Qazaqstanda Abaytanu ýrdisining bastalghanyna shamamen 100 jyldan asypty. Abaydyng artyna qaldyrghan múrasy: ólenderi men audarmalary 200 ge juyq, 45 qara sózi men 3 poemasy jәne 20 gha juyq әnderi. 

Tәuelsizdik alghan otyz jyldan astam uaqytta Abaytanu salasynda qanshama qarqyndy ghylymiy-zertteu júmystary jýrip jatsa da, Abaydy dúrys tanyp, bәhra ala almadyq. Oghan dәlelding de keregi joq. Sebebi Abaydyng dengeyine jetu bylay túrsyn, onyng jolyn ústanghan aqyn joq qazaqta.  Eng soraqysy – Abaydyng amanatyna amal jasap jatqan jan tabu da qiynnyng qiyny qazir. Abaydyng 180 jyldyq mereytoyyn qay betimizben, qalay toylap jatqanymyzgha qayranmyn!

Allanyng ózi de ras sózi de ras

Tolghauy toqsan qyzyl tildi alystan sermemey, tótesinen salayyq. Abaydyng shygharmalaryn «ólen» dep aitugha auzym barmaydy. Sebebi Abaydyng «óleng sózderi» qazirgi kezdegi qalyptasqan «ólen» týsinigining shenberine mýldem syimady. Ony qalay atau kerek ekendigin  abaytanushylardyng ózderine qaldyrayyq ta, óleng sózding ólshemderine toqtalayyq.

Abaydyng mynau bir «óleng sózine» shama-sharqymyz kelgenshe  taldau jasap kóreyikshi. Biz óz tarapymyzdan qansha tereng taldadyq degenimizben onyng shynayy týp maghynasy men ruhany túnghiyghyna tolyq jete almaytynymyz anyq. Desek te óremiz jetken jerge deyin týsine alsaq, Abaydyng terenin boljaugha bolady dep oilaymyz.

Alla minsiz әuelden, payghambar haq,
Mu'min bolsan, ýirenip, sen de úqsap baq.
Qúran ras, Allanyng sózidýr ol,
Tә'uiylin bilerlik ghylymyng shaq.

Búl jerde zeyin audaratyn mәsele: «Tә’uiyl» - Qúran ayattarynyng astarly, ishki maghynasyn týsinu, yaghny tәpsirleu, oimen ashu, týpki mәnine aqylmen, ghylymmen jetu. Ol terenge jetuge «ghylymyng shaq» dep otyr Abay.

Birinshi nazar audaratyn jaghday: Abaydyng aityp otyrghan ghylymy men qazirgi biz biletin ghylym – ekeuining aty bir bolghanymen, zaty basqa eki dýniye. Ekeuining maqsattary bir - zertteu, tanu bolghanymen, zertteu nysandary men әdis-tәsilderi basqa.

Qazirgi ghylymdy bir sózben materialdyq, evrosentrlik ghylym dep ataugha bolady. Al Abaydyng aityp otyrghany materialdyq ghylymmen qosa, onyng shenberinen shyghyp ketetin - ruhany ilim. Búl eki ghylymdy Abaydyng sózimen aitatyn bolsaq: «kózge kórinetin» jәne «kózge kórinbeytin» ghylym. «Dýniyening kóringen hәm kórinbegen syryn týgeldep, eng bolmasa denelep bilmese, adamdyqpen orny bolmaydy (jetinshi qara sóz)». Qúrannyng «tә’uiylin bilerlik ghylymyng shaq», yaghny Qúrannyng tereng syryn týsinuge qazargi materialdyq ghylymnyng mýmkindigi shekteuli.

Ekinshi nazar audaratyn mәsele: Materialdyq ghylymnyng zertteu nysany makro jәne mikro әlem bolsa, Abaydyng aityp otyrghan ghylymy - ruhany әlem.  Makro jәne mikro әlemdi zertteu ýshin ghalymdar teleskoptar men mikroskoptardyng kóru quatyn kúsheytumen ainalyssa, Abaydyng ruhany әlemine enu ýshin eshqanday qúrylghynyng qajeti joq. Allanyng berip qoyghan aqyl quaty jetkilikti. Sondyqtan da Qúranda adam balalaryna manyzdy mәselege nazar audaruyn talap etilgende: «aqyl iyeleri» degen qaratpa sóz qoldanylady.

Aqyl barlyq adamda bar, biraq ony әrkim әrtýrli maqsatta paydalanady. Kópshilik adam aqyldy tek jeke bas mýddesining qamy ýshin júmsaydy. Sondyqtan da Abay «aytushy men tyndaushy kóbi nadan, búl júrttyng sóz tanymas bir parasy» dep olardy hayuangha teneydi: «Aqylgha sәule qonbasa, hayuansha jýrip kýneltpek».

