«Uaqytym romandy jazugha emes, oqigha jelisin oilaugha ketedi»

ERG kompaniyasynyng diyrektorlar kenesining tóraghasy Shuhrat Alidjanúly Ibragimovtyng demeushiligimen ótip jatqan konkurstyng ýshinshi kezenge ótken segiz qalamgerding biri – Duman RAMAZAN.

– Duman, Siz jazu әlemine qalay keldiniz?  

– Sonau mektepte oqyp jýrgen kezding ózinde shaghyn-shaghyn әngimeler jazyp jýretinmin. 1985 jyly QazMÚU-ding jurnalistika fakulitetine oqugha jurnalist emes, jazushy bolamyn dep týskenmin. Óitkeni, jas kezimde jazushy bolatyn adam jurnalistika fakulitetinde oquy kerek shyghar dep oilaytynmyn. Búl kózqarastyng qaydan payda bolghanyn ózim de bilmeymin. Bәlkim, kóptegen qalamgerlerding jazushylyqty jurnalisten bastaghanyn estigendikten bolar.

Ýshinshi kursta oqyp jýrgenimde jazghan «Songhy dem» әngimem respublikalyq «Halyq kenesi» gazetine aparghan kýnning erteninde jaryq kórdi. Bes redaktor Sarbas Aqtaev aghamyz qatty únatyp, gazetke bettelip qoyylghan bir maqalany aldyryp tastap, әngimemdi esh ózgertusiz saldyryp jiberipti. Semey poligony aumaghynda, Degeleng tauynyng manynda shóp shapqan Mәjit degen jigitting dýmpulerding saldarynan payda bolghan kólge týsip, sodan ýstine jara shyghyp, qúrttap ólgenin jazyp edim.

Búl 1990 jyldyng kóktemi bolatyn. Kenes Odaghy taramaghan, әli tәuelsizdik almaghanbyz, Semey poligony jabylmaghan. «Halyq kenesi» gazetining ózi ashylghanyna kóp bolmaghan. Sodan gazet basshylary qyzmetke shaqyrdy. Kim búnday úsynystan bas tartsyn. Birden kelisip, Jogharghy Kenesting basylymyna tilshi bolyp ornalastym.

Mine, osy әngimening arqasynda  oquymdy bitirmey jatyp, jurnalist bolyp shygha keldim. Múndaghy aitayyn degenim, kórkem shygharmalarym әli jetelep keledi. Tipti, osy «Qazirgi zamanghy qazaq romany» konkursynyng aqtyq kezenine ótkenim de kórkem shygharmalarymnyng arqasy ghoy dep oilaymyn. Ádilqazylar búghan deyingi kórkem shygharmalarymdy oqyp-bilgendikten jazyp shygha alady-au dep senim artqan bolsa kerek.

– Siz birneshe jyl dramaturgiyada jýrdiniz. Prozagha qayta oraludyng sebebi nede?

– 2009 jyly «Álem әdebiyeti» jurnalyna qyzmetke túryp, Astanagha kóship bardym. 2010 jyly ayaq-astynan Astanadaghy Qaliybek Quanyshbaev atyndaghy qazaq drama teatrynyng rejisseri Bolat Úzaqov júmysyma izdep kelip, Kenesary han turaly piesa jazyp beruimdi ótindi. Alghashynda dramaturgiyalyq shygharma jazyp kórmegenimdi aityp, basymdy ala qashtym. Biraq, Bókenning «Kenesary hannyng ruhyn Astanagha oraltuymyz kerek. Kenesary turaly dramalyq shygharmany tek siz ghana jaza alasyz» degen sózderinen keyin erip ketip, kelisim berdim.

Eki aiday uaqyt berdi. Aytqan uaqytynda jazyp berdim. Teatr újymy qabyldap alyp, Bolat Úzaqov jedel-qabyl sahnagha dayyndady. 2010 jyly 21 qarasha kýni Quanyshbaev teatrynda «Kenesary – Kýnimjan» qoyylymynyng túsaukeseri dýrkirep ótti. Tabyspen qoyyldy. Atalmysh tarihy drama 2011 jyly Qazaqstan Respublikasy Tәuelsizdigining 20 jyldyghyna arnalghan Últtyq teatrlardyng respublikalyq festivalinde «Eng ýzdik drama» atandy. Kelesi jyly Astana teatryna akademiyalyq mәrtebe berildi. Oghan da «Kenesary – Kýnimjan» spektaklining qosqan ýlesi boldy.

