Búl maqalanyng taqyrybyn osylay qoyyma, 2000 jyldardyng basynda Qytaydan Qazaqstangha birjolata kóship kelip Almatygha qonystanghan, biraq 2016 jyldary Qúljagha qayta shaqyrtylyp, elge orala almay Qúljada qaytys bolghan, belgili aqyn, Shynjang Jazushylar odaghy men Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi Seyit Qambasovtyng qolymdaghy «Kógarshyn» atty kólemdi jyr jinaghynyng qoljazbasy arqau boldy. Óitkeni, aqynnyng poeziyalyq tuyndylarymen búryn da tanys edim. Búl joly aqynnyng myna jyrlaryn oqyp otyryp tipti de әserlenip, keyde aqynmen birge tolghanyp, aruaghymen birge syrlasqanday boldym.

Osy orayda aita keteyin, kezinde aqyn S.Qambasovtyng bir top óleni respublikalyq «Ýsh qonyr» (№02. 19-qantar, 2011 j.) gazetinde jaryq kórgen bolatyn. Seyit aqyn jazghan әr óleninde jýieli, tamyry tereng oilar aityp, ony sezim boyauymen әrlep jýretin bolghandyqtan, aqynnyng búl alty óleni onyng oishyldyghy, sezimtaldyghy, suretkerligi, etene qauyshqan, әdemi kestelengen alty kórkem әngimege para-par bolyp shyqqan. Sol sebepten de aqynnyng osy ólenderi turaly jazghan «Alty ólenning alty qyry nemese Seyit aqynnyng ishki búlqynysy» atty maqalam, jogharyda aty atalghan gazette jariyalanghan edi. Aqynnyng osy ólenderining arasynda «Men túmanmyn» dep atalatyn óleni bar-túghyn. Osy ólennin:

«Qayda deme, qayda sening túraghyn,
Qay jer túraq bolsa sonda túramyn.
Babam jortqan Shyghystaghy taulardyn
Shatqalynda úzaq jatqan túmanmyn.

Sol shatqaldan aidap shyqqan bir aghyn,
Men әli de shuatylghan túmanmyn.
Túmandatyp jýrmin mine taghy da,
Tútqiyl kep Túmanbaylar túraghyn» degen eki shumaghy jadymda saqtalyp qalypty. Óz taghdyryn babalary jortqan taularda úzaq shógip jatqan túmangha balaghan aqyn túmanyn bir aghyn aidap әkelip Alataugha shóktiredi...

Biraq, aqynnyng búl túmany Alatau shatqalynda úzaq shógip túra almaydy. Ayaq astynan qúiyndatyp soqqan qara dauyl beygham jatqan túmandy qaytadan Shyghysqa qalqytyp ala jóneledi. Ókinishke oray, aqynnyng túmany tarihy otanynan osylay túraqty qonys taba almay, ózining tuyp-ósken jerine shuatylyp baryp qayta shógedi. Qazaqstandaghy balalarynyng qasyna jete almay, olardy bir kóruge zar bolyp qalghan, tayqy taghdyrly aqyn Seyit Qambasov 2018 jyly tamyz aiynyng sonynda júbayy Pәrgýl Kerimbekqyzy ekeui jaldap túryp jatqan pәterde, 76 jasqa tolar shaghynda mәngilikke kóz júmady. Aqyn kóz júmghanymen onyng jazyp qaldyrghan kógarshyn jyrlary halqyna ruhany amanat bolyp, jauharday jarqyrap oraldy...

Ómir joly da, óner joly da asa búralang basylyp, ómirining songhy kezeni qapastaghy búlbúlday shiryghu jaghdayynda bola jýrip, boydan әl-quat ketkenshe aqyn qolynan qalamyn tastamay ólenin jazady. Ár minuty, әr saghaty, әr kýni qúsamen ótip jatqan aqyn «Ashynudyng ayaghy» deytin myna bir shaghyn ólenin:

«Qúday saghan ne jazdym,

Jaratushy?!,

Ýkimet saghan ne jazdym,

Qaratushy?!».

Dep jazghan em ashynyp ketken sәtte,

Jyldarda myng toghyz jýz alpysynshy», – dep bastap,

«Kelemin be Qúdaygha ózim jaqpay,

Kelemin be ýkimetke sózim jaqpay,

Jas kezimnen kelemin alasúryp

Búl súraqtar jauabyn әli tappay.

Aqiqat, shyndyq qúmar qu janymdy,

Kóz júmayyn dep edim jabyrqatpay» dep ayaqtaghan ashynyshty jyr joldary, oqyrmanyn aqynnyng ómir tarihy men tayqy taghdyryna eriksiz ýnildiredi jәne eshkimdi de beyjay qaldyrmaydy.

