Ghylymy sana – adamzattyng ýzdiksiz evolusiyalyq damuynyng nәtiyjesi. Adamzat ghylymnyng arqasynda myndaghan jyldyq damuyn óte qarqyndy ete bastady. Ghylym damuymen birge, búryn ondaghan‑jýzdegen jyldar atqarylatyn jobalar, endi, uaqyt jaghynan meylinshe qysqardy: jol salu, kópir salu, alyp ghimarattar túrghyzu, myng shaqyrymda qúbyrlar tartu, aishylyq alys jerge baru jәne t.t. – ailar men jyldar emes, sanauly saghattan bastap birneshe aida iske asatyn boldy.

Ghylym – tehnologiya mýmkindikterin ýzdiksiz arttyru arqyly, ómir sýru ayasy – Jer sharynyng barlyq mýmkindikterin, gharyshty da zerdeley aldy, soghan say, ekologiyalyq sanany, jalpyadamzattyq moralidik sanany, sayasy erejelerdi qalyptatyruda.

Ghylymnyng qoghamdyq sana formaty retinde, ózine deyingi mifologiyadan,  miftermen úshtasa otyryp, dogmagha negizdelgen  diny sanadan ýlken aiyrmashylyghy bar:

* Birinshiden, ghylymy sana – ashyq sana formaty bolyp tabylady. Yaghni, ghylym ýshin myna sheksiz makro jәne mikro әlem ýzdiksiz qozghalysta bolady. Sondyqtan, ony tanyp bilui ýshin de adam sanasy «qozghalystaghy әlemdi» sanada «bólshektep» (analiyz), sosyn ol bólshekterdi «qayta qúrastyra» (sintez) aluy kerek;

* Ekinshiden, ghylym ózi zerttegen obektining jaghdayyn ýnemi onyng bolashaqtaghy ózgerui mýmkindigimen baylanysta qaraydy. Soghan say, býgingini ghana emes, bolashaqty da boljaydy;

* Ýshinshiden, ghylym, ózi qoldanatyn ghylymy әdisterdi de, ózining qoghamdaghy jaghdayyn da, ózine degen qajettilik pen súranysty da «ghylymy jolmen» tekserip, aqiqatyn kórsetip, qateligin týzep otyrudy qajet etedi. Yaghni, ghylym ashatyn «obektivti aqiqat» sol ghylymnyng ózine de baylanysty qarastyrylyp otyruy tiyis. Ony zertteytin «ghylym filosofiyasy» da HIH-HH ghasyrlarda arnayy pәn retinde qalyptasyp ýlgergen.

Áriyne, osy «ýsh erekshelikten» ózge de ghylymnyng astarly mәseleleri kóp. Sondyqtan, ghylym olardyng bәrin jinaqtap, «ghylym filosofiyasy» ayasyna biriktiredi, sol arqyly ghylym «ózine ózi tura, obektivti aqiqatqa say jolyn» ózine jәne qoghamgha kórsetip, jol siltep otyrady.

Sonyng biri, býgingi aitylmaqshy «Qazaqstandaghy ghylymnyng damuyna kedergi keltirip otyrghan obektivti jәne subektivti faktorlar» mәselesi de jatady. Búl ‑ elimizding ghylymy әleuetin shektep otyrghan kýrdeli, ózara baylanysty mәseleler jiyntyghyn anyqtau, soghan say, ghylymdy odan әri damytu sharalaryn tudyru, ghylymy sanany ózektendiru jәne t.t. Biz osy mәsele turaly aldynghy maqalada sholu týrinde aita ketttik. Alayda, osy taqyrypqa arnayy toqtalu – ghylym damuy ýshin asa manyzdy ekenin eskerip, onyn  keybir mәselelerine qayta oraldyq.

Kedergilerdi «obektivti» jәne «subektivti» dep bólemiz. 

(Múndaghy eskeretin nәrse: «obektivti» ‑  erkimizden tys payda bolghan kedergiler bolsa, «subektivti» ‑ ózimizding әreketimizding nәtiyjesinde payda bolghan kedergiler):

1. Obektivti kedergiler

a) Qarjylandyrudyng jetkiliksizdigi.

