Abaydy oqu bir basqa da tanu bir basqa... tabynu taghy bólek әngime. Óitkeni Ibrahiym biz әlitýsinbegen, tilin bilmegen, eskermegen, elemegen, úqpaghan, úgha almay jýrgen dýniyelerdi bayaghydaqaghazgha  týsirgen eken.  Sonau 19 ghasyrda dýniyege kelip, Shynghystaudyn eteginde jatqanymen, kónili Europa men Peterborda bolghan siyaqty.. Jayjatpay zamana aqyndarymen ýndes bolghanyna riza bolasyn. Ásirese, tanymy men tolghaghy úqsas, Tәnirqosqan, Tatiyanasy ortaq, Pushkinmen ruhaniyjaqyn bolghanyna tan qalasyn. Tandanasyn.

Mening jazbam tarihy zertteu, bolmasa, әdeby taldau emes. Ol – әdebiy synshylardyng alany. Mening týigenderim tek rejisserlyq kózqaras.Sondyqtan da әdebiyet әlemindegi әkimderden artyq ketsem, eshkim sóge jamandamas deymin.

Jaqynda oylamaghan jerden A. Pushkinning «Elegiyasyn» qayta qaraugha tura keldi. Aleksandr Sergeeviychting úly aqyn ekenine dau joq. Onyng úlylyghy –filosofiyasynda, dәlirek aitsam – lirikalyq pәlsapasynda...

...Bezumnyh let ugasshee veselie,
Mne tyajelo, kak smutnoe pohmelie.
No kak vino — pechali minuvshih dney
V moey dushe chem stare, tem siliney.
Ya puti unyl. Sulit mne trud y gore
Gryadushego volnuemoe more...

Al endi Abaygha keleyik.

Esinde bar ma jas kýnin,
Kimdi kórseng – bәri dos.
Mahabbat, qyzyq, mal men baq,
Kórinushi edi dosqa ortaq.
Ýmit jaqyn, kónil aq,
Bolar ma sonday qyzyq shaq?

Elegiya... Lirikadaghy búl janr poeziyada, muzykadabarshylyq. Bayansyz mahabbattyn múny birte-birteaqyndy sara ala saghynysh pen  ózekti órtegensherge bóleydi..Ózinin jastyq atty bekettenbayqamay týsip qalghany qynjyltady. Qinaydy. Sondyqtan da terisine simay barady.

Elegiya kóp aqyndarda kezdese bermeytini ras. Ásirese kommunistik kezende Sovet elinde elegiyaghaoryn joq degen qaghida bolghan. Eki aqynda da ótkenge degen sara ala saghynysh, qaynaghan sary samaurynnyng qaqpaghynan tógilgen ystyq suday kemerine simaydy. Qimastyq. Ekeuinde de poezdyng terezesinen qol búlghap qala bergen baghanalar tәrizdi... Tek sanadaghy jalt-júlt etken jaryqtay...Olar ótken jastyqty, kimdi kórseng bәri dos balang shaqty... mahabbat qyzyq... mal men baq – mastyqty, úiqysyz týnder men alansyz tandardy ansaydy. Iya, dәl solay. Qәzirgidey aq tangha asyqqan albyrt jýrekterding aqshagha mәn bermeytin mәrt kezi...

«Bolar ma sonday qyzyq shaq?..».

Búl súraq emes.. Búl – ókinish. Adamnyng balalyghyn, balghyn kezin saghynghanday... Bolmasa,kórshi ýige qonaq bop kelgen balausa qyzdyng saghan úrlana qarap jymighanynday... nemese әlgi arudyng alysqa, tym jyraqqa bir jola ketip bara jatyp songhy ret saghan búrylghanynday kórinis.

Poeziyanyng qúdireti kez kelgen oqyrmandy baulap aluynda. Aqynnyng óleni  ertengi tanghy shyqtay móldir bolsa, әr ýidin terezesinen sәule bop kiredi. Núryn shashady. Sondyqtan da ShYN aqyn – dosyn, syrlasyn, serigin... Lýpildegen jýreginning soghysy ispetti.

Qúday-au, qayda sol jyldar,
Mahabbat, qyzyq mol jyldar?!
Aqyryn, aqyryn sheginip,
Alystap ketti-au qúrghyrlar.

