2025 jylghy 29 tamyzda әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining kitaphanasynda Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasynyng 30 jyldyghyna arnalghan halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya ótti. Búl manyzdy shara Konstitusiyanyng qúqyqtyq memleketti nyghaytu, demokratiyalyq instituttardy damytu jәne azamattyq qoghamdy qalyptastyrudaghy rólin talqylaugha arnalghan irgeli alangha ainaldy. 

Konferensiyany úiymdastyrushy – әl-Faraby atyndaghy QazÚU zang fakulitetining memleket jәne qúqyq teoriyasy men tarihy, konstitusiyalyq jәne әkimshilik qúqyq kafedrasy. 

Is-sharagha jetekshi otandyq jәne sheteldik zanger-ghalymdar, memlekettik organdar men halyqaralyq úiymdardyng ókilderi, ýkimettik emes sektor men BAQ, sonday-aq zang fakulitetterining doktoranttary men magistranttary qatysty. 

Konferensiyanyng negizgi qorytyndylary 

Qatysushylar atap ótkendey, 1995 jylghy Konstitusiya otyz jyl ishinde ózining ómirshendigin dәleldep, tәuelsiz Qazaqstannyng berik negizine ainaldy. Konstitusiya adam qúqyqtary men bostandyqtaryn, zannyng ýstemdigin, zang men sot aldyndaghy tendikti, menshik qúqyghynyng qol súghylmaushylyghyn bekitti. Qatysushylar qazirgi zamanghy syn-qaterlerdi de kóterdi: «halyq ýnine qúlaq salatyn memleket» instituttaryn nyghaytu, memlekettik basqaru jýiesining sifrlyq transformasiyasy jәne azamattardyng qúqyqtary men zandy mýddelerin qorghau tetikterin jetildiru. 

Konferensiyagha qatysushylargha arnaghan qúttyqtau sózben әl-Faraby atyndaghy QazÚU-dyng basqarma tóraghasynyng orynbasary – Birinshi prorektor, zang ghylymdarynyng doktory, professor Erkin Ermanúly Dýysenov shyqty. Ol uniyversiytetting Diyrektorlar kenesining tóraghasy Qayrat Ábdrazaqúly Mәmiyding jәne Basqarma tóraghasy – rektory Janseyit Qanseyitúly Týimebaevtyng joldaularyn oqyp berdi.  

Óz joldauynda Qayrat Ábdrazaqúly Mәmiy Konstitusiyanyng әrbir azamat ýshin irgeli qúndylyq bolyp tabylatynyn atap ótti. Onyng pikirinshe, Negizgi zandy qúrmetteu jәne ony búljytpay saqtau – joghary azamattyq jauapkershilikting jәne shynayy otanshyldyqtyng kórinisi. Sonymen qatar QazÚU elimizdegi zang ghylymynyng damuyna jәne joghary bilikti zangerlerdi dayarlaugha erekshe ýles qosyp kele jatqanyn atap ótti. Búl oqu ornynda Salyq Zimanov, Múrat Baymahanov, Súltan Sartaev syndy kórnekti ghalym-konstitusionalister enbek etken, olardyng qúqyqtyq memleket, adam qúqyqtarynyng basymdyghy, zang men sot aldyndaghy tendik, últtyq memlekettilikti nyghaytu iydeyalary 1995 jylghy Konstitusiyada óz kórinisin tapty. Býgingi tanda zang fakulitetining ghalymdary osy dәstýrdi jalghastyryp, qúqyq shygharmashylyghyna belsendi qatysuda, normativtik qúqyqtyq aktiler jobalary boyynsha saraptama jasap, Jogharghy sot pen Konstitusiyalyq sotqa ghylymy qorytyndylar әzirleude. 

Janseyit Qanseytúly Týimebaev óz joldauynda Konstitusiyanyng elding túraqtylyghy men ornyqty damuyn qamtamasyz etudegi strategiyalyq rólin atap ótti. Býginde Konstitusiyada bekitilgen iydeyalar Memleket basshysy aiqyndaghan «Kýshti Preziydent – yqpaldy Parlament – esep beretin Ýkimet» tújyrymdamasynda óz jalghasyn tabuda. Rektordyng pikirinshe, eng manyzdy mindet – jana buyn zangerlerining qúqyqtyq mәdeniyeti men azamattyq jauapkershiligin qalyptastyru bolyp qala beredi. J.Q. Týimebaev, sonday-aq, әl-Faraby atyndaghy QazÚU-dyng ghalym-zangerleri otandyq konstitusionalizmning damuyna zor ýles qosqanyn erekshe atap ótti. Uniyversiytetting belgili akademikteri men professorlary úzaq jyldar boyy zang fakulitetinde enbek etip, Qazaqstannyng qúqyqtyq jýiesining damuyn aiqyndaghan ghylymy mektep qalyptastyrdy. 