Sana-sezimi erte oyanghan, tughan halqynyng múnyn múndap, joghyn joqtaghysh qanshyl, últjandy aqyn Seyit Qambasov sonau ótken ghasyrdyng 1960 jyldarynan bastap, «jergilikti últshyl», «keri tónkerisshil element» degen qalpaqtarmen, qytaylyq qyzyl sayasattyng qyl búrauynan әreng bosatylyp, 1970 jyldardyng sonyna ala qoghamdyq júmystargha aralasa bastaghanymen, iydeya baghalap, sóz andyghan, nadandyq jaylap, baqastyq, baqtalastyq órbigen sol tústarda turashyl, tik minezdi aqyn qoghamdyq qayshylyqtyng qara iyiriminde taghy da túnshyghyp,  arpalysa, jan talasa ómir sýredi. Onyng ýstine bir sәtsiz nekening saldarynan túrmystyng tauqymetin de әbden tartady. Keyindep «zaman onaldy, túrmys týzeldi» delingenimen, onyng taghdyry taghy da talay mәrte talqygha týsip, ne óspey, ne óshpey, túrmys-tirshiligi de onsha onalyp ketpey jany jaralanyp, jәbirlene beredi. Tipti jana ghasyr bastalghanda, ruhany azattyq izdegen aqyn Tәuelsiz Qazaqstangha – tarihy otanyna oralsada qytaylyq ilgishterden qútyla almay, qayta qarmaqqa ilinip, jasy  úlghayghan songhy jyldarynda eki elding arasynda sandal ómir keshedi. Osy búghauda jýrgen songhy ómirin aqyn «Sandal...» degen úzaqtau óleninde bylay tolghaydy:

«Men nege mazam joq jýremin?

Men nege mazmúnsyz kýlemin?

Tek ýmit ýzdirmey ómirden,

Áyteuir soghady jýregim.

 

Kýshtiden seskenip búghamyn,

Basymdy ishime tyghamyn.

Tiredi tyghyryqqa taghdyrym,

Múny tek sandal dep úghamyn.

 

Zauqym joq shattyqqa, sharapqa,

Áyteuir toyyp ap tamaqqa.

Kýy keshem, amalsyz ýilesem,

Týskendey myrza bir qamaqqa» dey kelip, odan keyingi joldarynda:

«Aqyn edim әr neni bayqaghysh,

Bop kettim әr neden taysalghysh.

Meni osy kýige әdey týsirgen,

Deymin-au búl netken sayqal kýsh?!

 

Bilmeymin jýrudi jorghalay,

Basamyn ayaqty qorghalay.

Tasyranbay jandarmen tildesu,

Men ýshin eng qiyn bolghany-ay!» – degen aqyn: eshbir kinәsiz bolsada jipsiz baylanyp, úzap kete almay, tasyranbay jandarmen tildese almay, et jaqyn bala-shaghasyn kóre almay, jyn bughan baqsyday alasúryp, nazalanyp jýrgen jaghdayyn qoryqpay qortyndylaydy.

Aqyn Seyit Qambasov qoljazbadaghy ólenderining arasyna: «Men 2017 jyly ólendi edәuir qarbytyp jazdym. Onyng basty sebebi: Qazaqstangha tuysshylay kelip-ketip jýrgen jәne qonystanyp qalghan qazaqtardy Qytay ýkimeti shaqyrtyp alyp, sodan biz myrza qamaqqa týskendey kýy keshtik. Búl jaghday men siyaqty últjandy azamattardyng janyna qatty batty. Osy kezdegi alasapyran kónil kýiimizdi (tuyp-ósken jerde túrsam da) ólenge qosyp, ózimdi-ózim juatyp jýrdim. Osydan tómendegi ólenderimning kóbi sol mezgilding aighaghy ispetti. Eki elding arasynda qazirde solay kele jatyrmyn» degen sóz jazyp qaldyrypty. Sol sebeptende aqyn, eki el arasynda osylaysha sabylghan, sandalghan, tipti qayta kele almay qalghan ózi taghdyrlas qandastarynyng ayanyshty jay-kýilerin tabighattyn, mezgilding tosyn minezderimen, sýrkeyli sәtterimende úshtastyryp, poeziya tilimen beynelep jazady.

«Kýz búlttary» degen óleninde aspanda alasapyran aghylghan súp-suyq, súrghylt kýz búlttarynyng beynesin sheberlikpen surettey kelip, jerdegi qoghamdyq alasapyran jaghdaydy oghan tyghyz baylanystyrady:

«Súrauly aitayyn bir sózdi asyrmay,

Búlt nege qalyndaydy kýzde osylay?

Qystygha jauar keyde suyq janbyr,

Jylauyq kýz búltynyng kóz jasynday.

 

Siyaqty bar tirlikke uayym-qayghy,

Áyteuir aspannan búlt arylmaydy.

Sýrensiz ainalamnyng bәri maghan,

Kýz búltyn ruhym solay qabyldaydy.

 

Jauraghysh bәri úl men qyzymyzdyn,

Bilmeymin sorymyz ba búl bir bizdin,

Búlttary tipti sústy bolyp aldy,

Eki myng on jetinshi jylghy kýzdin», – dep, óz jyryna uaqyttyn, sol kezdegi sayasy jaghdaydyng tanbasyn ashyq qattaydy. Biraq, Qytay eli, aqynnyng tuyp-ósken otany bolghandyqtan ba, әlde ózining sayasi, filosofiyalyq tanymy solay ma, dýniyeni jalt qaratyp, dýrildep damyp kele jatqan Qytay eline artyqsha kektenbeydi, qarghanyp, silenbeydi. Tek Qytay biyliginin, әsirese, atqarushy tómengi biyliktegilerding jýrgizip otyrghan úshqary sayasattaryn aqyndyq syngha alyp, azamattyq lirikalaryn parasattylyqpen, tejemmen, әdepten ozbay jazady. Álemdik sayasatta oryn alatyn iri ister jóninde qúlashyn keng jayyp, aqyn tynysyn keng alady. Aytalyq: «Últ jәne óz últym» degen asa tereng oily tolghauynyng sonyn aqyn bylay týsiripti:

«Últ isin bәrimiz sheshsek deymin,

Aldynan qay últ bolsyn kese ótpeymin.