Qazaqstanda ghylymgha bólinetin qarjy óte tómen dengeyde qalyp otyr:

Ol Jalpy ishki ónimning (JIÓ-nin) 0,13%-y ghana qúraydy eken. Al, 2024 jyly Qazaqstannyng JIÓ mólsheri 286 mlrd $ boldy.  Al, әlemdik ortasha kórsetkish — 2,2%; Damyghan elderde  búl kórsetkish ‑ 3%-dan asady). Endeshe, 3%  ben 0,13% arasyndaghy alshaqtyq óte zor ekenin kóruge bolady.

Onyng ýstine, bizdegi memleket tarapynan beriletin ghylymiy-zertteu jobalary túraqty qarjylandyrugha ie emes, búl úzaq merzimdi zertteuler jýrgizuge mýmkindik bermeydi. Tek qana songhy jyldary «zertteu merzimi» úzartylyp, qazirgi jobalar ýsh jyldyq merzimmen atqaryluda. Ol osymen ayaqtalady.

1. Qazaqstandaghy ghylymdy qarjylandyrudyng jalpy kórinisi

Qazaqstanda ghylymgha bólinetin qarjy kólemi songhy jyldary belgili bir ósim kórsetkenimen, JIÓ-ge shaqqandaghy ýlesi óte tómen dengeyde qalyp otyr. Búl kórsetkish Qazaqstan ghylymynyng damu qarqyny men sapasyna tikeley әser etedi.

Naqty derekter (resmy statistika negizinde):

Jyl Ghylymgha bólingen qarjy (mlrd tenge)  JIÓ-degi ýlesi (%)

2010            ~21 mlrd                                            0.18%

2015            ~37 mlrd                                            0.16%

2020            ~55 mlrd                                            0.12%

2022            ~75 mlrd                                            0.13%

2023            ~130 mlrd                                                   0.22%(birshama ósim)

(Eskertu: 2023 jyly ghylymgha bólingen qarjy kólemi ósti, alayda búl ósimning basym bóligi inflyasiyalyq ózgeristermen baylanysty nәtiyjelik tiyimdiligine keri әser etti).

2. Damyghan eldermen salystyru:

(Dýniyejýzilik bankting mәlimeti boyynsha, әlemdik ortasha kórsetkish – 2.2%. Qazaqstan odan 10 esege juyq tómen).

3. Qarjynyng qúrylymy men sipaty:

Qazaqstanda ghylymgha bólinetin qarjynyng qúrylymy da tiyimdiligin shekteydi:

* Granttyq qarjylandyru – qysqa merzimdi (3 jyl) jobalargha bólinedi.

* Negizgi (bazalyq) qarjylandyru – az kólemde beriledi, ol ghylymy mekemening ómir sýruin ghana qamtamasyz etedi.

* Jeke sektordyng qatysuy – óte tómen. GhZTKJ-gha salynatyn jeke investisiyalar damyghan eldermen salystyrghanda әldeqayda az.

4. Qarjy dinamikasynyng erekshelikteri

* Ósim bar, biraq bayau jәne ýzilispen – 2023 jyly ghylymgha bólinetin qarjy kýrt óskenmen, búl túraqty ýrdis emes, kóbine sayasy koniunktura men syrtqy qysymgha baylanysty.

* Inflyasiyalyq әser – bólingen qarjy kólemi tengemen óskenimen, naqty satyp alu qabileti jaghynan ol shekteuli.

* Ghalymdargha bólinetin jeke granttar az – jas zertteushilerge arnalghan baghdarlamalar endi ghana jolgha qoyylyp jatyr.

* JIÓ-degi ýlesi óte tómen jәne halyqaralyq standarttardan 5–10 ese artta;

* Qarjynyng tiyimdiligi men qúrylymy — ghylymdy strategiyalyq túrghyda damytugha sәikes kelmeydi.

Mynaday úsynystar aitamyz:

1. JIÓ-ning keminde 1%-yn ghylymgha bólu – búl Qazaqstandy halyqaralyq dengeyge jetkizu ýshin qajetti eng tómengi shek.
2. Innovasiyalyq startaptardy qoldau ýshin jas ghalymdargha baghyttalghan arnayy qorlar qúru;.
3. Jeke sektordy yntalandyru – salyqtyq jenildikter arqyly kәsipkerlerdi ghylymgha tartu jәne jeke túlghalardyng ghylymy jobalarynyng jýzege asuyna qoldau bildiru, ÝEÚ‑dyng ghylymy jobalaryna da nazar audaryp, oghan da qarjy bólu jaghyn qaastyru ;
4. GhZTKJ nәtiyjelerin ekonomikagha (óndiriske, kәsipkerlikke) endiruding jobasyn bekitu, naqty mehanizmin jasau, jýzege asyru.

ә) Ghylym men óndiris arasyndaghy alshaqtyq:

a) Ghylymy janalyqtardyng ekonomikagha endiru tetigi әlsiz. Innovasiya men tehnologiyany kommersiyalandyru jolgha qoyylmaghan.  Óndiris oryndary kóbine dayyn sheteldik tehnologiyany satyp aludy jón kóredi. Búlardyng da ózindik sebepteri bar: eng aldymen, otandyq industriyalyq keshender jekeshelendiru barysynda shet eldik investorlar men kompaniyalardyng qolyna ótti. Olar úzaq jyldargha kontraktilerge ie bolyp, otandyq ghylymnyng damuyna qajettilik tanytpady. Ekinshiden, elimiz shiykizat satushy elge ainaldy. Kәsipkerlik pen halyq tútynushy tauarlar óndirisi damymay qaldy.  Soghan say, dayyn ónimder shet elderden tasyldy. Yaghni, Qazaqstan ózining «óndiristik qauipsizdigin tolyq qamtamasyz etushi el» dengeyine kóterilgen joq. Búl ghylym men ghylymy janalyqtargha súranysty azaytady.

Qazir elimiz ýlken óndiris oryndaryn ashugha bet búruda: ol – jylu jәne atom elektrostansiyalaryn salu, energetika salasyn tolyq avtomattandyru, jol qúrylysy, qoymalar men qayta óndeu salasyn damytu, jenil ónerkәsipti damytu, agroóndiristi jolgha qon, gidromeliorativti salany janghyrtu, IT salasyn damytu... Múnyng bәri bolashaqta elimizde ghylymdy mengergen jastargha degen súranysty eselep arttyrady.

Endeshe, qazirgi tanda elimizge «Ghylym qúndylyghyn» qalyptastyratyn patriottyq‑iydeologiyalyq is‑sharalardy kýsheytu kerek. Ol naqty jospar negizinde, maqsatty týrde jýzege asyryluy tiyis.

(Mysaly, qazirgi kezdegi damyp bara jatqan «din qúndylyghy» siyaqty...).

ә) Ghylym kadrlarynyng qartangy: Ortasha jasy 50-den asqan ghalymdardyng ýlesi joghary. Sebebi, jalaqysy tómen  bolghandyqtan, jastar ghylymgha qyzyqpaydy nemese tez ketip qalady, sebebi, ghylymda túraqty tabys pen әleumettik qoldau joq. Ghalymdardyng júmystary nasihattalmaydy.

b) Ghylymnyng jahandyq bәsekege qabiletsizdigi. Qazaqstan ghalymdarynyng әlemdik dәreje men bedelge ie jurnaldarda jariyalanu kórsetkishi tómen. Búl mәselede, «Qazaqstanda ghylym damuynyng últtyq standarty» qayta qaraluy tiyis deymiz.

Mysaly, elimizde gumanitarlyq ghylym salasynda mynaday paradoks oryn alyp otyr:, filosoftardyng (basqa ghylymdar da osy jaghday) magistratura men doktaranturagha týsuine «aghylshyn tilin mengerui» kóp kedergi keltirude.

