Seysenbi, 9 Qyrkýiek 2025
Alashorda 273 0 pikir 9 Qyrkýiek, 2025 saghat 13:08

Semey – sirkting otany!

Suret: semsk.kz saytynan alyndy.

Alashtyng otany bolghan Semey ólkesinde sal-serilerding dәureni órlegen dala sahnasynda «aghashayaq» degen atpen tanymal bolghan alghashqy aghashayaq – Nazarolla Jýndibayúly búrynghy Semey guberniyasynyng Delbegetay bolysy, kәzirgi Jarma audany, Sattyq qystaghynda dýniyege kelgen. 

1818-1898 jyldar aralyghynda ómir sýrgen әnshi, aqyn, ónerpaz, sal-seri, batyr, baluan Nazarolla Nayman ishinde Matay ruynyng Qúdas bútaghynan shyqqan.

Aghashayaq – sirk ónerining erekshe týri. Qazaq dalasyna kóshpendi elde iri sauda ortalyqtary ashylyp, mәdeniyette auys-qiys bolyp jatqan tústa eki ayaghyna baldaq tanyp, jelgen atpen jarysudan bólek jeti ónerdi mengergen birtuarlar Nazarolla, Berikbol Semey ólkesining túnghyshtary.

Kerek jerde otty auzymen bay-manaptyng mysyn basyp, bilimdimen de, biliktimen de iyqtasa jýrgen alghashqy Aghashayaq Nazarolladan keyin Abay audany Múqyr bolysynda Berikbol Kópenúly keldi. Olardy býgingi úrpaq bilmegenimen, bizge deyingiler jazyp ketken.

Sirk – degende bizding kóz aldymyzgha betterin boyap, andardy sekirtip, balalardy kýldirip jýretin sayqymazaqtar elesteydi. Al, bizdin  birtuar talanttar sirk ónerin kóshpeli ómir salty men mal sharuashylyghynan alghan. At qúlaghynda oinaghan әr qazaq er atanu ýshin shauyp kele jatyp, at ýstinen tenge alyp, qylysh, shoqpar sermep, sadaq tartyp, jau oghyn darytpau ýshin oqys enkeyip, atynyng bauyryna týsu sekildi at ýstinde oinalatyn barlyq últtyq oiyndar asqan sheberlikti talap etedi.

Qazaqtan shyqqan túnghysh Aghashayaq Nazar jastayynan qolyna dombyra ústap, әn aityp, serilik qúryp, 18 jasynda әnshi, aqyn, seri, baluan degen ataqqa ie boldy. Ol es bilgennen bastap әbden boyynan kýsh ketip, qartayghansha  eki ayaghyna úzyndyghy jerden kemi eki-ýsh metr, tipti odan da biyik eki baqan tanyp attyly adammen jarysqa týsui ony el ishinde «Aghashayaq» atandyrdy. Týrli an-qústyng әuenine salyp, neshe aluan kýldirgi oiyndar kórsetetin bolghan. Bet-auzyn qúbyltyp kýldiru, mylqau bolyp ymdau, eki saqaudyng bir-birimen sóilesui syndy sayqymazaq oiyndar kórsetken. Shapqan attyng ýstinde týregep túryp biylep, bauyrynan әdeneshe ret ainalyp ótip, jerdegi taqiyany auzymen alu Nazar Aghashayaqqa qiyn sharua emes. Saharany sahna etken jampoz әrtis ýnemi taqpaqtap sóileydi eken. Kókpektilik aitysker aqyn Q.Altynbaevtyng aituynsha, Nazar qos baldaq tanyp jýgirudi elden tasa, taugha baryp ýirengen. Semeyden 70 shaqyrym jerdegi Karpovka auylynda bolghan jәrmenkelerding birinen ayaq tireytin kertpeshteri, qoltyqqa basatyn kóldeneng jaqtaulary bar, qúrastyrmaly eki baqandy satyp alady. Sodan auyl adamdarynan jasyrynyp, tau ishine baryp jattyqqan. Baqangha ne bir jartastyng nemese ýiding tóbesine shyghyp minetin kórinedi. Aghashayaq Nazar «Betashar», «Biylerge», «Balasy Jýndibaydyng atym Nazar», t.b. mysqyl ólenderinde әdiletsiz atqaminerlerdi shenese, «Atandym ózim Nazar Aghashayaq», «Jarqyldadym jas kýnde», «Kәrilik» sekildi ólenderinde kónil-kýiin, ómirden kórip-týigenin  naqyl sózder arqyly bildiredi. Onyng «Qara jorgha», «Au, janym, Jәnikey-au», «Sary ózen» әnderi el ishine keng taraghan.

