كىرىسپە

مۋزىكا — ادامزات وركەنيەتىنىڭ ەڭ كونە ونەر تۇرلەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەۋ بارىسىندا ءداستۇرلى عىلىمي تۇجىرىم بويىنشا «مۋزىكا» ءسوزى ەجەلگى گرەك تىلىندەگى μουσική (mousikē) — «مۋزالار ونەرى» سوزىنەن باستاۋ الادى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل تۇسىنىك مۋزىكا ونەرىن انتيكالىق وركەنيەتپەن بايلانىستىرادى. دەگەنمەن، مۋزىكا ونەرىنىڭ شىعۋ تەگىن ەجەلگى اسپاپتاردىڭ ماتەريالدىق سيپاتىنا، ولاردىڭ دىبىس شىعارۋ تابيعاتىنا نەگىزدەي وتىرىپ، جاڭا ەتيمولوگيالىق بولجام جاساۋعا بولادى. وسى ماقالادا مۋزىكا ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى رەتىندە «مۇيىزەك» اتاۋى قاراستىرىلادى جانە بۇل كوزقاراس ءمۇيىز اسپاپتارىنىڭ تاريحي-مادەني مانىمەن بايلانىستىرىلىپ تالدانادى.

ءمۇيىز اسپاپتارىنىڭ ەجەلگى مۋزىكاداعى ورنى

ارحەولوگيالىق جانە ەتنوگرافيالىق دەرەكتەرگە سايكەس، العاشقى مۋزىكالىق اسپاپتار تابيعي ماتەريالداردان — جانۋار سۇيەگى، اعاش، ءمۇيىز سياقتى زاتتاردان جاسالعان.

مۇيىزدەن جاسالعان ۇرلەمەلى اسپاپتار:

اڭشىلىق سيگنالدارى ءۇشىن،

اسكەري بەلگىلەر بەرۋ ءۇشىن،

ءدىني جانە ميستيكالىق راسىمدەردە قولدانىلعان.

تۇركى، موڭعول، ءۇندى-ەۋروپالىق حالىقتار مادەنيەتىندە ءمۇيىز اسپاپتارىنىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. قازاق دالاسىندا دا باقسىلار قوبىزبەن قوسا مۇيىزدەن جاسالعان ۇرلەمەلى اسپاپتاردى پايدالانعان. ەجەلگى گرەكيادا پان قۇدايىنا، ديونيس كۋلتىنە قاتىستى راسىمدەردە مۇيىزدەن نەمەسە ءمۇيىز پىشىندەس مەتالدان جاسالعان كەرنەيلەر قولدانىلدى.

مۋزىكا مەن ءمۇيىز اسپاپتارىنىڭ بايلانىسى

مۋزىكا ونەرىنىڭ ەڭ كونە تۇرلەرى ءمۇيىز اسپاپتارىنان شىققان دىبىستارمەن تىعىز بايلانىستى بولدى. دىبىستىڭ كۇشى مەن ميستيكالىق سيپاتى تابيعي ماتەريالدىڭ قاسيەتتەرىمەن ۇشتاسىپ، رۋحاني سالت-جورالعىلاردىڭ نەگىزىن قۇرادى. سوندىقتان مۋزىكا ءسوزى ءوزىنىڭ شىعۋ تەگىندە ءدال وسى اسپاپتاردىڭ مانىمەن ساباقتاس بولۋى زاڭدى.

مۇيىزەك ەتيمولوگياسى

تۇركى مورفولوگيالىق جۇيەسى بويىنشا:

ءمۇيىز — جانۋاردىڭ باسىنداعى ءوسىندى، زات ەسىم.

-ە (-ا، -ە) — زات ەسىمنەن ەتىستىك تۋدىراتىن جۇرناق (سىن-ا، قان-ا، ءمىن-ە).

-ك (-ىق، -ىك، -ق، -ك) — ەتىستىكتەن ەسىم تۋدىراتىن جۇرناق (تىرنا-ق، سىرا-ق، تىرە-ك، ءبىل-ىك).

سوندا مۇيىزە-ك — مۇيىزدەن دىبىس شىعارۋعا ارنالعان زات، ءمۇيىز اسپابى دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل اتاۋ ءمۇيىز اسپاپتارىنىڭ دىبىستىق قاسيەتتەرىن بەينەلەپ، مۋزىكا ونەرىنىڭ باستاۋىن سيپاتتايدى.

عىلىمي ەتيمولوگيا جانە بالاما تۇجىرىم

قازىرگى ءتىل بىلىمىندە «مۋزىكا» ءسوزى:

گرەك μουσική (mousikē) — «مۋزالارعا ءتان ونەر» سوزىنەن شىققان دەپ تانىلادى.

بۇل ءسوزدىڭ ءمۇيىز اسپاپتارىنا نەمەسە «مۇيىزەك» اتاۋىنا قاتىسى عىلىمي ەتيمولوگيادا بەلگىلەنبەگەن.

دەگەنمەن، «مۇيىزەك» ەتيمولوگياسى:

مۋزىكانىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني باستاۋىن ءمۇيىز اسپاپتارىنان ىزدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى،

مۋزىكا ونەرىنىڭ دامۋىن تەك گرەك مادەنيەتىمەن شەكتەمەي، كەڭ تاريحي-مادەني كەڭىستىكتە قاراستىرادى.

قورىتىندى

مۋزىكا ونەرى ءوزىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە تابيعي ماتەريالداردان جاسالعان اسپاپتار ارقىلى دۇنيەگە كەلدى. ءمۇيىز اسپاپتارى مۋزىكا مەن ميستيكالىق ونەردىڭ ءتۇپ باستاۋىندا تۇرعانىن دالەلدەيدى. سوندىقتان مۋزىكا ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن «مۇيىزەك» تۇبىرىنەن ىزدەۋ — تاريحتىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنا بويلاي وتىرىپ، ونەردىڭ تابيعي باستاۋىن تانۋعا باعىتتالعان بالاما كوزقاراس. بۇل تۇجىرىم تۇركى مادەنيەتىنىڭ مۋزىكا ونەرىندەگى ءرولىن قايتا قاراستىرۋعا، ونىڭ الەمدىك وركەنيەتتەگى ورنىن ايقىنداي تۇسۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

وركەن توقتارۇلى

Abai.kz