Mәselen, әdette, filosofiyada qabiletti, ony ana tilinde oqyp,  mengergen jastarda shet tilin jetkilikti iygeruge uaqyty bola bermeui mýmkin. Sol sebepti ol doktoranturagha týse almaydy: filosofiya (qazaq tildi)‑ 10 ball alsa da, shet tili – 0 ball. Al, doktoranturagha qalayda doktorant qabyldau qajet. Sóitip, doktoranturagha shet tilin oqyghandar, nemese, qoly bosta aghylshyn tilin mengerip alghan suretshi‑dizayner, ekonomist, qúrylysshy, jәne t.t. saladan kelip, filosofiyadan (tili manyzdy emes) ‑3‑4 ball, shet tili – 9‑10 ball baghamen oqugha týsude.

Sóitip, jaqyn bolashaqta, qazaqstandyq (últtyq) filosofiyany әlemge osy mamandar, yaghni, bazalyq bilim dengeyi joq, filosofiyadan ne maqala jazyp jarytpaghan «mamandar» tanystyratyn bolady. Auditoriyalarda myn‑myng studentterge de osy «mamandar» filosofiyany oqytatyn bolady...

Sol sebepti, «shet tilin biludi» barlyq ghylymdar ýshin «basty kórsetkish» dep sanau ýrdisin – qazaq tildi ghylym men qazaq tildi dara ghalymy túlgha paydasyna sheshu kerek dep sanaymyz.

(Eskertu: Kez kelgen daryn iyesi, qajet bolghanda kez kelgen shet tilin ýirenip alugha qabiletti. Al, filosofiya, ne matematika jәne t.t. – adamgha Tabighat pen Jaratushy bergen qabilet emes pe?). Nәtiyjesinde, GhZTKJ nәtiyjelerining sapasy men sany halyqaralyq dengeyge jetpe jatady.

2. Subektivti kedergiler

a) Ghylymdy basqarudaghy burokratiya ghylymy jobalardy qarjylandyruda, esep tapsyruda shamadan tys burokratiyalyq rәsimder jasap alghan. Sebebi, burokrat – ghylymdy emes, zandy qorghaytyn qyzmetker. Áriyne, zang kerek! Biraq, eger ol korrupsiyamen, ne tamyr‑tanystyqpen jalghasar bolsa – ghylymgha basty qater osy! Sondyqtan, ghalymdardyng uaqyty men energiyasy ghylymy júmysqa emes, esep-qisapqa jәne bibliografizasiyalaugha  ketip jatady. Negizinen, onday esep‑qisapty dәl osy burokratiyanyng ózi jasauy kerek emes pe?!.

ә) Motivasiya men moralidyq ahualdyng tómendigi 

Ghalymdar óz enbegining qoghamda baghalanbaytynyn sezinedi. Ghylymmen ainalysu – әleumettik mәrtebesi tómen, «perspektivasyz» sala retinde qabyldanady. Óitkeni, akademik Asqar Júmәdildaevtyn sózining jany bar: «Bizde shetten bireuding «múrnyn búzyp» kelgenge ýy beredi, mashina beredi. Al, matematikadan halyqaralyq olimpiadada birinshi oryn alyp kelgenge velosiyped te joq» degen edi ol... Sodan bolar,  ghylymy ortada «immitasiyalyq ghylym» týri keng taraluy oryn aluda. Yaghni, Kóptegen «ghylymi» maqalalar shynayy emes, reyting pen kórsetkish ýshin jazylady. Keybir jobalar plagiat. Maghynasyz taqyryptar da jii kezdesedi. Sondyqtan, akademiyalyq ortadan úsynylatyn «taqyryptardyn» ózektiligi elimizding strategiyalyq damuyna say qarastyrylyp, qarjylandyruda onyng kýtiletin nәtiyjesi basym eskeriletin bolsa – ghylymgha da, elimizding damuyna da orasan qoldau bolar edi deymiz.

Mine, býgingi taqyryptyng keybir ózekti mәseleleri osy. Odan shyghar qorytyndy sóz – ol, endi, ministrlerding biligindegi jәne qúzyryndaghy súraq bolsa kerek...

Ábdirashit Bәkirúly, filosof‑publisist.

Berik Atash, Ál‑Faraby atyndaghy Últtyq uniyversiytetting Filosofiya kafedrasynyng ústazy.

Abai.kz