Ýshinshi nazar audaratyn mәsele: Materialdyq ghylymnyng subektisi – әlemdi syrttan tanu bolsa, Abay ghylymynyng subektisi – ózin tanu arqyly Jaratushy men onyng jaratqan jaratylysyn tanu.

Al endi «oghan qalay qol jetkizuge bolady?» degen súraq tuady. Materialdyq ghylymnyng tanym әdis-tәsilderin bәrimiz jaqsy bilemiz. Al Abaydyng tanym әdis-tәsili - ózine, jýregine ýnilu: «Jýreginning týbine tereng boyla», «Jýrek - teniz, qyzyqtyng bәri asyl tas», «Jýrekte qayrat bolmasa, úiyqtaghan oidy kim týrtpek?», «Jýregime bayqasam, iynedeyin taza emes». Bir sózben aitqanda, adam bes sezu mýshesi arqyly materialdyq әlemnen aqparat alatyn bolsa, ruhany әlemmen baylanysty altynshy sezu mýshesi jýrek arqyly ornatady: «jýrekting kózi ashylsa, haqtyqtyng týser sәulesi», «jýrekte aina joq bolsa», «núryn, syryn kóruge, kókireginde bolsyn kóz».

Osy baghytta taldaudy jalghastyra bersek, ruhany ilimning әlemine, ruhaniyatqa terendey beremiz. «Tirshilikting nesi sәn terenge bet qoymasa». Abaydyng terenine boylaudy, Abaydyng amanatyn oryndaghan inisi, әri ruhany shәkәrti Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng «Ar ilimi» ayasynda jalghastyrghan jón bolady dep oilaymyz. Qazirshe Abaydyng amanatyn ary qaray jalghastyrayyq.

Jýz myng kenning eng artyghy nemene eken?

Abaydyng «Allanyng sózi» degeni – Qúran Kәrim. Qúrannyng qúdireti sol – ol túnyp túrghan materialdyq ghylym men ruhany ilimning qaynar kózi. Qúran Kәrim -  Adam men Ghalamnyng jaratylysy turaly barlyq ghylymdar jiyntyghynyng syghyndysy, Jaratushy men jaratylysty baylanystyrushy úly  múghjiza. Sondyqtan da Qúranmen sabaqtastyghy joq ghylym - ghylym emes, jalghan ilim. Qúrannyng ghylymynan ghibrat alyp, jan dýniyesin bayytpaghan ghalym – ghalym emes, zalym.

Qúran ghylymynyng qúdiretin mynnan bir ghana mysaldyng ayasynda týsindirip kóreyik. Ol ýshin taghy da Abaydyng óleng sózine jýginuge tura keledi:

Qara jer adamzatqa bolghan meken,
Qazyna ishi tolghan әr týrli ken.
Ishinde jýz myng týrli asyly bar,
Solardyng eng artyghy nemene eken?

Abay óleng sózderindegi búl júmbaqtyng kezdesui kezdeysoqtyq emes. Sebebi Abay jasyryp otyrghan ken turaly arnayy sýre bar qasiyetti Qúranda jәne ol jay emes 114 sýrening dәl ortasynda ornalasqan 57-shi sýre «Hadiyd» dep atalady. Osy Hadid sýresining 25-shi ayaty, «Bismillyany» birinshi ayat dep eseptesek 26-shy ayatynda osy kenning qalay payda bolghany men qasiyeti turaly aitylady. Áriyne, búl júmbaqtyng sheshimi Mendeleev kestesindegi 26-shy element turaly bolyp otyr. «57-shi sýrening aty men 26-shy ayatynda sipattalghan kenning Mendeleev kestesindegi 26-shy úyashyqta ornalasqan elementting say kelui zandylyq pa, әlde kezdeysoqtyq pa?» degen súraq tuady. Bireulerge zandylyq, al endi bereuge kezdeysoqtyq boluy mýmkin.

Zandylyqtyng paydasyna qaray bir mysal keltireyik. Qúrannyng astarly syryn sipattaytyn sandyq «ABJD» esebine salatyn bolsaq, hadid (حديد, 8+4+10+4=26) sózining sandyq mәni de 26. Al endi zat esimning aldyna qoyylatyn ali ( ٱلْ, 30+1 ) – maghrifa artiklin qosatyn bolsaq, sýrening atauyna sәikes «ali-hadiyd» (الحديد) sandyq mәni 57 shyghady. Qúrandaghy sýrening rettik sany men sýre atauynyng sandyq mәni birdey  (57) jәne sýrede sóz bolyp otyrghan ken atauynyng sandyq mәni,  ken turaly aitylghan ayattyng rettik sany men kenning atomdyq sandary da teng (26). Búl endi biraz adamdardy oilandyryp qoiy mýmkin, dese de zandylyq ekenine kýmәn keltiretinder tabylady.

