyn-sýrgin kezinde Alashorda qayratkerlerine qatysty qozghalghan ister 12 tom bolyp jaryqqa shyqty. Búl enbekti әzirleu barysynda búryn esh jerde jariya etilmegen qújattar alghash ret ghylymy ainalymgha engizildi. Sonday-aq Preziydent arhiyvining janynan HH ghasyrdaghy sayasy qughyn-sýrgin qújattaryn zertteumen ainalysatyn arnayy ortalyq ashyldy. Búryn qúpiya bolyp kelgen 700 myng qújat, yaghny qylmystyq is osy ortalyqqa tapsyryldy. Búl – shyn mәninde, elimizde búryn-sondy bolmaghan óte auqymdy júmys. Ashyghyn aituymyz kerek, basqa memleketterde osynday kólemdi zertteuler әli jasalghan joq. Múnyng bәri – zertteushi mamandardyng qajyrly enbegining nәtiyjesi. Men el tarihyn zerdeleuge belsene atsalysqan barsha azamattargha, sonyng ishinde Komissiya mýshelerine shyn jýrekten rizashylyghymdy bildiremin. Olardyng enbegi mindetti týrde marapattalady. Qazirgi tanda ghalymdarymyz jinalghan derekterdi jýielep, bir izge týsirip jatyr. Búl – últ keleshegine qajetti asa manyzdy júmys.

Tól shejiremizdi múqiyat zertteuimiz jәne tereng biluimiz qajet. Búl – aksioma. Últymyzdyng tarihyn bilmey, eng bastysy, ony tereng týsinbey, qazirgi zamanghy týrli sayasy ýrdister turaly dúrys payym jasau mýmkin emes. Milliondaghan adamnyng totalitarizm qúrbany bolghanyn jadymyzda saqtau – qasterli paryzymyz. Tarihty búrmalaugha, sol kezendegi memleketting adamgershilikke jatpaytyn zúlym sayasatyn aqtaugha mýldem bolmaydy. Sonday-aq tarihty sayasattyng qolshoqpary etip, populistik iydeyalardy nasihattaytyn, el ishine iritki salatyn qúral retinde paydalanugha jol bermeuge tiyispiz. Bizding qoghamda joghary azamattyq jauapkershilik saltanat qúrugha tiyis. Qughyn-sýrgin men asharshylyqtan eng kóp zardap shekken qazaq halqy bolsa da, búl búrynghy kenes memleketinde ómir sýrgen barlyq derlik halyqtardyng basyna týsken qasiret. Sondyqtan múnday nәubetter eshqashan qaytalanbauy ýshin odan sabaq alu óte manyzdy.

Halqymyz úly dala órkeniyetining biregey mәdeny kodyn saqtap keledi. Sonyng arqasynda biz el taghdyry syngha týsken qaterding bәrin enserip, әrdayym ar-namysymyzdy biyik ústay bildik. Júrtymyz eng qiyn kýnderding ózinde yntymaq, gumanizm, bauyrlastyq siyaqty qúndylyqtardan ajyraghan joq. Týrli nәubetten japa shekkenderding bәrine kómek qolyn sozdy. Sol sebepti ózara qamqorlyq, jauapkershilik, tózimdilik siyaqty qasiyetter últtyq bolmysymyzdyng sipatyna ainaldy.

Tariyhqa degen kózqaras qay kezde de sayasy ahualdyng yqpalynda ketpeuge tiyis. Biraq ókinishke qaray, qazir búl barlyq jerde ýirenshikti jaghdaygha ainaldy. Kýni keshe ghana jer-kókke syighyzbay madaqtalghan tarihy túlghalar ghalym-symaqtardyng qalauymen jaghymsyz adamgha ainalyp sala beredi. Kerisinshe, bir kezde atyna qara tanba basylghan sayasy qayratkerler týrli nasihatshylardyng arqasynda tanymal bolyp shygha keledi. Al qughyn-sýrgindi úiymdastyrushylar men oryndaushylar qaharmangha ainalyp ketti. Biz jazyqsyz qughyn-sýrginge úshyraghan memleket jәne qogham qayratkerlerinin, ghalymdar men dәrigerlerdin, sonday-aq, olardyng tuystary men júbaylarynyng esimin úmytpauymyz kerek. Biraq qanday auyr bolsa da, ótken kýnderding qasireti elimizding damuyna, ósip-órkendeuine kedergi bolmaugha tiyis. Býgingi ahualgha ótkenning ólshemimen qarap, ýnemi keshegi kýnmen ómir sýruge bolmaydy. Tariyhqa barynsha keng auqymda qaraghan jón. Biz taghdyrdan teperish kórdik degen oidan aryluymyz qajet. Ótkenge jaltaqtau – әlsizdikting belgisi.

