NASA مەن ەۋروپالىق عارىش اگەنتتىگى كاسپيدىڭ قۇرعاپ بارا جاتقان سۋرەتتەرىن جاريالادى: قازاق جەرىنىڭ دەنەسىنە تۇسكەن تاعى ءبىر دەرت وسىلاي جاريا ەتىلدى.

سونىمەن، NASA مەن ەۋروپالىق عارىش اگەنتتىگى كاسپي تەڭىزىنىڭ جىلدام تارتىلىپ بارا جاتقانىن كورسەتەتىن جاڭا سپۋتنيكتىك فوتوسۋرەتتەردى جاريا ەتىپ، الەم جۇرتىنىڭ نازارىنا ۇسىندى. امەريكالىق Weather-Fox.com كليماتتىق باسىلىمى وسى سۋرەتتەردى تالداپ شىعىپ، سوڭعى ون جىلدا تەڭىز ايماعى ونداعان مىڭ شارشى كيلومەترگە قىسقارعان دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ وتىر.

سپۋتنيكتiك دەرەكتەرگە زەر سالا كوز جۇگىرەتەتىن بولساق، كاسپيدiڭ سولتۇستiك جانە شىعىس بولiكتەرiنiڭ – رەسەي مەن تۇركiمەنستان جاعالاۋلارىنىڭ تايازدانعانىن ەرەكشە ايقىن اڭعارامىز. ال بۇل جايتتى قازاق پەن تۇركىمەننىڭ باسىنا تۇسكەن سور دەسەك تە بولادى.

وزگەرiستەردىڭ سونشالىقتى كوزگە ۇرىپ تۇرعانىن جەرگiلiكتi تۇرعىندار، بالىقشىلار مەن سپۋتنيكتiك مونيتورينگ دەرەكتەرiمەن جۇمىس iستەيتiن ماماندار الدىمەن سەزىنە باستادى. قازاقستان مەن تۇرىكمەنستان تۇرعىندارى ەندى بۇرىن سۋ جايلاعان جەرلەردىڭ قۇرعاق تەڭىز تۇبىنە اينالىپ، ادەتتەگى جۇرت جۇرە الاتىن قارا جولعا ۇقساپ قالعانىن شەرلەنە ءسوز ەتەدى.

ءدال قازىر قولىمىزدا بار سپۋتنيكتىك دەرەكتەر كاسپيدىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس بولىكتەرىنىڭ – رەسەي مەن تۇرىكمەنستان جاعالاۋلارىنىڭ تايازدانۋىن ەرەكشە كورسەتەدى

امەريكالىق باسىلىم حابارلاعانداي، ساراپشىلار كليماتتىڭ وزگەرۋىن كاسپي تەڭىزىنىڭ كەرى شەگىنۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى دەپ اتايدى. وڭىردە تەمپەراتۋرانىڭ ءوسۋى جانە كاۆكاز تاۋلارىندا قاردىڭ ازايۋى بايقالادى. رەسەيدەن كاسپي اعىسىنىڭ باستى كوزى – ۆولگا سياقتى وزەندەر باستاۋ الادى.

Communications Earth & Environment-تە جاريالانعان 2020 جىلعى زەرتتەۋدە مىنانداي ەسكەرتۋ بار: جۇزجىلدىقتىڭ سوڭىنا قاراي كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيى تاعى 9-18 مەترگە تومەندەۋى مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا جاعالاۋلارداعى قالالار تەڭىزگە شىعا المايتىن ەلدى مەكەندەردىڭ ءبىرى بولىپ قالماق.

گوللانديالىق گەوگراف، دوكتور فرانك ۆەسسەلينگ كاسپيدىڭ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىن «باياۋ قالىپتاسقان كليماتتىق داعدارىس» دەپ اتادى.

جۇزجىلدىقتىڭ سوڭىنا قاراي كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيى تاعى 9-18 مەترگە تومەندەۋى مۇمكىن ەكەنىن  رەسەي مەن يراننان باسقا 3 ەل زار قاعىپ ايتا باستادى. ازەربايجان قىتايمەن بىرلەسىپ گۇرجىستان ءدالىزىن ۇسىندى.