Jalpy zandylyqtyng bar-joqtyghyn dәleldeytin «matematikalyq induksiya» degen әdis bar. Sol әdiske salyp Qúrannyng Adam men Ghalamnyng jaratylysy turaly ghylym ekenin dәleldep kóreyik.

Qúran arap tilinde jazylghan, ol  28 әripten túratyn. Arap tilining grammatikasyna baylanysty 14-i «Kýn» әripteri, 14 «Ay» әripteri bolyp ekige bólinedi. Matematikalyq induksiya әdisi boyynsha 14+14=28 degen zandylyqty bazalyq tújyrym (N=1) retinde alayyq. ABJD esebinde qoldanylatyn sandar barlyq birlik, ondyq, jýzdik sandar jәne 1000 (myn) sany. Osy sandardyng sany: birlik sandar - 9, ondyq sandar – 9, jýzdik sandar – 9 jәne 1000 – 1. Barlyq sandardyng sany 9+9+9+1=28, al barlyq sandyrdyng qosyndysy 5995 ainalyq san shyghady. Aynalyq sannyng ong jaghy 5+9=14, sol jaghy 9+5=14 (N=2).  Qúrandaghy әripter men sandardyng qúrylymynan zandylyqtyng bazalyq tújyrymyn eki ret kezdestirip otyrmyz.

Matematikalyq induksiya әdisine sәikes N=k, yaghny kez kelgen k sany ýshin Qúrangha qatysty taghy da osy bazalyq tújyrym bir ret oryn alatyn bolsa, onda ony zandylyq dep qabyldaugha bolady. Aqjan Mashaniyding «Jar iliminde» keltirgenindey Qúran ayatyna sәikes ol bazalyq tújyrym adamnyng denesi men aspandaghy aidyng qozghalys siklynan kóruge bolady. Adamnyng ong qolyndaghy sausaq buyndarynyng sany 14, sol siyaqty sol qolynda da 14 buyn bar. Barlyghy adamnyng qolynda ghana 14+14=28 sausaq buyny bar.

Hijra kýntizbesine sәikes aidyng kórinu fazasy 28 kýn. Onyng ishinde 14 tolu fazasy bolsa, 14 kýn solu fazasy. Qazaqtyng «on tórtinde tolghan aiday» dep qyzdyng súlulyghyn aidyng toluymen suretteuding astarynda ýlken mәn jatyr.

Qúrannyng mәtindik maghynasy onyng tereng syrynyng tozany ghana deuge bolady. Mysaly,  Abay júmbaghynda jasyrylghan kenning Qúranda alghash «Isra» sýresinde (17:50) qatty tas siyaqty ekendigi sipattalsa, odan keyin «Sәbә’» sýresinde onyng balqityn kýii aitylady: «Rasynda Dәuitke óz janymyzdan nyghmet berdik, ... júmsaq qyldyq» (34:10). Osy eki ret aitylghan sózderding arasyndaghy ayattar sany 1538 – búl onyng balqu temperaturasymen dәl sәikes keledi. Osynday mәtindik qúrylymdaghy sandardyng siqyrly syrlaryna qarap, Qúrannyng úly múghjiza ekenin moyyndamau mýmkin emes aqyly bar adamgha.

ABJD esebine say Qúrandaghy әrbir әripti san retinde qaraytyn bolsaq,  Adam men Ghalamnyng jaratylysy bylay túrsyn, Ghalamnyng jaralghanynan bastap aqyr zamangha deyingi aralyqtaghy barlyq  órkeniyetter men olardyng damu zandylyqtary sandyq qúpiya týrinde jazylghan ghalamdyq derekter bazasy deuge bolady. Onyng tereng syryn týsinuge bastaghy midyng әleueti jetpeydi, oghan tek jýrektegi imannyng quatymen jetuge bolady: «Jýrek – teniz, qyzyqtyng bәri asyl tas», «Ishtegi kirdi qashyrsa, adamnyng hikmet keudesi»

Ghylym sol - ýsheuining jónin bilmek

Abaydyng eng kóp mәn berip, maghynasyn ashugha kýsh salghan sózi – ghylym, qayrat, aqyl men jýrek. «Ghylym sol – ýsheuining jónin bilmek» degen Abaydyng ghylymgha bergen anyqtamasynan asqan aksioma joq týsinigi bar adamgha. Abaydyng paydalanyp túrghan ýsh sózding shyn ataulary: «jýrek» - ruh, «qayrat» - nәpsi, «aqyl» - aqyl. Adam boyyndaghy osy ýsh quattyng mekeni, bir birimen týiisken týiini-toraby, bir birimen baylanysqan jeri - jýrek.