Qazaq halqy tәuelsiz jәne egemen el bolu jolynda san týrli qiyndyqty artqa tastap, kóptegen syn-qaterdi enserdi. Sondyqtan, tәuelsizdik – bәrinen qymbat qasterli úghym ekenin sanagha siniruimiz qajet. Jalpyúlttyq birligimizdi kózding qarashyghynday saqtap, memlekettigimizdi nyghaytu manyzdy. Taghy da qaytalap aitamyn: ótkendi úmytpay, tól tarihymyzgha qúrmetpen qarau – dúrys, demek, biz tek algha qaray jýrip, jarqyn bolashaqqa úmtyluymyz kerek.

Biz strategiyalyq baghdarymyzdy berik ústanyp kelemiz. Ádiletti Qazaqstandy qúru ýshin auqymdy reformalar jasap jatyrmyz. Ýsh jyl búryn jalpyúlttyq referendum ótkizip, Ata Zanymyzgha ózgerister engizdik. Sol arqyly elimizding túraqty damuyna myzghymas negiz qaladyq. Memleketting sayasy jýiesin týbegeyli janghyrtyp, Parlamentting qúzyretin keneyttik, Ýkimetting jauapkershiligin kýsheyttik. Konstitusiyalyq Sot qúryldy. Azamattardyng memlekettik manyzy bar sheshim qabyldaugha qatysu mýmkindigi edәuir artty. Auyl jәne audan әkimderi tikeley saylanatyn boldy. Búl qadam qoghamnyng biylikke degen senimin nyghayta týsti. Zang men tәrtip ýstemdigin ornyqtyru, әielderding qúqyghy men balalardyng qauipsizdigin qamtamasyz etu ýshin jýieli reformalar jýzege asyryldy. Osy baghytta Parlament tiyisti zandar qabyldady. Búl – elimizdi jan-jaqty janghyrtudy kózdeytin auqymdy júmystyng bir bóligi ghana. Aldymyzda qyruar sharua kýtip túr. Shyn mәninde reformalardyng nәtiyjesine últymyzdyng sana sezimi, tipti bolmysy ózgere bastady.

«Taza Qazaqstan» jalpyúlttyq jobasy – sonyng aiqyn dәleli, halyq búl úzaqmerzimdi strategiyany jappay qoldady. Biz qazir bir el bolyp Ádiletti memleket pen berekeli qogham qúryp jatyrmyz. Osy ortaq iske azamattarymyz belsene qatysuda. Halqymyzdyng reformalargha degen senimi zor. Sebebi júrtymyz – jasampaz әri janashyl.

Elimizde jana sayasy jәne saylau mәdeniyeti ornyghyp keledi. Qoghamda әr aluan pikir bolsa da, tútas elding maqsat-múraty – bir. Júrtshylyq masyl bolu, orynsyz syn aityp, min taghu sekildi teris qasiyetterden jiyrene bastady. Biz enbekqor, bilimpaz jәne ozyq últ bolugha úmtylghan elmiz. «Zang jәne tәrtip» memleketimizding basty baghdaryna ainaluda. Elimizde sanaly, sapaly qogham qalyptasuda. Jýrgizilip jatqan reformalardyng maqsaty da – osy. Búl tarihy maghynasy bar júmys toqtamaydy, jalghasa beredi. Biz últtyq bolmysymyzdy bekemdep, yntymaq-birligimizdi nyghayta beremiz.

Qadirli qauym!

Býgingi jiyngha jastar da qatysyp otyr. Sizderge aitarym: tól tarihymyzdy tereng bilu óte qajet. Biraq búl tek ótken kýnmen ómir sýru degen sóz emes. Árbir jas keleshekke aiqyn kózqaraspen qarap, nyq qadam basuy kerek. Qazirgi zaman óte kýrdeli, búryn bolmaghan ýrdister payda bolyp jatyr. Jasandy intellektining býkil qoghamdyq damugha qanday yqpaly bolmaq ekeni әli tolyghymen zerttelmegen. Adamzatqa tónetin qauip-qaterler az bolmaydy. Sondyqtan eng aldymen jastarymyz búlynghyr keleshekke tolyq dayyn bolugha tiyis. Búl maqsatqa jetu ýshin óskeleng úrpaqtyng kózi ashyq, kókiregi oyau, úqypty, tәrtipti, jinaqy boluy kerek. Abaysha aitqanda, «ghylym tappay maqtanbauy» qajet. Egemen el boludyng qadir-qasiyetin týsinip, tәuelsizdigimizdi qorghaugha qashanda dayyn boluy kerek. Sonda bizding memlekettiligimiz – myghym, bolashaghymyz – bayandy bolary haq. Men otanshyl úl-qyzdarymyzdyng jasampaz kýsh-jigerine senemin. Joldarynyz әrdayym ashyq bolsyn!

Elimiz aman, júrtymyz tynysh bolsyn!

Barshanyzgha raqmet!

Abai.kz