Últymdy kóp jazghanmen, men ózimdi –

Aqyny adamzattyng esepteymin».

Al, zaman jónindegi kózqarasyn Abay atasynyng segiz ayaq sarynymen kósile jazghan «Búl zaman» degen termesin:

«Súrasang menen búl zaman:

Esepshil zaman, qu zaman» degen qanatty sózdermen týiindepti.

Aqyn S.Qambasov solaydan solay qytaylyq qyzyl sayasattyng qyspaghy men taghdyrdyng tauqymetterin qansha tartyp jýrsede, ol olarmen kýresuding joldaryn tauyp, jigerin janyp, erlene ómir sýrip kelgeni anyq. Órshil, qaysar aqyn aghamyz tayau jyldarda «Er basyna kýn tusa...» degen ghúmyrnamalyq roman jazyp, ózining búralang ótken ómir joldaryn óte jinaqy jәne kórkem bayandap, bir azamat adam qúbylmaly qoghamda qalay ómir sýru kerektigi turasynda oqyrmangha mol bilim, keleli kenes bergen bolatyn. Ásirese, onyng shýlen sezimmen, bay qiyalmen, ozyq oimen jazghan poeziyalyq tuyndylary bәrimizge de әserli oy salyp keledi. Sekeng poeziyasyn ýnilip oqyghan Qytaydaghy jәne Qazaqstanlaghy bir bólim aqyn-jazushylardyng keybireui ony «syrshyl aqyn» dese, keybireui «filosof aqyn», al keybireui «segiz qyrly bir syrly talantty aqyn» degen sekildi biyik baghalar berip jýr. Bizde osy «segiz qyrly bir syrly talantty aqyn» degen baghagha qosyla otyryp, tómende S.Qambasov poeziyasynyng mazmúndyq, kórkemdik jaqtaghy basqa aqyndardan bógenayy bólekteu taraptaryna azyraq ayaldap ótudi jón kórdik.

Birinshiden, S.Qambasovtyng qaysy jyryna ýnilseniz de, ol ainalasyndaghy jaratylys әlemimen, adamdardyng ómiri men qarym-qatynasynan, jan-januardardyng tirshiliginen ózine әser etken detaldardyng bәrinen zandylyq pen mәn izdep, ony qoghamdyq ómirge, zamana ózgeristerine, damu ýrdisterine úshtastyryp, belgili týiinder týiip, oqyrmangha oy tastap, oqyrmandy shyndyqqa, aqiqatqa kóz jetkizuge jetelep otyrudy ózining aqyndyq, azamattyq paryzy esepteydi. «Aytyp ótken aqynda arman barma» degendey, poetikalyq oi-sezimge, poetikalyq tilge bay aqyn aghamyz ózining týisingen, sezingen oilanghan, qiyaldanghan dýniyelerining bәrin de jyryna qosyp aitbay, jazbay, otyra almaytyn kórinedi. Qytaydaghy bir qarymdy qadamgerding «S.Qambasovtyng poeziyasy qyryq qabatqa (kapusta) úqsaydy» degenindey, onyng ólenderining qabatyn arshymay, oilanbay, tolghanbay, belgili әserge bólenbey oqymauynyz mýmkin emes. Sózimizding dәleli boluy ýshin kelte-kelte birneshe mysaldar keltireyik.

«Torghay men jylan» balladasynda, erkin úshyp-qonyp jýrgen sýikimdi torghaydyng uly jylannyng arbauyna týsip, oghan jútylyp ketken tragediyalyq jaghdayyn aqyn óte ashynyshty týrde surettey kelip:

«Tez zorayyp egerde barlyghynan,

Aydahargha ainalsa әlgi jylan.

Qoyar-au dep bizdi de osy jútyp,

Shyn seskenip, shyn qorqyp qaldym múnan» dep, tereng astarly maghynamen týiindeydi.  Sanaly oqyrman balladany týgel oqyp jatpay-aq osy jalghyz shumaghynyng ózinen-aq jylangha jútylghan torghaydyng taghdyry ghana emes, kýshtilerding әlsizderdi jútyp qongy әbden mýmkin degen ýlken sayasy mәnin angharatyny anyq.

«Qyran men qazaq» degen óleninde qyrannyng erekshelikteri men ony qolgha ýiretken sayatshygha jәne qyrandy kók tuyna órnektep jelbiretip jibergen Qazaq eline madaq aita kelip:

«Jany da tәtti, jiger, qayraty zor qúsym,

Jaqynyng әri dosyng da sening boldyq shyn.