Jýrektin, búlshyq etterding týsi - qyzyl, qannyng týsi de qyzyl. Olardyn  qyzyl týsti boluynyng syry nede? Oghan jauap beru ýshin de jogharydaghy Abaydyng júmbaghyn jýginuge tura keledi.  Adamnyng boyyndaghy barlyq jasushalargha qajetti ottegini sheberlikpen jetkizu men qabyldap alu qyzmeti de soghan baylanysty. Ol óz aldyna birneshe tomdyq kitapqa arqau bolatyn ýlken ghylym.

Adamnyng psihologiyasy, qazirgi kezde trendke ainalghan emosiyanaldy intellekti - qazaqsha aitqanda kónil qúpiyalary men ruhani-adamgershilik dengeyi osy ýsh quattyng (aqyl-aqyl, qayrat-nәpsi, jýrek-ruh) ózara qarym-qatynasy men ósu-óshu  kýiining syrtqy kórinisi.

Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa,
Sonda tolyq bolasyng elden bólek.
Bireuining kýni joq bireuinsiz,
Ghylym sol ýsheuining jónin bilmek.

Abaydyng әrbir óleng sózi – aqiqat aksiomasy,  ghylymy konsept. Ony óleng dep ghylymnan maqúrymdar aitady. Qazirgi ghylymnyng songhy ashqan janalyghy – adam qanynyng qúramy oiyna qaray ózgeru qabileti.  Adam oilanghanda my belgili bir neyrohimiyalyq signaldar shagharady. Búl signaldar emosiya tudyrady, al emosiya aghzada garmondyq jәne fiziologiyalyq ózgeristerge alyp keledi. Bir sózben aitqanda adamnyng niyetine qaray oy tuyndaydy, al oy emosiyagha ainalyp, adam aghzasyna әser etedi.

Oygha týstim, tolghandym,

Óz minimdi qolgha aldym.
Minezime kóz saldym,
Tekseruge baylandym
Ózime ózim jaqpadym,
Endi qayda syya aldym?
Qalap alghan kóp minez,
Qalaysha qylyp tyya aldym?

Áreket qaytalana berse, әdetke ainalady, әdetten minez qalyptasady. «Bir qylghan eki qylady, eki qylghan әdet qalydy».

Ýsh-tórt jylghy әdetin
Ózine bolar jendetin.

Adamnyng minezi taghdyryna ainalady. Osy ruhaniy-psiholoiyalyq sebep-saldar sabaqtastyqty Abay qalay kórkem suretteydi desenshi. Búl ghylymdy óte jaqsy bilgen, jiti mengergen adam ghana osylay jetkize alady. Tәrbiyening teoriyasy men tehnologiyasyn týp tamyryna sheyin tereng biletin kemenger ghana «Men eger zakon quaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin týzep bolmaydy degen kisining tilin keser edim» dep batyl aita alady. Búl óz aldyna ýlken bir ghylym. Biraq, ókinishke oray, qolda bar altynnyng qadiri joq. Bilim salasynyng bilgirleri Abaygha  emes, batys pen shyghystyng tansyqtaryna әuestenip әlek. Qazaqsha aitqanda, «saudyng asyn iship – aurudyng isin isteydi».

Samorodnyy sary altyn,
Saudasyz berseng almaydy
Saudyraghan jezine.
Saudyrsyz sary qamqany,
Sadaghang ketkir súraydy
Samarqannyng bózine.

Búl әbden jauyr bolghan taqyryp bolghandyqtan, ary qaray soza bermey, zeyinimizdi bastapqy júmbaqtyng sheshimine búrayyq. Sebebi nәtiyje shyghatyn bolsa, osy uaqytqa sheyin shyghar edi:

Jartasqa bardym,
Kýnde aighay saldym,
Odan da shyqty janghyryq.
Estisem ýnin,
Bilsem dep jónin,
Kóp izdedim qanghyryp.
Bayaghy jartas - bir jartas,
Qanq eter, týkti bayqamas..

Abay júmbaghynyng sheshimi men onyng ghylymy manyzdylyghynyng salmaghyna qayran qalmau mýmkinsiz. Qalaysha oy tabighaty mýldem bólek qannyng qúramyn ózgerte alady? Onyng sebebi qangha qyzyl renk berip jәne syrtqy әserge beyimdelip túrghan qandaghy gemoglabinning negizgi elementining tabighatyna baylanysty.  Onyng tabighaty - metall, metall bolghanda da ferromagniyt, yaghny magnittik qasiyetke iye. Oidyng tabighaty - óte joghary jiyiliktegi elektromagnittik tolqyn, al elektromagnittik tolqyn, elektr jәne magnit óristerining órimi bolghandyqtan, magnit órisi men ferromagnit bir birimen әserlesetinin 8-shi synyptyng oqushysy da biledi. Ghylymy týrde  bәri qarapayym, týsinuge bolady.