Kenesary turaly qoyylym sәtti shyqqan song rejisser Bolat Úzaqov pen Qalleky tetrynyng sol kezdegi diyrektory Erkin Juasbek agham ekeui eki jaqtap Abylay han turaly tarihy drama jazyp beruimdi ótindi. Jazyp berdim. Bolat Úzaqovtyng rejisserligimen «Abylay hannyng armany» 2013 jyly 12 jetoqsanda atalmysh teatrda sahnalandy. Taghy da tabysty qoyyldy.

Sodan bir kýni Astana teatrynda ataqty teatr synshysy Áshirbek Syghay aghamdy kezdestirip, az-kem әngimelesip qaldyq. «Sen basy-býtin dramaturgiyagha kel. Qazaq dramasyn damytugha ýles qos» dedi.

Ol kisining sózin jerge tastau mýmkin emes qoy! Sodan qabyrghammen kenese kele, dramagha basy býtin ketip qaldym. 2010 jyldan býgingi kýnge deyin tek dramalyq shygharmalar jazdym. Odan keyin «Kerey – Jәnibek» tarihy dramam sahnalandy. 2023 jyly 23 mausymda Qalleky teatrynda «Joshy han» tarihy dramam qoyylyp, ony Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng ózi kelip kórip, joghary bagha bergenin bilesizder. Sonyng arqasynda Qaliybek Quanyshbaev teatryna últtyq mәrtebe berildi. Búl – men ýshin de zor mәrtebe, ýlken quanysh.

Al endi nege prozagha qaytyp oralghym keldi? Ony da aitayyn. Qasiyetti teatr ónerining manynda kózge kórinbeytin týrli intrigalar jýrip jatady. Keyde tamyr-tanystyqpen týkke túrmaytyn qoyylymdar qoyylyp jatady. Oblystyq teatrlar kóbinese jenil-jelpi dýniyelerdi súraydy. «Sizding tarihy dramalarynyzdy qongha mýmkinshiligimiz joq» dep shyndaryn aitady. Qarjynyng tapshylyghy óz aldyna, bir tarihy dramadaghy onshaqty tarihy túlghany óz dengeyinde alyp shyghatyn akterlerimiz joq dep qynjylys bildiredi.

Taghy bir mәsele, dramaturgiyalyq shygharmany kóp adam oqy bermeydi ghoy, al ony sahnalatu ýshin teatr basshylaryna kýning týsedi. Al biz eshkimge kýnimdi týsire kórme deytin qazaqpyz. Sóitip, qaytyp teatr manayynan jýrging kelmey qalady. Abay atam aitpaqshy, jalma-jan túra qashqyng keledi.

Al endi jaqsy prozany elding bәri oqidy. Sondyqtan prozagha qaytyp oraldym. Namys degen qúdiret bar ghoy! Prozamen de biraz jerge barugha bolatynyn teatrdy jeke menshigindey biylep-tósteytin basshylargha dәleldegim keledi.

– Qazaq әdebiyetin aitpaghanda әlem әdebiyetinen mol habardarsyz. Qay jazushynyng jazu mәneri únaydy? Ózinizge tikeley әser etken qalamgerler bar ma?

– IYә, ózderiniz bilesizder, «Álem әdebiyeti» jurnalynda onshaqty jyl qyzmet istedim. Jauapty hatshy, bas redaktordyng orynbasary, bas redaktor boldym. Kýndegi júmysym shetel әdebiyetin oqyp, ýzdik shygharmalardy audartyp, jurnalgha basugha dayyndau edi. Rahat emes pe?! Álem әdebiyetining klassikterin ghana emes, qazirgi myqty aqyn-jazushylardyng kórkem shygharmalaryn qúnygha oqugha mýmkindik tudy. Myqty jazushy bolghyng kelse, sen әlem әdebiyetin onsyz da mindetti týrde oqyp, terenirek biluing kerek.