Nazar Jýndibayúlynyng 10 balasy bolghan. Alayda onyn birdey jer besikke tapsyrghan. Songhy balasy qaytys bolghanda:

Topyraghyn tompaytyp,
Toghyzdy alghan qúdayym.
Japyraghyn jalpaytyp,
Jalghyzdy alghan qúdayym.
Ózi berip, ózi aldy,
Ólimning iyesi uayym, – dep sherlengen.

Ókinishke qaray, qazaqqa ýlken ónerding qaqpasyn ashqan ónerpazdyng artynda túyaq qalmady. Aghashayaqtyng ólenderi Ádebiyet jәne óner institutynyng qoljazbalar ortalyghynda saqtauly.

Ekinshi Aghashayaq – Berikbol Kópenúly sharshy toptyng serkesi, shashbaulynyng erkesi bolghan, aqyn, jelayaq, shabandoz. Dәstýrli segiz perneli dombyragha taghy eki perne jalghap, ýsh ishek qosyp tartu óneri osy Berikbolgha tiyesili. Dombyrany bashpayymen tartu, dauyspen әr jastaghy adamnyn, әrtýrli qústyng ýnin salu Aghashayaq Berikboldyng bir qyry ghana sanalghan. 1861-1932 jyldarda ómir sýrgen Berikbol Kópenúly «Ayaghym-ay», «Ahahau-ahau», «Oy, jiyrma bes», «Jiyrma jeti qyz», «Jetimning әni», «Úmpa-úmpa paraday», «O, dýniye, kempirim-ay», «Qúdyretting ker tayy-ay» atty kýldirgi әnder shygharghan. Ayaghyna baqan baylap attylymen jarysqan. Aghashayaq ónerine Áuezov jas kýninen tәnti bolghan. Onymen talay ret kezdesip, Abay әnderi turaly әngimelerin estigen. Ol Abay turaly zertteulerinde úly aqyn múrasyn jinap, nasihattaushylar qatarynda aghashayaq esimin de qúrmettep atap, «Abay joly» roman-epopeyasynda әnshi-ónerpaz retinde surettegen. Berikbol Aghashayaq shygharghan «Aghashayaq» әnin Ámire Qashaubaevtyn Semeyde oiyn-sauyq keshterinde oryndaghanyn Áuezov talay ret estigen. Abyraly ónirinde tughan Ámire Qashaubaev pen Aghashayaq Berikboldyng auyly qatar ornalasqan. Elge tanymal eki ónerpaz Ámire Qashaubaev Aghashayaqtyng “Aghashayaq” әnin Pariyj sahnasynda oryndady. Ámireden ony A. Zataevich jazyp alyp, notagha týsirip 1933 j. “Qazaqtyng 500 әn-kýii” kitabynda jariyalady. Án mәtini 1955 j. “Qazaqtyng halyq әnderi” jinaghynda jaryq kórdi. Aghashayaq óz janynan kýi de shygharghan. Abaydan kóp ýlgi alyp, úly aqynnyng әnderi men ólenderin el arasyna taratqan, onyng Kókbay, Uәiis, Aqylbay siyaqty shәkirtterimen jaqyn dos bolghan. Semey topyraghynda dýniyege kelgen qos Aghashayaq Úly ólke topyraghynyng sirk ónerine de besik bolghanyn aighaqtaydy.

Almahan Múhametqaliqyzy

Abai.kz

0 pikir