Mendeleev kestesinde kezdesetin barlyq elementterding týzilui jer betinde qalyptasqan bolsa, Abay júmbaghyndaghy «jýz myng kenning eng asyly» ghana Qúranda aitylghanday Gharyshta týzilip, jerge meteorit janbyrlary týrinde týsken jalghyz metall. Búl qúbylystyng da rasytyghyn songhy ghylymy janalyqtar moyyndap otyr.  Ol kenning asyl ekendigi sol, onsyz  tehnika men tehnologiyanyng damuy esh mýmkinsiz. «... onda myqty kýsh, әri adamzat ýshin qajetter bar» (57:25).

Bizding payymymyzsha Abay  ghylym dep Qúrandaghy materialdyq jәne ruhany ilimdi tútas tanyghan.  Sebebi materialdyq ghylymdy basqasha zahiri, al ruhany ilimdi batini, nemese laduni  dep te ataydy. 38-shi qara sózde osy eki sózdi Abay qatar qoldanady: «... sizding zahirynyzdaghy ghibadat - batinynyzdaghy imannyng kólenkesi».

Abay 17-shi qara sózin bylay ayaqtaydy: «Ýsheuing ala bolsan, men jýrekti jaqtadym. Qúdayshylyq sonda, qalpyndy taza saqta, qúday taghala qalpyna әrdayym qaraydy dep kitaptyng aitqany osy,  depti». Búl tújyrym Qúranda ýsh jerde kezdesetin ayattyng maghynasy: Múndaghy «qalpyna» («qalb» -jýrek) jýregine, al «kitaptyng aitqany» - Qúrannyng ayaty degen sóz (26:88-89). 

«Qúran ras, Allanyng sózidýr ol, Tә'uiylin bilerlik ghylymyng shaq» dep Abay zahiry ghylymdy, yaghny materialdyq-evrosentrlik, nemese ateistik ghylymdy aitady.

Ústazy joq aqynnyng ústazy - anyq shaytan

Abay amanatyna eng ýlken qiyanat jasaushylardyng bir parasy - ózderin Abayday alyp sanap jýrgen, aqyn sózinen sadagha ketkir aqynsymaqtar.

Qobyz ben dombyra alyp topta sarnap,
Maqtau óleng aitypty әrkimge arnap.
Ár elden ólenmenen qayyr tilep,
Ketirgen sóz qadirin júrtty sharlap.

«Aqyn degen kim, aqyn sózining maghynasy neni bildiredi?» degen súraqqa túshymdy, birauyzdy jauap joq til-әdebiyet ghylymynda. Aqyn sózining etimologiyasyna qatysty ghalymdardyng pikirleri әr týrli. Bireuler  sudyng aghyny siyaqty «sózge aghyp túrghan», yaghny «aghyn» sózinen shyqqan dese, endi bireuleri týbiri «aq, aqyl» sózinen shyghady, yaghni  aqyl aytugha sheber adam, sóz iyesi, oy men sezimdi sóiletushi adam degenge keltiredi. Osy siyaqty әr týrli pikirler kóp.

Bizding oiymyzsha, mәsele sózding shyghu etimologiyasynan kóri, túlghanyng ruhany dengeyi men qoghamdaghy alatyn ornyna, halyqqa qyzmet jasau statusyna baylanysty bolsa kerek. Qazaq dalasynda ilim iyelerining ruhany dengeylerine baylanysty óte kóp ataulary bar: mýriyd, molda, damolla, imam, qari, maqsúm, ishan, qalpe, ahun, sopy, pir, bab, әuliye, mashayyq, t.b..

Molda, imam, qari, damolla, maqsúm, t.b. siyaqty ataular sharighat dengeyindegi ilimi men qyzmetine qaray beriletin lauazym attary. Búl ataular qazirding ózinde de manyzyn joyghan joq jәne elmen etene aralasyp óz qyzmetterin jalghastyruda. Alayda memleketting әleumettik-ekonomikalyq dengeyin damytugha olardyng qosatyn ýlesteri auyz toltyryp aitugha kelmeydi. Kerisinshe, paydasynan ziyany kóbirek. Sebebi olardyng bilim dengeyleri sharighat ayasynan ary aspaydy, sondyqtan sharighat shenberinen shygha almay, әr týrli baghyttar men tarmaqtargha toptasyp, ruhany qúny joq qúlshylyq qyludyng sharttary men erejeleri ainalasynda daulasudan sharshamaydy. Eng qauiptisi - óz kózqarastarymen sәikes kelmeytin adamdardy «teris jolda jýr» dep jaulasugha deyin dayyn túrady. Búl memleket túraqtylyghyna qauip tóndiretin óte ýlken qater!

