Kirispe

Muzyka — adamzat órkeniyetining eng kóne óner týrlerining biri. Onyng shyghu tegin zertteu barysynda dәstýrli ghylymy tújyrym boyynsha «muzyka» sózi ejelgi grek tilindegi μουσική (mousikē) — «muzalar óneri» sózinen bastau alady dep esepteledi. Búl týsinik muzyka ónerin antikalyq órkeniyetpen baylanystyrady. Degenmen, muzyka ónerining shyghu tegin ejelgi aspaptardyng materialdyq sipatyna, olardyng dybys shygharu tabighatyna negizdey otyryp, jana etimologiyalyq boljam jasaugha bolady. Osy maqalada muzyka sózining týbiri retinde «mýiizek» atauy qarastyrylady jәne búl kózqaras mýiiz aspaptarynyng tarihiy-mәdeny mәnimen baylanystyrylyp taldanady.

Mýiiz aspaptarynyng ejelgi muzykadaghy orny

Arheologiyalyq jәne etnografiyalyq derekterge sәikes, alghashqy muzykalyq aspaptar tabighy materialdardan — januar sýiegi, aghash, mýiiz siyaqty zattardan jasalghan.

Mýiizden jasalghan ýrlemeli aspaptar:

anshylyq signaldary ýshin,

әskery belgiler beru ýshin,

diny jәne mistikalyq rәsimderde qoldanylghan.

Týrki, monghol, ýndi-europalyq halyqtar mәdeniyetinde mýiiz aspaptarynyng orny erekshe boldy. Qazaq dalasynda da baqsylar qobyzben qosa mýiizden jasalghan ýrlemeli aspaptardy paydalanghan. Ejelgi Grekiyada Pan qúdayyna, Dionis kulitine qatysty rәsimderde mýiizden nemese mýiiz pishindes metaldan jasalghan kerneyler qoldanyldy.

Muzyka men mýiiz aspaptarynyng baylanysy

Muzyka ónerining eng kóne týrleri mýiiz aspaptarynan shyqqan dybystarmen tyghyz baylanysty boldy. Dybystyng kýshi men mistikalyq sipaty tabighy materialdyng qasiyetterimen úshtasyp, ruhany salt-joralghylardyng negizin qúrady. Sondyqtan muzyka sózi ózining shyghu teginde dәl osy aspaptardyng mәnimen sabaqtas boluy zandy.

Mýiizek etimologiyasy

Týrki morfologiyalyq jýiesi boyynsha:

mýiiz — januardyng basyndaghy ósindi, zat esim.

-e (-a, -e) — zat esimnen etistik tudyratyn júrnaq (syn-a, qan-a, min-e).

-k (-yq, -ik, -q, -k) — etistikten esim tudyratyn júrnaq (tyrna-q, syra-q, tire-k, bil-ik).

Sonda mýiize-k — mýiizden dybys shygharugha arnalghan zat, mýiiz aspaby degen maghyna beredi. Búl atau mýiiz aspaptarynyng dybystyq qasiyetterin beynelep, muzyka ónerining bastauyn sipattaydy.

Ghylymy etimologiya jәne balama tújyrym

Qazirgi til biliminde «muzyka» sózi:

grek μουσική (mousikē) — «muzalargha tәn óner» sózinen shyqqan dep tanylady.

búl sózding mýiiz aspaptaryna nemese «mýiizek» atauyna qatysy ghylymy etimologiyada belgilenbegen.

Degenmen, «mýiizek» etimologiyasy:

muzykanyng materialdyq jәne ruhany bastauyn mýiiz aspaptarynan izdeuge mýmkindik beredi,

muzyka ónerining damuyn tek grek mәdeniyetimen shektemey, keng tarihiy-mәdeny kenistikte qarastyrady.

Qorytyndy

Muzyka óneri ózining alghashqy kezeninde tabighy materialdardan jasalghan aspaptar arqyly dýniyege keldi. Mýiiz aspaptary muzyka men mistikalyq ónerding týp bastauynda túrghanyn dәleldeydi. Sondyqtan muzyka sózining shyghu tegin «mýiizek» týbirinen izdeu — tarihtyng tereng qatparlaryna boylay otyryp, ónerding tabighy bastauyn tanugha baghyttalghan balama kózqaras. Búl tújyrym týrki mәdeniyetining muzyka ónerindegi rólin qayta qarastyrugha, onyng әlemdik órkeniyettegi ornyn aiqynday týsuge mýmkindik beredi.

Órken Toqtarúly

Abai.kz