Abay ótken jyldardy emes, mahabbatyn izdeydi,qymbatyna ah úrady... janyna jaqyn, jýreginejyly «qúrghyr» sezimderin saghynady. Bir auyzsózde qanshama  syilastyq, saghynysh jatyr.

IYә, Abay – suretker. Tek boyaudyn ornynda SÓZ ben suret salady. Qiynnan qiystyrghan er danasy. Qaranyzshy:

Aqyryn, aqyryn sheginip...

Osy sóilemde «aqyryn» sózi eki ret qaytalanynyptúr... Búl aqyn sózinin azdyghy emes – moldyghy. Tenizdegi tolqynnyn qaytqanynday  qaytalanady.Ózi aitqan: aldynghy tolqyn aghalar, keyingi tolqyn iniler...

Algha qaray jyljiyq.

Pushkiyn:

No ne hochu, o drugi, umirati;
Ya jiti hochu, chtob mysliti y stradati;
Y vedaY, mne budut naslajdeniya
Mej gorestey, zabot y trevolneniya:
Poroy opyati garmoniey upiusi,
Nad vymyslom slezamy oboliusi...

Búl jerdegi «vymysel» sózinin maghynasyn ónermen ólennen izdegen jón. Pushkin ólimninzandylyghyn bile túra ólgim kelmeydi, «Ya jiti hochu, mysliti y stradati» deydi.

Bizdin Abay:

Jalynasyn, boqtaysyn,
Saghynasyn, joqtaysyn.
Mahabbat ketti, dos ketti,
Jete almaysyn, toqtaysyn.
Kózime jas ber, jylayyn,
Shydam ber, sabyr qylayyn.
Jaraly bolghan jýrekke
Daua ber, jamap synayyn.

Jýregi keudesine simaghan aqyn bir sәt pendeshiliktin emes,  adamdyqtyn shynynaórmelep shyghyp, Qúdaymen tildeskendey... tiltabysqanynday... sybyrlasqanday...syrlasqanday... Búl – hakim Abay emes, aqynAbaydyn biyiktigi.

Shyn basynda qos aqyn túr. Olar beymәlim tanysdostar. Ekeui de ruhaniy ýzengiles. Ekeui de zarzamanda zapyran qúsqan qos múnlyq. Olargha ortaqTabighat pen Tylsym kýsh. Poeziya hәm Filosofiya. Oyshyl oghlandar... Bayaghyda bir jazghanym esketýsti. «U geniyev ne byvaet nasionalinostiy».Shyny solay, Adamzatqa Kýn ortaq, Jer ortaq. Su ortaq jәne Dana aqyndary ortaq.

Alayda osy jerde eki aqyn qos ózennin bólingensaghasynday, Edil men Jayyqtay ekige ayrylady.

Eger Pushkin ómirinin songhy sәtinde bәrinenqalghan kónilinde mahabbattyn sәulesi taghy bir retjarq etetirinen ýmittense, Abay «kózime jas ber,jylayyn, // shydam ber sabyr qylayyn» depQúdaymen tildesedi. Qúddy Payghambar. Abaydyosy sәtte Jelmayagha minip jerúyyghyn izdegenAsanqayghy dersin. Bolmasa, qobyzyn qolyna alyp,tirshiliktin tamyzdyghyn qalay tauyspaugha boladydep Ajalmen arpalysqan Qorqyt pa dersin.

Amalsyzdan Asqar Toqpanov aytqan әngime esketýsken.

Birde bir jazushy Jambyldan: Tәte, Abay qandayaqyn?» – dep súraghanda, «Tәit әri, qyzyndyúrayyn, Abay aqyn ba eken? Ol – Payghambar ghoy»degen eken» Búl әngimenin bolghany ras.

Álemde Sokrat salghan pәlsapa soqpaghynda talaylardyng izi jatyr. Al maghan jaqyn, bәrimizge etene tanys filosofiya, ol – Abay filosofiyasy.

Ólsem ornym qara jer syz bolmay ma? Ótkir til bir úyalshaq qyz bolmay ma? Mahabbat, ghadauatpen maydandasqan Qayran mening jýregim múz bolmay ma?

Abay filosofiyasy osylay: Shynghystaudan jogharyúshyp, sonau kók aspangha, gharyshqa bettegen... Qúddy, qayran eli qazaghynyn kónilindey tymasqaq, tym biyik...

Talghat Temenov

Abai.kz