Olardyng eng ýlken kemshiligi – ózderining bilimin arttyryp, ruhany kemeldendiruden kóri dýnie týrshiligin artyq kórui. Abay olardy kóp synaytyny da sondyqtan:

Nadannyng kónilin basyp túr,
Qaranghylyq perdesi.
Aqyldan boyy qashyq túr,
Oyynda biraq sharuasy

Kitapty molda teris oqyr,
Dagharaday bolyp sәldesi.
Malqúmar kónili bek soqyr,
Býrkitten kem be jem jesi?

Al endi ishan, qalpe, ahun, sopy, pir, bab, әuliye, mashayyq, t.b.. siyaqty ataular ruhany bilimderin arttyryp, óz jan-dýniyelerin kemeldenu jolyna arnaghan adamdargha tiyesili. Sharighattan keyingi tariqat, maghrifat, aqiqat dengeylerine jetuge baylanysty olardyng dәrejeleri de әrtýrli bolyp keledi. Bizding maqsatymyz aqyn sózining maghynasyn ashu bolghandyqtan, nazarymyz «ahun» degen attauda bolmaq.

Adam sharighat ilimin mengerip, kelesi ruhany kemeldenuding satysy tariqat dengeyine kóterilu ýshin aldymen ózining jan tazalyghymen, kókirek kózin ashumen aianalysady.

Jýrekting kózi ashylsa,
Haqtyqtyng týser sәulesi.
Ýshtegi kirdi qashyrsa,
Adamnyng hikmet keudesi.

Jany tazaryp, kókirek kózine sәule qona bastaghanda, adam ruhany әlemnen aqparattar ala alatyn qabiletke ie bolady. Qazaqtyng halyq auyz әdebiyetindegi eng kóp kezdesetin qysyltayang kezderdegi taban astynda qiiyn qiystyryp,  suyryp salyp aitatyn danalyq sózder men úrandar, batalar men ósiyetter, kósem sózder men kesim sózder, t. b. hikmetter - aqyldyng arqasynda emes, kókirek kózining ashyluynan tuatyn qasiyet.

Ruhany kemeldenu jolynda  «Ústazy joqtyng – ústazy shaytan» degen qaghida bar. Ruhany salmaghy óte manyzdy búl qaghidagha kópshilik jenil qaraydy. Sondyqtan da sol shaytannyng órmek-toryna qalay týskenin bilmey qalady.

El búzylsa, qúrady shaytan órmek,
Perishte tómenshiktep, qayghy jemek.
Ózimning ittigimnen boldy demey,
Jendi ghoy dep shaytangha bolar kómek.

Bir-aq shumaq óleng sózben Abay rauhany azghyndaudyng ishki sebep-saldaryn sipattap berip otyr. Árbir adamnyng jýreginde jogharyda aitylghan ýsh quattan bólek adamdy ruhan  әlem tarapynan әser etip túratyn taghy da eki qosymsha ruhany quat kózderi bar, olar: adamgha jaqsy oy salyp, tura jolgha jeteleytin perishte men adamdy azghyryp, azghyndyqqa iytermeleytin shaytan. Ruhany kemeldenuge úmtylghan adamnyng ruhany ústazy bolmasa, ol ózining shaytannyng jetegine qalay ketip qalghanyn sezbey qalady. Ghayyptan daryndylyq payda bolyp, shabyty kelgende ayaq astynan óleng shyghara salatyn qasiyetke ie bolady. Ózin keremet aqyn sanap, elding kózine týsu ýshin, mansap pen maqtannyng sonynda jýrgenin bedel men abyroy sanaydy. Biraq ta, onyng «abyroyly» bolyp jýrgeni shәkenning arqasy ekeni ýsh úiyqtasa da týsine kirmeydi.

Malghúnnyng adamdardy qalay azghyryp, órmegin qalay qúratyny turaly Qúranda eki jýzden astam ayattar bar. Al endi adamdy ózining esegine ainaldyryp alghan aqyndar arqyly azghyndyqqa qalay jeteleytini turaly arnayy 26-shy «Aqyndar» sýresin týsirgen. Búl sýrede sheber Alla jeti payghambardyng mysalynda óleng sózding tabighatyn tamasha taldap, hikmetting adam jýreginen qalay shyghatyn mehanizmine sheyin surettep beredi: «Senimdi Ruh ony sening jýregine eskertushilerden boluyng ýshin anyq arab tilinde týsirdi» (26:192-195).

Shaytannyng esegi men shyn aqynnyn, óleng men óleng sóding arasyndaghy  aiyrmashylyqty ajyratyp almay, adamnyng adasuy men azghyndyqqa úshyrauynyng aldyn alu mýmkinsiz.