Men jazushylardy jazu mәneri boyynsha emes, shygharmalarynyng sapasyna qarap baghalaymyn. Mәselen,  Dostoevskiyding jazu mәneri asa bir kónilimnen shygha qoymaydy. Biraq, shygharmalaryn men ghana emes, әlem sýiip oqidy. Dýniyejýzi baghalaydy. Óitkeni, keyipkerlerding bolmys-bitimlerin, minez-qúlyqtaryn, ishki jan dýniyelerin keremet ashyp, kelistire suretteydi. Álemde osy baghyt joghary baghalanady.

Attary oiymda jýretin jazushylardyng әrqaysysynyng erekshelikteri, artyqshylyqtary, qúndylyqtary, aitarlary bar. Sol qalamgerlerding bәri janama bolsa da әser etti ghoy dep oilaymyn. Ásirese, әngime, novella janrynyng asqan sheberleri Chehov, Buniyn, Mopassan, London, Kipling, Akutagava sekildi jazushylardan kóp nәrse ýirendim dep aita alamyn. Tikeley әser etken jazushym – ózimizding Múhtar Áuezov!

– Bәige sharty boyynsha roman ýsh úrpaq ókilining taghdyryn qamtidy. Siz osy zamanghy jastargha, qyz-kelinshekterge qatysty әleumettik jelide syn aityp jýresiz. Ol oilarynyzdy myna shygharmagha qosasyz ba?

– Eng aldymen osy «Qazirgi zamanghy qazaq romany» әdeby bayqauyn úiymdastyryp, demeushilik jasap otyrghan ERG kompaniyasynyng diyrektorlar kenesining tóraghasy Shuhrat Ibragimov myrzagha rahmet aitamyn. Jaqsy isting basy-qasynda jýrgen barsha qauymgha myng alghys! Enbekteri janyp, tabystary molaya bersin.

Sóz joq, jaqsy bayqau. Segiz jana roman jazylyp, bir qalamger 15 000 000 tenge qalamaqy alyp, ol shygharma boyynsha kino týsiriledi. Al qalghan jeti qalamger romandy jazyp ótkizse, 3 000 000 tenge qalamaqygha ie bolyp, kitaptar shygharylady. Búl – qalamgerlerdi qoldaudyng tamasha ýlgisi ghana emes, qazaq әdebiyetin damytudyng jarqyn kórinisi!

Áriyne, mýmkindiginshe bәige shartyna say jazugha tyrysamyn. Roman jazasyng dep eshkim zorlaghan joq qoy, óz erkimmen tapsyrys berdim. Endeshe, demeushining talabyn oryndaugha tiyispin. Romanymda ýsh úrpaq (ata, bala, nemere) ókilining taghdyr-talayy suretteledi. Bir otbasy mýsheleri arqyly bir dәuirdegi qazaq últynyng taghdyr-talayyn, tynys-tirshiligin, quanyshy men qayghy-qasiretin, arman-maqsaty men mún-nalasyn, qiynshylyghy men azabyn suretteymin. Tarihy oqighalardy qúrghaq bayandamaymyn, keyipkerlerimning jan-dýniyesin  terenirek ashugha tyrysamyn, ishki ilhamdaryna ýnilemin, kónil-kýilerin shynayy jetkizuge kýsh salamyn.

Áleumettik jelide ara-túra syn jazyp qoyamyn. Ol bireudi synap-mineu ýshin emes, qoghamyma tittey de bolsa paydam tiyip, on-solyn әli tanymaghan jastar men keybir esirik-eserlerge oy salsam degen izgi niyetten tuyndaghan qaraket qoy! Ol oi-pikirlerdi búl shygharmagha qosa almaytyn shygharmyn.

– Ótkende Abay toyyna Sizdi arnayy shaqyrsa da barmadynyz. Onyng sebebin de aitpadynyz. Shamasy, osy romannyng jazuyn suytqynyz kelmedi ghoy.