Osy orayda, Konstitusiya kýni qarsanynda Qazaqstan Respublikasy Preziydentining Jarlyghymen birqatar kórnekti zangerlerding konstitusionalizmdi damytugha jәne zandylyqty nyghaytugha qosqan zor ýlesi ýshin memlekettik nagradalarmen marapattaluy asa mәndi oqigha bolyp otyr. Olardyng qatarynda otandyq qúqyq tarihymen tyghyz baylanysty ardager-zangerler men ghalymdar bar. Mәselen, Qayrat Ábdrazaqúly Mәmy «Otan» ordenimen marapattaldy. Sonday-aq, basqa da belgili zangerlerding enbegi atap ótildi: I.I. Rogov – I dәrejeli «Barys» ordenimen, V.A. Malinovskiy – III dәrejeli «Barys» ordenimen, B.M. Núrmúhanov – «Qúrmet» ordenimen, al Q.J. Baltabaev – «Parasat» ordenimen marapattaldy. Búl marapattar olardyng kópjyldyq jemisti enbegin moyyndaumen qatar, ghalymdar men praktikterding konstitusionalizmdi damytudaghy ýlesining memleket tarapynan joghary baghalanatynyn aiqyn kórsetedi. Osy dәstýrlerdi qoldap әri damyta otyryp, әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti uaqyt talabyna say jauap bere alatyn jәne qúqyqtyq memleketting negizderin nyghayta alatyn jana buyn zangerlerin dayarlaudy jalghastyruda. 

Memlekettik organdardyng ókilderi – Almaty qalasy prokurorynyng orynbasary Damir Medelbayúly Kataev pen Almaty qalasy Ádilet departamentining basshysy Balaim Túrghanbayqyzy Kesebaeva da konferensiyagha qatysushylargha qúttyqtau sózderin arnap, Konstitusiyanyng qúqyqtyq jýiening myzghymas irgetasy әri qoghamdyq túraqtylyqtyng kepili retindegi manyzyn erekshe atap ótti. 

Konferensiya barysynda kóptegen mazmúndy bayandamalar tyndaldy. 

Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyalyq Soty Apparaty bólimining mengerushisi, zang ghylymdarynyng doktory Elimira Abdykovna Qaliyeva óz bayandamasynda praktikalyq tәjiriybesine sýiene otyryp, konstitusiyalyq baqylau institutynyng júmys isteuin jәne Konstitusiyanyng ýstemdigin qamtamasyz etudegi manyzyn jan-jaqty taldady. 

Zang ghylymdarynyng doktory, professor Musabek Túrghynbekúly Álimbekov óz bayandamasynda sot instituttarynyng damuynyng negizgi ýrdisterin jәne olardyng qúqyq ýstemdigi qaghidatyn nyghaytudaghy rólin atap ótti. Professor Erkesh Qaliyevich Núrpeyisov «Halyq ýnine qúlaq asatyn memleket jәne ashyq týrde óz pikirin jetkizetin qogham: konstitusiyalyq negizder» taqyrybyndaghy bayandamasynda Konstitusiyanyng memleket pen qogham arasyndaghy tiyimdi dialogty qalyptastyrudaghy manyzyna nazar audardy. Elding demokratiyalyq damuy ýshin jergilikti ózin-ózi basqaru instituttaryn nyghaytudyng mәni professor Kabdulsamih Kóshekovich Aythojinnin «Qazaqstan Respublikasyndaghy jergilikti ózin-ózi basqarudyng konstitusiyalyq-qúqyqtyq negizderi» atty mazmúndy bayandamasynda erekshe atap ótildi. 

Sheteldik ghalymdardyng bayandamalary da erekshe qyzyghushylyq tudyrdy. Qyrghyz Respublikasy Preziydenti janyndaghy Últtyq attestattau komissiyasynyng tóraghasy, zang ghylymdarynyng doktory, professor Bekbosun IYshenbekovich Borubashov «Qyrghyz Respublikasyndaghy konstitusiyalyq reformanyng mәseleleri» taqyrybyndaghy bayandamasynda kórshiles elding konstitusiyalyq zannamasyn damytudaghy zamanauy ýrdisterdi taldady. 

Sveta Bayniyazovna Amaniyazova, Berdaq atyndaghy Qaraqalpaq memlekettik uniyversiytetining dosenti, «Konstitusiya jәne genderlik tendik: Qazaqstan men Ózbekstandaghy qúqyqtyq kepildikterdi taldau» atty bayandamasynda teng qúqyqtar men mýmkindikterdi qamtamasyz etu mәselelerine nazar audardy. 

Tәjik últtyq uniyversiytetining kәsipkerlik jәne kommersiyalyq qúqyq kafedrasynyng mengerushisi Odilbek Abdulnazar Mavlonazarzoda mazmúndy bayandamasynda kәsipkerlik erkindikting konstitusiyalyq kepildikterining manyzyn atap ótip, olardy salystyrmaly taldau jasady. 

Qorytyndysynda, qatysushylar konferensiyanyng tek ghylymy pikirtalas emes, sonymen qatar konstitusiyalyq qúqyq ghylymyn damytu, qúqyq shygharmashylyghyn jetildiru jәne memleketting qúqyqtyq negizderin nyghaytu boyynsha tәjiriybe men jana iydeyalar almasudyng alanyna ainalghanyn atap ótti. 

Abai.kz