Ghylymdaghy Abaydyng jetken biyiktigi men qazaq әdebiyetine sinirgen enbegi turaly qazirgi qazaq ghalymdarynyng bergen baghasy - tek  tamsanu men tanyrqau, óz dengeyinde sipattau men suretteuden aspaydy. Sebebi olar Abay kórgen ruhany ústazdardy kórmedi jәne ateisttik, materialisttik ghylymnyng mektebining tәrbiyesinen shyqqan. Ruhany kemeldenuding teoriyasy men tehnologiyasynan, yaghny batiny – tariqat iliminen beyhabar, jýrek hikmetinsiz, tek aqyl quatynyng arqasynda  materialdyq ghylymgha sýienip Abaydy tanu, týsinu - mýmkinsiz. Hikmetting dәmin tatyp, ishki syryn angharatyn esti bolmay, syrtyn kórip tandanudan ary asa almay jýrgen jayymyz bar.

Ne payda bar myng adam,
Syrtyn kórip tandansyn.
Onan daghy bir esti,
Ishki syryn angharsyn.

Abay men óleng sózderine dәl bagha bergen óining zamandasy - jyr alyby Jambyl Jabaev. Abaydyng ózin kórmese de, óleng sózderin oqyp: «Abay - óleng sózding payghambary» degen eken. Abay men Jambyl zamanynda әli de bolsa, ruhany túrghyda tariqat dengeyine kóterilgen kózi tiri ishandar men  ahundar kóp bolghan. Ishandar kóbinese ústazdyqpen ainalyssa, ahundar ústazdyqpen qatar adamdargha Allanyng hikmetin uaghyzdap, eldi birlikke, adamgershilikke shyqyryp jýrgen ruhaniyat kósemderi men kóshbasshylary bolghan, elding ruhany úiytqylarynyn  qyzmetin atqarghan. Qazaqtyng naghyz aqyndary dep osy ahundardy tanysa qisyngha keledi, shyndyqqa da janasady. Abayday danalar men Jambylday jyrshy-jyraulardyng dýniyege kelui qazaq dalasyndaghy ishandar men ahundardyng arqasy. Bir sózben aitqanda, «aqyn» sózining shyghu tegi «ahun» sózimen tamyrlas deuge bolady.

Ashyq internet derek kózderi men baspa betterinde qazaq dlasyndaghy ahundar men ishandar jayly tarihy derekter óte kóp. Maqalamyzdyng ruhany maghynasynyng dәleli retinde sonday derekterding eki-ýsheuin keltire keteyik.

Abaydyng әkesi Qúnanbaydyng jaqyn ruhany dosy bolghan Dosjan ishan jayly derekter óte kóp. Mekkege Dosjan ishan Núrfayys ishan jәne Júmaghaly ishanmen 1874 jyly Qúnanbay tobymen birge qajylyq sapargha barghan. Dosjan Qúran Kәrimdi, Múqtasardy jatqa oqyp, Mekkeden 17 jasynda jas haziret degen atpen elge oralady. Dosjan ishan Mekkege ýsh ret baryp, Abaydyng әkesi Qúnanbaymen tanysyp, ekeui birlesip Tәkiye-qonaq ýy saldyrghan. Atalghan qonaq ýy Dosjan ishan atyna jazylady.

«Abaydyng әkesi Qúnanbay Mekkege bara jatqan ekinshi saparynda Syr eline kelgende Qaljan ahunnan bata súrapty. Qúnanbay Qaljan ahungha «Mening sýiegim Mekkede qalsa, Payghambar jatqan jerde ólip ketsem de arman joq degen bata ber» dep súraghan. Bireuge ólim tileu onay ma? Búghan deyin eshbir jauaptan qysylmaghan ahun tilegine irkilip qalypty. Qasynda túrghan tughan aghasy Bozjan ahun: – Batany men bereyin «Er tilegi bolsa qalsyn, El tilegi bolsa kelsin!» dep bata bergen eken. Sodan elding tilegi qabyl bolyp, Qúnanbay ekinshi ret qajylyqtan aman-esen oralghan eken.

Qúnanbaydyng auylynda Túrsynqoja degen ishan bolghan eken. Qúnanbay onyng shyn qoja ekenine kýmәndanyp, qaljyndap «qojamysyn, sartpysyn?» dep tiyisip jýredi eken. Birde Qúnanbay jalayyrlar barymtalap әketken asyl túqymdy bir ýiir jylqysyn Jetisu jaqtan aidap kele jatady. Jolay jol kórsetken janashyr aqsaqaldar Qaratal ózenining Balqashqa qúyar saghasynda ótkel baryn, mýmkindiginshe ol jerge qonbaularyn eskertedi. Sebebi toruyldap jýretin qaraqshylar baryn aitady.