– Abay toyy jalpy әdebiyetting toyy boluy kerek edi. Kimning úsynysy ekenin bilmeymin, aqyndar ghana shaqyrylyp, jazushylardy bólip tastady. Búl – tarihta birinshi ret. Aqyn-jazushylardyng toyynda múnday bólu eshqashan bolmaghan. Aqynnyn, bolmasa, jazushynyng toyynda bәrin birdey shaqyratyn. Sebebi, aqyn da, jazushy da – әdebiyetting ókili. Olardy bóluge bolmaydy.

Taghy bir kónilime qonbaghan nәrse, Abaydyng toyynda aqyndar aitysyn, baluandar kýresin, at jarysyn úiymdastyrudyn, qayta-qayta konsert qoydyng ne keregi bar?! Abaydyng toyyn taghy da auyldyng toyy ghyp jiberdi.

Abay toyynda abaytanushylar syi-qúrmetke bólenui kerek. Bir aitys aqyny, bir at iyesi, bir baluan bir-eki saghattyng ishinde kólik minip ketedi. Olar Abaydy tanymaghan, tipti zeyin qoyyp oqymaghan bolulary mýmkin. Al ómir boyy úly aqynnyng shygharmashylyghyn zerttegen ghalymdar syi-qúrmetten qúr qalady. Tipti, toygha shaqyrylmay qalghandary bar. Ádiletsizdik qoy!

Jalpy qazaqtyng toyyna reforma jasaluy kerek. Kenes kezindegidey bir saryndy toy jasaudan aryluymyz kerek.

Abay toyyna aqyndar aitysy men konsert tamashalap, baluandar men at jarysyn kóru ýshin baramyn ba?! Ol auyldyng adamdary men sol auyldyq dengeyde oilaytyndar bolmasa, maghan týk qyzyq emes. Kerisinshe, kónil kýiimdi qúlazytady.

Mine, uaqytymnyng joqtyghynan emes, osynday kelensizdikter kónilime qonbaghandyqtan, ishime syimaghandyqtan barmadym. Sonda endi Múhtar Áuezovtyng toyynda tek jazushylar festivalin ótkizip, prozashylardy ghana shaqyra ma? Týk týsinbedim.

– Týsinikti boldy. Endi qúpiya bolmasa, romannyng qansha bóligi bitkenin aitynyz. Ony әielinizge, әlde dosynyzgha oqytyp alasyz ba?

– Romanymdy jýz betten asyryp tastadym. Qúdaygha shýkir, qolym jýrip jatyr. Ózimdi, basymdaghy miymdy sharshatyp almas ýshin kýnine ýsh betten artyq jazbaymyn. Romandy jazugha emes, oqigha jelisin qúrugha, oilanugha kóbirek uaqytyng ketedi.

Qazir eshkimde dayyn kitap bolmasa jazylyp jatqan qoljazbany oqyp otyratyn uaqyt joq. Zamannyng ózi bәrin jantalastyryp qoydy. Mәselen, әielimdi alayynshy. Mektepte tarih pәninen sabaq beredi. Synyby bar. Júmysy bir bitpeydi ghoy! Kýni boyy mektepte jýredi. Ýige kelgen song taghy da kýndelik dey me, taghy basqasy dey me, qaghaz toltyruy bitpeydi ghoy! Qaghazbastylyqtan qashan arylar ekenbiz. Búl – ýlken problema. Ertengi sabaqtargha dayyndaluy taghy bar. Oghan ýiding sharuasyn qosynyz. Tәnerteng saghat altyda túrady, segizde júmysta boluy kerek, sodan ýige keshki jetilerde sharshap-shaldyghyp keledi. Ol qalay sening romanyndy oqidy?!

Múny shaghynyp emes, qaghazbastylyq degen kez-kelgen salada ýlken qolbaylau ekenin bildiru aityp otyrmyn. Sondyqtan eshkimge oqytpay, ózim jazyp jatyrmyn. Kitap bolyp shyqqan song bir-aq oqidy ghoy!

– Súqbatynyzgha raqmet!

Súqbattasqan, Janerke Qaztay,

«Qazirgi zamanghy qazaq romany» әdeby birlestigining tilshisi

Abai.kz