Ózindey erkin ómir sýrgisi keletin,

Árbir qazaqqa qasiyet, kiyeng mol júqsyn!» degen aq tilekpen týiindeydi.

«Kýzdegi shóp, quraylar» degen óleninde, bir otaghasynyng aulasy ishindegi quraghan shóp, quraylaryn jinap alyp órtep jatqanyn kórip әri ózi onyng jalynyna jylyna túryp:

«Endi alda qar astynda shirigenshe,

Ómirden osylay dúrys ótken janyp» dep adamdardy ómirge kelgesin, topyraqqa beker kómilmey, azda bolsa ainalana jylu syilap óshkening jón dep jigerlendiredi.

«Qúzghyndar men qúmaylar» degen óleninde qúzghyndar men qúmaylardyng aram ólgen ógizding óleksesine ýimelep, talasyp-tartysyp, obyrlanyp jep jatqan kórinisin dәl surettey kelip:

«Oylaysyng qarap túryp bylay taghy:

Amalsyz qalghan-au dep Qúdaydaghy.

Bilemiz az emes ghoy adamnyng da,

Osynday qúzghyny men qúmaylary» dep qoghamdaghy jemqorlardyng jegenin jelkesinen shyghara ashy tilmen mysqyldaydy.

«Qayran jyrym jelge úshyp» degen óleninde, aqyn kól jaghasynda otyryp bir jaqsy óleng jazady da óz óleninen ózi әserlengen ol keng tynystap alyp, keudesin jelge tosyp túryp, әlgi ólenin sahnada, kópshilikting aldynda túrghanday kónildene, jelpine dauystap oqidy-au kep:

«Kól boyynda ózimdi-ózim qosh qyp,

Kónil kýidi tolqyghan kólge qosyp.

Bir jaqsy óleng jazdym da jalghyz túryp,

Oqydym-au keudemdi jelge tosyp».

Sóitse, aqynnyng auzynan shyqqan әrbir sózin jel alaqashyp, óleni shashylyp aidalagha taralyp kete barady. Búghan aqyn:

«Jýregimnen shyqqan sol mazdaq jyrym,

Tez taralyp ketkenge mәz bop túrdym.

Átten, biraq jartastay janghyryghyp,

Qúlaghyma qaytpady-au azdap bir ýn.

 

Meni mazaq eser jel etkeni me?

Qayran jyrym jelge úshyp ketkeni me?

«Men tabighat bóbegi» bolghanymen,

Tyndamadyn, dep aitam – ókpe kimge?» dep, osyghan renjigen aqyn ólenning sonyn:

«Kónilimen aqynnyng ýiirlesip,

Dýnie qayda jatatyn kýnde ýilesip?!

Jelge oqyghan jyrymdy elge oqysam,

Qalmasa eken sonday bir kýiler keship» dep poeziyanyng qadiri ketinkirep túrghan osy bir tústa, ózin-ózi juatyp ayaqtaydy.

«Súlulyq haqyndaghy tosyn әngime» degen óleninde, aqyn ýlken kóshe boyynda túrghan bir sәtinde, qasyna bir jas kelinshek kelip, qysyla-qymsyna, ibamen iyile túryp bir isting jayyn súraydy. Kelinshek onsha súlu bolmasada, aqyn onyng sýikimdi túlghasyna, núrly da úyang jýzine qúmarta, qyzygha qarap, qúshaqtap alghysy kelip, entige túryp jauap berip jolgha salyp jatyp:

«Jan-tәnine sýiindim naqtap kórip,

Qúshaqtaugha az qaldym tap-tap berip.

Men qaldym da tamsanyp, qalqam ketti,

Ar-úyatyn boyyna saqtap berik...

 

Ol ketkesin oilarmen qyzba-qyzdy,

Kelgendeymin týiinge bir manyzdy:

Jatady eken jasyryn bir súlulyq,

Áyelderding boyynda iman jýzdi», – dep, súlulyqqa, súlulargha ghashyq bolyp jýretin sezimtal aqyn oiyn osylay tapqyrlyqpen týiindeydi. Aqynnyng joghardaghylarday filosofiyalyq,  psihologiyalyq týiinder týigen ólenderi jinaqta shetinen kezigedi. Búl S.Qambasov poeziyanyng mazmúndyq, kórkemdik jaqtaghy ereksheligi dep eseptedik.

Ekinshiden, S.Qabasovtyng poeziyalyq tuyndylaryna múnly әuen, múnly saryn, múnly yrghaq qon sinirilgen. Onyng ol múny – últtyng múny, qoghamnyng múny, azamattyng múny. Bir sózben aitqanda aqynnyng poetikalyq múny. Poetikalyq múny basym ólen-jyrlar oqyrman jýregine múnarlanyp, salmaq salyp jetkenimen, onyng adam ruhaniyatyna baghyshtaytyn shyryn lәzzaty da júghymdy bolmaq. Bayronnyn, Abaydyn, Pushkinnin, odan bergi Qasymnyn, Múqaghalidyn, Tólegennin, Qadyrdyng ólenderin sýiip, sýisinip oqitynymyz da sondyqtan bolar.