كليماتتىق فاكتورلاردان باسقا تەڭiزدiڭ توزۋىنا ادامنىڭ تابيعي جۇيەگە ارالاسۋى دا سەبەپ بولىپ وتىر. ۆولگادان بوگەتتەر، سۋارۋ جۇيەلەرى مەن سۋ جيناعىشتار كاسپيگە كەلىپ قۇيىلاتىن سۋ اعىنىن ايتارلىقتاي قىسقارتتى. ورتالىق رەسەيدەن باستاۋ الاتىن ەدىلدىڭ باعىن رەسەي بايلادى.

«ءبىز كاسپيدىڭ ءومىرىن سورىپ جاتىرمىز»، – دەپ مالىمدەدى ازىربايجاندىق ەكولوگ داعدارىستان شىعۋ ءۇشىن 5 مەملەكەت باسشىلىعىن وڭىرلىك ىنتىماقتاستىققا شاقىرىپ.

كاسپي تەڭىزى بيوقورى قۇرىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن كاسپي يتبالىقتارىن جانە بەكىرە بالىقتارىنىڭ قۇندى پوپۋلياتسيالارىن قوسا العاندا، باي بيولوگيالىق قازىنا ەسەبىندە. تەڭiز سۋىنىڭ ىشكەرلەي شەگىنىپ، اۋىتقۋىنا قاراي ولاردىڭ مەكەندەيتiن جەرلەرi قۇرعاپ قالادى. بالىق قورى ازايىپ قانا قويماي، جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق دەگەندەي، قۇستاردىڭ كوشۋ جولدارى دا بۇزىلۋدا. تەڭىزدىڭ تارتىلۋى، اسىرەسە، قازاقستان مەن ازىربايجانداعى مۇناي-گاز ينفراقۇرىلىمىنا قاۋىپ توندىرەدى. تەڭىزدىڭ بويىندا ورنالاسقان  پورتتار لوگيستيكالىق پروبلەمالارمەن بەتپە-بەت كەلۋدە. كەمەلەرگە شالعايداعى سۋدىڭ تەرەڭدىگىنە جەتۋ قيىنداي تۇسۋدە.  بالىق اۋلاۋدىڭ قۇلدىراۋى مەن قاتار بۇرىندارى اعىلىپ كەلەتىن تۋريستەردەن تۇراتىن تۋريزم بيزنەسى دە قۇردىمعا كەتە باستادى. ەكولوگيالىق اپاتتىڭ كەسىرىنەن ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا دا زور قاۋىپ ءتونىپ تۇر: جالاڭاش تەڭىز ءتۇبى ۋىتتى شاڭدى سىرتقا شىعارادى دا، ال، ول ءوز كەزەگىندە اۋانى لاستايدى.

ساراپشىلار وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتىڭ وسى داعدارىستى باسقارۋ ءۇشىن شەشۋشى مانگە يە ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ۇسىنىستاردىڭ ىشىندە – سۋدى بۇرىپ الۋدى شەكتەۋ، سۋارۋ جۇيەلەرىن جاڭعىرتۋ جانە كليماتتىڭ وزگەرۋىنە ءتوزىمدى ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ جاعالاۋداعى مەملەكەتتەردىڭ  نازارىنا ۇسىنىلا باستادى. كاسپي ماڭىنداعى بەس مەملەكەت بۇرىندارى تاپ وسىنداي ۋاعدالاستىقتار جاساسقان، ءدال قازىرگى كەزدە امال نە، سونىڭ ءبىرى ورىندالعان جوق. حالىقارالىق ۇيىمدار دا مونيتورينگتى كۇشەيتۋگە جانە سۋ رەسۋرستارىن تۇراقتى باسقارۋعا كوشۋگە شاقىرعانىمەن، ونى تىڭدار قۇلاق تەك قازاق پەن ازەربايجاننان عانا تابىلىپ وتىرعانى وكىنىشتى، ارينە.

نەگىزىندە رەسەيدىڭ كاسپيدى ساقتاپ قالا التىن مۇمكىندىگى مول. ويتكەنى، تەڭىزدىڭ باستى قورەكتەندىرۋشىسى – ەدىل وسى ەلدەن باستاۋ الادى. ال كرەملدىڭ ازىرگە بۇل ماسەلەگە كوڭىل بۇرۋعا نيەتى بولماي تۇرعان سياقتى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz