Dabyl: Kaspiy tartyla bastady...

NASA men Europalyq gharysh agenttigi Kaspiyding qúrghap bara jatqan suretterin jariyalady: qazaq jerining denesine týsken taghy bir dert osylay jariya etildi.
Sonymen, NASA men Europalyq gharysh agenttigi Kaspiy tenizining jyldam tartylyp bara jatqanyn kórsetetin jana sputniktik fotosuretterdi jariya etip, әlem júrtynyng nazaryna úsyndy. Amerikalyq Weather-Fox.com klimattyq basylymy osy suretterdi taldap shyghyp, songhy on jylda teniz aimaghy ondaghan myng sharshy kilometrge qysqarghan degen qorytyndygha kelip otyr.
Sputniktik derekterge zer sala kóz jýgiretetin bolsaq, Kaspiyding soltýstik jәne shyghys bólikterining – Resey men Týrkimenstan jaghalaularynyng tayazdanghanyn erekshe aiqyn angharamyz. Al búl jaytty qazaq pen týrkimenning basyna týsken sor desek te bolady.
Ózgeristerding sonshalyqty kózge úryp túrghanyn jergilikti túrghyndar, balyqshylar men sputniktik monitoring derekterimen júmys isteytin mamandar aldymen sezine bastady. Qazaqstan men Týrikmenstan túrghyndary endi búryn su jaylaghan jerlerding qúrghaq teniz týbine ainalyp, әdettegi júrt jýre alatyn qara jolgha úqsap qalghanyn sherlene sóz etedi.
Dәl qazir qolymyzda bar sputniktik derekter Kaspiyding soltýstik jәne shyghys bólikterining – Resey men Týrikmenstan jaghalaularynyng tayazdanuyn erekshe kórsetedi
Amerikalyq basylym habarlaghanday, sarapshylar klimattyng ózgeruin Kaspiy tenizining keri sheginuining negizgi sebebi dep ataydy. Ónirde temperaturanyng ósui jәne Kavkaz taularynda qardyng azangy bayqalady. Reseyden Kaspiy aghysynyng basty kózi – Volga siyaqty ózender bastau alady.
Communications Earth & Environment-te jariyalanghan 2020 jylghy zertteude mynanday eskertu bar: jýzjyldyqtyng sonyna qaray Kaspiy tenizining dengeyi taghy 9-18 metrge tómendeui mýmkin. Múnday jaghdayda jaghalaulardaghy qalalar tenizge shygha almaytyn eldi mekenderding biri bolyp qalmaq.
Gollandiyalyq geograf, doktor Frank Vesseling Kaspiyding dengeyining tómendeuin «bayau qalyptasqan klimattyq daghdarys» dep atady.
Jýzjyldyqtyng sonyna qaray Kaspiy tenizining dengeyi taghy 9-18 metrge tómendeui mýmkin ekenin Resey men Irannan basqa 3 el zar qaghyp aita bastady. Ázerbayjan Qytaymen birlesip Gýrjistan dәlizin úsyndy.
Klimattyq faktorlardan basqa tenizding tozuyna adamnyng tabighy jýiege aralasuy da sebep bolyp otyr. Volgadan bógetter, suaru jýieleri men su jinaghyshtar Kaspiyge kelip qúiylatyn su aghynyn aitarlyqtay qysqartty. Ortalyq Reseyden bastau alatyn Edilding baghyn Resey baylady.
«Biz Kaspiyding ómirin soryp jatyrmyz», – dep mәlimdedi әzirbayjandyq ekolog daghdarystan shyghu ýshin 5 memleket basshylyghyn ónirlik yntymaqtastyqqa shaqyryp.
Kaspiy tenizi bioqory qúryp ketu qaupi tóngen kaspiy itbalyqtaryn jәne bekire balyqtarynyng qúndy populyasiyalaryn qosa alghanda, bay biologiyalyq qazyna esebinde. Teniz suynyng ishkerley sheginip, auytquyna qaray olardyng mekendeytin jerleri qúrghap qalady. Balyq qory azayyp qana qoymay, jyghylghan ýstine júdyryq degendey, qústardyng kóshu joldary da búzyluda. Tenizding tartyluy, әsirese, Qazaqstan men Ázirbayjandaghy múnay-gaz infraqúrylymyna qauip tóndiredi. Tenizding boyynda ornalasqan porttar logistikalyq problemalarmen betpe-bet kelude. Kemelerge shalghaydaghy sudyng terendigine jetu qiynday týsude. Balyq aulaudyng qúldyrauy men qatar búryndary aghylyp keletin turisterden túratyn turizm biznesi de qúrdymgha kete bastady. Ekologiyalyq apattyng kesirinen adamdardyng densaulyghyna da zor qauip tónip túr: jalanash teniz týbi uytty shandy syrtqa shygharady da, al, ol óz kezeginde auany lastaydy.
Sarapshylar ónirlik yntymaqtastyqtyng osy daghdarysty basqaru ýshin sheshushi mәnge ie ekenin atap ótti. Úsynystardyng ishinde – sudy búryp aludy shekteu, suaru jýielerin janghyrtu jәne klimattyng ózgeruine tózimdi infraqúrylymdy damytu jaghalaudaghy memleketterding nazaryna úsynyla bastady. Kaspiy manyndaghy bes memleket búryndary tap osynday uaghdalastyqtar jasasqan, dәl qazirgi kezde amal ne, sonyng biri oryndalghan joq. Halyqaralyq úiymdar da monitoringti kýsheytuge jәne su resurstaryn túraqty basqarugha kóshuge shaqyrghanymen, ony tyndar qúlaq tek qazaq pen әzerbayjannan ghana tabylyp otyrghany ókinishti, әriyne.
Negizinde Reseyding Kaspiydi saqtap qala altyn mýmkindigi mol. Óitkeni, tenizding basty qorektendirushisi – Edil osy elden bastau alady. Al Kremliding әzirge búl mәselege kónil búrugha niyeti bolmay túrghan siyaqty.
Ábil-Serik Áliakbar
Abai.kz