Ózining basyp ótken ómir joly, óner joly búralan, azapty bolghandyqtan ba, әlde jan dýniyesi solay nәzik jaralghan ba, әiteuir S.Qambasovtyng qaysy taqyrypta jazylghan ólenderin oqysanyz da oigha, múngha bata beredi ekensiz. Ol óz múnyn ólenderine keyde ashyq, keyde astarly sinirip, oqyrmandy ózimen birge egilte beredi. Sózimizge dәlel retinde birneshe mysal keltireyik. «Jýregimde bir múng bar» degen ólenin:

«Onaylyqsha emi de tabylmaytyn,

Biteu jara sekildi jarylmaytyn.

Kónilimning túratyn kógin torlap,

Jýregimde bir múng bar arylmaytyn» dep bastaghan aqyn odan keyingi shumaqtarynda: jasymnan beri janym sýiip jyr jazsam da, nege ekenin týsinbeymin, ózim de, sózim de shetke kóp qaghyla beredi degen aqyn:

«Qoghamnan bir qoldaytyn kýsh taba almay,

Dýniyening mynau keng qystaghany-ay.

Arasynda eki elding kýy keshemin,

Eki keme qúiryghyn ústaghanday» dey kelip:

«Aynalamda sayrap jýr myndap daryn,

Men ózimshe sayraghan bir adammyn.

Bagham artpay sonda da tirligimde,

Múqaghaly siyaqty múndanamyn» dep ólenin ayaqtaydy.

«Átten, әtten...» degen óleninde aqyn Úlyqbek Esdәuletting «Kiyiz kitap» atty jyr jinaghyn yjdaghatpen oqyp shyghyp odan alghan әserlerin jәne qazaq poeziyasynyn, qazaq aqyndarynyng qazirgi hal-jaghdayyn ashyna bayanday kelip:

«Bir kitaby-aq oiymdy búryp ketti,

Biyik kórdim talaydan Úlyqbekti.

Átten, әtteng bir Ábish oqymaydy-au,

Talghamy da qalamy qúdyretti» dep múndanady.

Aqyn S.Qambasov múnynyng kókesin onyng tabighat, kónil-kýy lirikalarynan tipti de aiqyn kóre alamyz. Óleng sýier qauymnyng birtalayynyng qabyrghasyn qayystyryp, kózine jas aldyrghan «Ile ózenimen múndasu» degen óleninde basy Tekes, Kýnes, Qas ózenderinen bastalatyn Ile ózenining búrynghy Rayymbek batyrlar túsyndaghy arnasynan asyp ótkel bermey jatatyn aduyn aghysy men qazirgi suy azayyp, qúty qashqan sýrensiz aghysyn salystyra, shendestire jandy faktilermen suretteydi:

«Jaghada ósip aluan gýl, shóp pen aghashyn,

Jatsanda jalghap eki ýlken elding arasyn,

Jónkilip aqpay, josylyp aqpay, jәy kilkip,

Ile, sen nege múnayyp, bayau aghasyn?!

 

Aytshy ózenim, qabaghyn kimning baghasyn?

Mening kózime jautandap, jasyp barasyn.

Taulardan shyqqanda aduyn, tentek eding ghoy,

Jazyqta nege jabyrqap, juas aghasyn?!

 

Tynyqqyng kelse, tiyanaghyndy da tabarsyn,

Ansaghan kóling Balqashyna da bararsyn.

Taulardan shyqqanda móldir de túnyq eding ghoy,

Dalada nege bozalang tartyp aghasyn?

 

Múndas eding ghoy syryndy aitshy su maghan,

Qaptaghan qalyng qústaryng qayda shulaghan?

Terenge sýngip, betinde shorshyp oinaytyn,

Balyghyng qayda asau taylarday tulaghan?

 

Aybynyng qayda jalghasqan arghy ghasyrdan?

Aydynyng qayda aq tolqyn atyp tasyghan?

Ótkel bermeytin Rayymbekter túsynda,

Aghysyng qalay, ashuyng qalay basylghan?!

 

Aghayyn deseng de talyqsyp, tolqyp aldygha,

Bólinip-jarylyp, azayyp suyng qaldy ma?!

Ejelgi tanys arnandy saqtap әiteuir,

Bulygha búlqynyp, jatasyng birde jardy úra.

 

 

Myna aghysynmen saltanat qansha qúrasyn,

Qayran Ilem-ay,

sarqylmay qansha shydarsyn?!

Bәlkim jene almay, zamannyng ozbyr aghysyn,

Jarasyn jannyng jasyryp jatqan shygharsyn?!»  – dep, aqyn ózegi órtene otyryp Ilemen múndasady.

