«Qara orystar» men «Qara qúldar» – kimder?

!Qazaq qoghamynda "qara orys", "shala qazaq", "qara qúl" sekildi tirkesterding beyresmy týrde jii qoldanylatyny ras. Búl sózder әdette últtyq bolmystan alystap ketken, ana tilin úmytyp, óz halqynyng mún-mýddesine bey-jay qaraytyn adamdargha qarata aitylady. Alayda, búl tek tildik sipattama emes. Múnyng astarynda tereng tarihi, әleumettik, psihologiyalyq sebepter jatyr. Ásirese, "qara orys" dep atalatyn fenomen – Qazaqstan qoghamynda otarlyq sananyng býginge deyin jalghasyp kele jatqan kórinisi. Ol tek qatardaghy azamattardyng emes, sonymen qatar, keybir jogharyda jýrgen, elding taghdyryn sheshuge sebep bolatyn adamdardyng boyynan da anyq bayqalady.
Búl maqalada biz "qara orys" degen kim, búl úghym qalay qalyptasty, nege múnday adamdar "qara qúl" atanady jәne osy qúbylys el basqaru jýiesine qalay sinip ketkenin jan-jaqty taldaugha tyrysamyz.
"Qara orys" degen tirkes – qazaqtyn qarapayym tilinde payda bolghanymen, tereng maghynaly, simvolikalyq sipatqa iye. Búl – ana tilin bilmeytin ghana emes, sonymen qatar, últtyq qúndylyqtardy mensinbeytin, óz halqynyng tarihyna teris qarap, ózgening mәdeniyetin artyq kóretin adamgha qatysty aitylatyn syn.
Múnday adamdar әdette:
Qazaqsha sóileudi "artta qalghandyq" sanaydy;
Qazaq mәdeniyetinen, dәstýrinen alystap ketken;
Qazaq tarihyna skeptikalyq kózqaraspen qaraydy;
Krepostyq orystyn, europalyqtyn, ne amerikalyqtyng ómir - saltyn ýlgi kóredi;
Qazaq últshyldyghyn "radikalizm" dep baghalaydy.
Búl jerde mәsele tek til bilude emes. Keybir qazaqsha sóileytin azamattardyng ózi "qara orys" minez kórsetip, últ mýddesine nemqúrayly qaraydy. Demek, búl – sana problemasy.
Kenestik jýie jәne otarlyq sananyn tamyry
"Qara orys" fenomenining tarihi tamyry terende jatyr. Kenes Odaghy kezinde últty orystandyru sayasaty jýieli týrde jýrgizildi. 1930 jyldardaghy asharshylyq, 1950-60 jyldardaghy tyng iygeru nauqany, qalalardaghy orys tildi orta – múnyng bәri qazaq halqynyng últtyq tútastyghyna ýlken soqqy boldy. Kóptegen qazaq balalary orys mektepterinde oqydy, qazaq tili túrmystyq dengeyge ysyryldy. Tipti, joghary lauazymdy qyzmetke jetu ýshin oryssha bilu – mindetke ainaldy.
Sol kezennen bastap, qazaq qoghamynda "eki tilde ómir sýretin", "eki mәdeniyetting arasynda qalyp qoyghan "buyn payda boldy. Olar qazaqtyng emes, orystyng tarihyn, әdebiyetin, mәdeniyetin oqyp ósti. Qazaq tilinde oilanbaytyn adamnyng qazaqsha sóileui – mehanikalyq dengeyden әri aspaytyndyqtan, olardyng bolmysy da ózgere bastady. Osylaysha, "qara orys" beynesi qalyptasty.
Nege "qara qúl" - dep atalady?
"Qara qúl" degen tirkes – bir qaraghanda qatty estiletin sóz. Biraq ol – emosiya emes, diagnoz. Búl – ruhani, mәdeni, últtyq erkindiginen aiyrylghan adamnyng beynesi. Qazaq halqynda kóneden "Qúl bolu – tek qol baylanu emes, oidyn, ruhtyng qúldanuy" degen týsinik bar.
"Qara qúl" – óz últyna qyzmet etuden emes, ózge bir últtyng mýddesine júmys isteudi artyq kóretin, qazaqsha sóileudi ar sanaytyn, otarlyq sanany boyyna sinirgen adam.
En ókinishtisi – múnday otarlanghan sana iyeleri tek kóshede jýrgender ghana emes. Qazaqstandaghy sayasatta, media men mәdeniyet salasynda jýrgen azamattardyng ishinde de últtyq ruhy әlsiregen, "qara orys" túlghasyn boyyna sinirip alghandar jeterlik.
Olar ýshin memlekettik til – tek qaghaz jýzindegi formalizm. Shyn mәninde, olar ózderining últ aldyndaghy jauapkershiligin sezinbeydi. Múnday adamdardyng jogharyda jýrui – halyqtyng memleketke degen senimin әlsiretedi. Últtyng olargha senimining ýzilui – ýlken ruhany daghdarysqa aparady.
Búl qúbylys qayda aparady?
Eger búl jaghday jalghasa berse, qazaq últyna tónetin qauip – últtyq ózindik sananyng joghaluy. Halyqtyng qaysybir toby qazaq tilin bilmeydi, ekinshi bóligi, oghan salqyn qaraydy, al ýshinshi bóligi, tilge janashyr bola túra, biylik tarapynan qoldau tappaydy. Búl – ýsh baghytqa tartylghan arqan sekildi – últ tútastyghy әlsireydi, ruhany jiktelu terendeydi.
Qazirgi kýnderi qazaq tili men mәdeniyetine degen súranys artyp keledi. Degenmen, búl súranys biylik dengeyinde tolyq qoldau tappasa, naqty sayasatqa ainalmasa, nәtiyje bola qoymaydy. "Qara orys" sanasyndaghy adamdar jogharyda otyrsa, olar búl prosesting basty kedergisi bolady.
Últtyn bolashaghy – sananyn tәuelsizdiginde
Qazaq bolu – tek qandas bolu emes, ol – sana, jýrek, jauapkershilik problemasy. "Qara orys", "qara qúl" degen tirkester auyr estiledi, biraq olar – qoghamdaghy dertting ainasy. Búl sózderdi qoldanu – adamdardy kemsitu emes, oyatu. Úiqyda jatqan últtyq sanagha qamshy basu.
Biz, qazaqtar, tek syrtqy tәuelsizdikti emes, ishki erkindikti de alugha tiyispiz. Ol ýshin til, din, tariyh, dәstýr – bәri qatar jýrui kerek. Ár qazaq ózining kim ekenin sezingen kezde ghana, el bolamyz.
Últty ózgertu – әrkimnen bastalady. Qoghamdy ózgertuding alghashqy qadamy – ózimizden, óz sanamyzdan bastau. Sonda ghana biz "qara orystardan" arylyp, tolyqqandy ruhany tәuelsiz últqa ainala alamyz.
Beysenghazy Úlyqbek Qazaqstan Jurnalister Odaghynyn mýshesi
Abai.kz