Aqyn S.Qambasovtyng osy ólenin men eki jyldyng aldynda әleumettik jelige salghan bolatynmyn. Kóp oqyrmen búl ólenge jyly pikirler aityp, joghary baghasyn berdi. Solardyng qatarynda Qazaqstan Jazushylar odaghynnyng mýshesi, belgili jurnalist, jazushy, synshy Abay Mauqaraúly da bar edi. Ol:  «Belgili jurnalist, әdebiyettanushy Álimjan Áshimúly  әleumettik jelige joldaghan Seyit Qambastyng «Ile ózenimen múndasu» atty ólenin oqyrman kózimen oqyghanymda, sanamda ózenge ainalghan qazaqtyng tarihy taghdyry syrghyp ótkendey tamsanyp, tandanyp qaldym. Qayta oqydym, ózenning ózi óz tilimen sóilep múnyn, syryn shaghuda. Bayaghy aryndy kezi adyra qalyp, qazir әbden jýdep, jybyrlap aqqan symal bolghan ayanyshty hali jýrekti syzdatady. IYә, aqyn azamat, ólenin Ilemen múndasu depti, shynynda aqyn ózining tylsym sezimimen ózenning múnyn qalay tyndaghan deshi?! Ári, ony qazaq sózining nәzik iyirimimen mýltiksiz tókken eken, kelesi kezekte әdebiyetshi kózimen әrbir sózin, tarmaghyn synay qarasam da, selkeu tappadym... Al, óleng jazylghanyna on jyldyng jýzi tayap ta qalsa da, jana jyrlaghanday jyly shuaghy sol qalpy saqtalypty» dep jazdy.

Al, Álem halyqtary jazushylar odaghynyng mýshesi, aqyn Bolat Qorsaqbay: «Seyit aghamyzdyng búl ólenining keremet sayasy astary da bar eken. Óitkeni Ilening basy Qytaydan bastalyp bizge keledi. Ilening múnayuy, tarihy otanyna orala almay jatqan elding múny ekenin astarlap jetkizgen sekildi. Ekinshi shumaqta aqyn sol múndy tereng beynelegen. Mysaly,  «Aytshy ózenim, qabaghyn kimning baghasyn? Mening kózime jautandap, jasyp barasyn» – dep, Qytay biyligining qysymyn, onda jasap jatqan elding jautandap, jasyp otyrghanyn menzegendey. Al, ýshinshi shumaqtaghy: «Tynyqqyng kelse, tiyanaghyndy da tabarsyn, Ansaghan kóling Balqashyna da bararsyn» degen tarmaghynyng da oiy tym terende jatyr. Qazaq tek Qazaqstannan túraq tappasa, Qytaydyng qysymynan mәngi qútyla almaytynyn menzep otyrghanday» dep jazypty. Búl eki qalamgerding pikirine mening alyp, qosarym joq, óte túshymdy oilar aitqan.

Al, «Boztorghayly dalam-ay» degen óleninde aqyn boz dalanyng erkesi boztorghaymen syrlasady:

«Aspanda bir noqat bop bayaghyday,

«Beyshara shyryldaysyng jerge qonbay».

Saghynyp qalyppyn-au shyrylyndy,

Ózinmen kóp jyl boldy birge bolmay.

 

Aspanda bayaghyday túryp taghy,

Aldyng ghoy nazarymdy búryp taghy.

Túrsyng ba jattan, jaudan әli qorghap,

Boz jusan týbindegi júmyrtqandy?!» degen aqyn, bayaghy úlanghayyr dalany, keng kórikti saharaly mekenning barghan sayyn tarylyp, boz jusan týbindegi júmyrtqasyn kisi ayaghynan, mal túyaghynan qorghau ýshin shyryldap úshyp jýrgen boztorghaydyng taghdyryn, sol mekende ejelden birge jasap kele jatqan qazaqtyng taghdyrymen sheber úshtastyrady.

«Ejelgi bolsada búl bay túraghyn,

Qanatyng túrsyng talmay qaytip әli?!

Túrsyng ba tauysa almay san ghasyrlyq,

Boz dala shejiresin aityp әli.

 

Dalanda jýrgenimen qytay estip,

Zaryndy qoymady-au bir Qúday estip.

Basqa bir tirlik jolyn izdeseyshi,

Ótkenshe tar mekende údayy óstip.

 

Ishinde jasaghansha kýnde qauip,

Kettim ghoy tirlik jolyn mende tauyp.

Qazaqtyng boz dalasy jetedi ghoy,

Ketseyshi Arqa jaqqa senderde auyp» (Qyrkýiek, 2015 j.) dep jyrlaghan aqyn, qytaydaghy qandastaryn Qazaq elining Arqa jerine kóshuge shaqyrady. Biraq osy ólendi jazghan aqynnyng ózi sol mekenge qaytyp baryp, boztorghaydyng kýiin kesherin kim bilgen?! Áriyne, ókinishti!

«Jantayyp jata beremin» degen óleninde ózining qartayyp, jiger-qayraty azayyp, jantayyp jatqyshtay beretin bolyp qalghanyna qayghyryp:

«Jelpinip, úmtylyp úshpaymyn,

Qanaty talghan aq qústaymyn.

Araghy tausylyp tastalghan,

Anau bos qúmyragha da úqsaymyn.

 

Dýniyeden bәz solay keshtim be?

Búl ómir syn eken estige.

Jatsam da jantayyp әl kemip,

Jautandap jatqym joq eshkimge» degen siyaqty obrazdy óleng joldaryna ómirshendik ruhy men tәtti múnyn qosyp tapqyrlyqpen ayaqtaydy. Osy shumaqtaghy «araghy tausylyp tastalghan, ana bos qúmyragha da úqsaymyn» degen teneu basqa aqyndardan bayqalmaghan, bayqalsa da Sekeng ózinshe әdemi órnektep jasampazdyqpen jazghan talant sheberligi dep úqtyq, әri aqyn aghamyzdyng ólenderindegi múnly әuenderi pessimizm emes, romantizm ekendigine de kóz jetkizdik.

Ýshinshiden, erterekte bir qalamger S.Qambasovty «Tabighat suretshisi, mahabbat jyrshysy» dep baghalapty. Sol kisi aitsa aitqanday aghamyz shabysynan taymay, tabighat lirikasy men mahabbat lirikasyn tamyljytyp, tógildirip jazyp ótken eken. Búl taqyryptargha qalam tartpaghan aqyn-jazushy da joq shyghar. Desede, búl aqyn tabighatynyng tilin biletindey, tylsym tabighatpen syrlasyp otyrghanday, tabighat tarmaqtaryn jandy surettep, odan mәn-maghyna shygharyp, oqyrmandy túshyndyryp otyratyn ereksheligin taghy da tilge tiyek etpey qoymaydy. Onyng tabighat lirikalary myna jinaghynda salmaqty oryn iyeleydi. Onyng bәrin shetinen tize bermey, tayau jyldarda aqynnyng Burabay kólin sayahattaghanda odan shabyt alyp jazghan myna óleninen azyraq sitattar keltirsek te qúba qúp bolar. Osy ólenin aqyn:

«Kýn shúghylasyn tókken kóp,

Núrlanyp túr bar manay.

Burabay kóli kókpenbek,

Aspannan oiyp alghanday.

 

Kól men sonau zengir kók,

Jibermey kýshti úyaty.

Bir-birine eljirep,

Qarap túrghan siyaqty» dep bastap, odan keyingi shumaqtarda Kókshetaudy Burabay kóline ghashyq jigit beynesinde kórsetip, Kókshening de aibarly, súlu, kórkem kelbetin, ondaghy an-qús, sayahattap jýrgen ónerpaz jigitter men, arulardy da qosa surettey kelip:

«Kórkem sóz terip kónilden,

Jyr jazam birde әn salyp.

Ótetin boldym ómirden,

Súlulyqqa tamsanyp,

Súlulargha tamsanyp» dep ayaqtaydy.

Al, aqyn aghamyz mahabbat lirikalaryn ózining de, ózgening de jan sezimin dirildetip, tipti de shyrayly, lәzzatty jazady, jerine jetkize aitady. Sol sebepten de oqyrman lirikalyq keyipkermen birge jelpinip, tebirenip otyrady. Seyit aghamyzdyng búl taqyrypqa jazylghan ólen-jyrlaryna búryn da talay tartymdy, salmaqty baghalar aitylghan-dy. Al, myna jinaghynda onyng mahabbat lirikalary molynan qamtylyp, qartaysa da poetikalyq sezim-týisigining kemeline kelip, kónilining jasanghyrap túrghandyghy bizdi qatty tanghaldyrdy әri ol mahabbattynyng kendigi men terendigi turasyndaghy ózgeden bóleksheleu kózqarastaryn mahabbat jyrlaryna sheberlikpen sinirip jibergendigin anyq bayqadyq.

Onyng osy tayau jylda ghana jazghan tabighatty tamyljytyp, mahabbatty mazdap túrghan «Ay ekeumizding qúpiyamyz» deytin shap-shaghyn poemasyna azyraq ayaldap ótsek te sózimiz dәleldi bolatyn siyaqty. Bizding bayqauymyzsha, óte jinaqy, tartymdy bayandalghan, Seyit aqynnyng tabighat, mahabbat jyrlarynyng ishinde shoqtyghy eng biyigindey kóringen búl poema ýsh bólimnen túrady. Birinshi bóliminde aqyn poetikalyq qiyalyn alystan qayyryp әkelip:

«Riyasyz jazyp, týier qas-qabaghyn,

Qylyghy qyzyq shirkin jas balanyn.

Aymenen qúpiya syr bólisudi,

Jón shyghar sәby kezden bastaghanym» dep, poemasyn jazugha kirisedi de sosyn, anashymnyng ystyq bauyrynda, aq mamasyn sorpyldatyp emip jatqanymda, bizding jamauly jaman terezeden, aspandaghy Aydy qyzyqtap, ýnilip qarap túratyn siyaqty edi. Qanday týisikting búiryghymen ekenin bilmeymin. Men kózimning qiyghymen oghan qarap shattana, saqyldap kýletin siyaqty edim. Eger ay ala búlttardyng arasyna enip kórinbey qalsa, kózimmen kóp izdep aspangha telmirip jatatyn sekildi edim. Ay sonda mayda, júmsaq qolynday bolghan kýmis sәulesimen meni sylap, sipap úiyqtatatyn dep kelip:

«Ósippiz endi oilasam uaqytqa erip,

Bizderge tabighat ta quat berip.

Túrypty Ay sonda sәby jýregime,

Mahabbat, súlulyqtan shuaq seuip» dep sәby sezimning kórkem dýniyege talpyna, oyana bastaghan alghashqy kezenin әdemi týiindeydi.

Ekinshi bóliminde Abaylarday aqyn bolghysy keletin sezimtal bala jigit Aymenen kóp syrlasyp, kóp múndasatyn, әsirese, Ayly týnde aspangha kóp telmirip:

«Izdeushi em baqytymdy órden dayym,

Súqtanyp súlu Aydy kórgen sayyn.

Qaraytyn tәkapparsyp sonda Ay maghan,

Jerde dep, sony izde dep sening aiyn» degendey kýy keship jýrip, aqyn alghashqy mahabbatyn tapqanda, Ay da birge quana jymyndap túratynyn:

«Ay solay núrgha bólep ainalamdy,

Bólisip shattyghymdy jaynaghan-dy.

Jaynaytyn aspanda da, jerde de aiym,

Darighay ol kýnderim qayda qaldy?» dep Aymenen qúpiya syryn bir týiindep alady da, odan keyingi shumaqtarda lirkalyq keyipker taghdyrdyng soyylyna jyghylyp, búrynghy shattyghy odan moyyn búryp, bir bayansyz nekege úrynyp qalghanda, oghan renjigen Ay onyng terezesinen jabyrqau, bozara syrghyp ótip bara jatatyn, keyin ol taghy bir ómirlik jaqsy jar tapqanda, Ay taghy jarqyrap, jylu syilap, terezesinen meyirli sәulesin tókkish bolghandyghyn sol tústardaghy kónil kýilerine etene baylanystyra surettey kelip:

«Tәnirden aigha qarap kóp tilegem,

Ayym-au, ayalay ber, ayalay ber!» degen sәuegeylik tilekpen poemanyng ekinshi bólimin ayaqtaydy.

Ýshinshi bólimin, aqyn Tanjaryq atasynyn,

«Qayteyin qayran jastyq myrzasynghan,

Boy tartyp bógelmeushy edim  úrghashydan.

Qasyma qatyndar da kelmes boldy,

Shyqpaushy ed shiratylyp qyz qasymnan» degen ólenin kiristire otyryp qyzyqty bastaydy da tәtti qiyaldarmen úiqygha batyp ketken aqyn:

«Týs kórdim bir shattyqqa shalqyghanday,

Engendey bir әlemge altyn aray.

Jadyrap jatyr ekem bir oyansam,

Qarap túr terezemnen jarqyrap Ay» dep kelip, jarqyraghan Ay oghan jarqyn jýzben qarap qalmastan, onyng tәnin jasynan qúlay sýigen osy ghashyghy altyn sәulesimen sylap, sipap sezimin qozghap jatqanyn, lezde qarttyng boyynda qan oinap Aymenen qauyshqangha qaryq bolyp qalghanyn poetikalyq jaghymdy tildermen suretteydi de:

«Búl da bir qartayghanda baghym bolar,

Jastyghyn shalqidy eken saghynghanda er.

Ókpelep jýrushi edim súlulargha,

Boldy dep jolamaytyn manyma olar» dep týsindiru qiyn tylsym sezimin bayanday kelip oqyrmangha:

«Búghan tang ótirik dep qalasyng ә,

Ózing bil nanbaysyng ba, nanasyng ba.

Aydy da kәri kónilge medet tútyp,

Jyr oilap jatyrmyn ghoy alasúra» dep jazyp, poemanyng sonyn bylay týiindeydi:

«Jete almay múnyng mәni, esebine,

Ýnilem qazirgime, keshegime.

Týsken Ay besigime sәby kezde,

Týsip túr endi mine tósegime.

 

Búl syrdy endi kimnen jasyrayyn,

Mәngilik mәpeleude asyl Ayym.

Aymalap túrsa eken әr týni Ay,

Sonda men kәrilik jenip basylmaymyn.

Jatamyn osylaysha tasyp dәiim».

Poemany oqyp shyghyp, biz búl aqynnyng fiziologiyalyq, psihologiyalyq jaratylysyna anyq jip tagha almasaq ta, onyng poetikalyq sezim-týisigining oi-qiyalynyng bay da shýlen, shúghylaly ekendigine tәnti bolghandyghymyzdy jasyra almadyq.

S.Qambasov poeziyasynyng tórtinshi basty ereksheligi retinde, onyng halyqtyq jәne әdebi  ilge óte bay, sonday-aq, ol tildi ólenderining mazmúnyna qaray óte oryndy, logikaly, saralap qoldanatyndyghy jәne keybir jana formalary turaly da toqtalmaqshy edik. Oghan maqalamyzdyng kólemi tym úzaryp ketetin bolghandyqtan, búl joly maqalamyzdy osy arada týiindey túrudy jón kórdik. Onsyz da әdebiyet sýier qauym, ana tilining uyzynan qanyp ósken aqynymyzdyng poetikalyq mәnining qanshalyqty aishyqty ekendigin ólenderin oqyp baghalay jatar dep oiladyq.

Sonynda aitarymyz: ózining daralyghymen, danalyghymen qazaq poeziyasynyng altyn qoryna óshpes qoltanbasyn qaldyryp ketken aqyn Seyit Qambasovtyng qadir-qasiyetin jete týsineyik ardaqty, angharly oqyrmandar. Ol ýshin aqynnyng ómir, óner jolyn jan-jaqtyly jinaqtap, múqiyat zertteuimiz qajet bolady.

Álimjan Áshimúly

Abai.kz