Joldy aldyn reti solay kelip, qauipti jerge qonugha tura keledi. Tang ata «jau shapty!» degen dabyldan barlyghy atqa qonyp ózenning ótkeline qaray jylqylardy aiday bastaydy. Kóktem kezi ózenning múzy jarylyp ótu mýmkinsiz bolady. Sonda Qúnanbaydyng oiyna Túrsynqoja týsip, «Kómektes!» dep atyn shaqyryp aiqaylap, ózenge qoyyp ketedi. Barlyghy aman esen ózennen ótip arttaryna qarasa, qaraqshylardyng sugha batyp jatqanyn kóredi.

Jolda Qúnanbay qasyndaghy atqosshysyna ýlken aighyrdyng balasyn Túrsynqojagha alyp baruyn tapsyrady. Auylyna jetkende «ýlken aighyrdy qosa ber» deydi. Jolda Qúnanbay Túrsynqojagha úshyrasady, sonda Túrsynqoja amandyq saulyq súrasqannan son:

-Qúneke, aitatyn bolsan, senip aitpaysyng ba? Senbeytin bolsan, nesine aittyn, zorgha ýlgerdim ghoy, qarashy mynany?! dep kóilegin kóterip, jon arqasyn kórsetedi. Arqasyndaghy at túyaqtarynyng izin kórip, Qúnanbay Túrsynqojanyng shyn qoja ekenine iman keltirgen eken.

Óleng sózding patshasy – sóz sarasy!

Abay múrasynyng qúndylyghyn eki túrghyda baghalaugha bolady. Birinshisi, ghylymi: Abay óz zamanyndaghy barlyq qoly jetken әdebiyet pen ghylym jetistikterin zerdelep, ómirlik tәjiriybesi, aqyl tarazysy men ar-újdanynyng synynan ótkizip, qazaqty, qala berdi adamzat balasyn qaranghylyqtan alyp shyghatyn jol tabugha úmtyldy, úrpaq tәrbiyeleytin zamanauy ilimning irgetasyn qalady. Ekinshisi, әdeby qúndylyghy: ósiyet-ónegelerin óleng sózben órip, óleng qalpymen órnektedi, qalghanyn qara sózben jazdy. Poemalary, audarmalary men әnderi - óz aldyna bir tóbe.

Abay úrpaq tәrbiyeleytin ilimning zamanauy irgetasyn qalaghanymen, armanyna jete almady, sebebi ony kemeline jetkizuge múrshasy jetpedi. Sol ýshin de ózegi órtenip, ómirden ókinishpen ótti. Abaydyng amanatyn arqalap, qol jetkize almaghan armanyn iske asyru maqsatynda nemere inisi, әri shәkirti Shәkәrim Qúdayberdiúly aghasynyng qazasynan keyin jylyn kýtpey alys sapargha attandy. Tayau shyghys elderi men Týrkiyany, Evropa elderi men Reseydi aralap, jeti jyl degende elge oraldy. Mekke-Mәdina, Stambul jәne Kәri qúrlyq kitaphanalaryn týgel sýzip, songhy ghylymnyng jetistikteri men qúndy kitaptardy alyp keldi.  Shynghys tauynyng bókterinde sayatshylyq qúryp, alashordashylargha qosylmay, izdenisin ary qaray jalghastyrugha kiristi. Shәkәrim Qúdayberdiúly Abaydyng amanatyna adal bolyp, armanyn oryndady. Ol óz aldyna bólek ýlken bir әngime.

Abay ózi kózi tirisinde qol jetkizgen jetistigi -  adamzatty tәrbiyeleytin zamanauy ilimning әdis-tәsilderi men kórneki qúraldaryn jasady. Qazirgi ghylymy tilmen aitqanda tәrbie әdis-tәsilderining ghylymiy-teoriyalyq negizderin qalap, tәrbie bilimining qaynar kózin kórsetip, ony qoldanu әdis tәsilderin shynyna jetkizip, kemeldendirip ketti.

Álemning birinshi ústazy әl-Farabi: «Tәlim – tek sóz arqyly, al tәrbie – sóz de, әreket te arqyly bolady» dese, qazaq tilining atasy Aqymet Baytúrsynúly «Kórnek ónerding ishindegi asyly – sóz óneri. Ónerding eng aldy – sóz óneri» deydi. Abay Qúnanbayúly osy sóz ónerining qyr-syry men qúdiretin kórsetip, kemeline jetkizdi. «Sóz týzeldi, tyndaushy, sen de týzel!» dep, tyndaushysyna nyq senimmen aityp otyrghany da sondyqtan.

Al endi ghylym men tәrbie ilimining qaynar kózi - Qúran Kәrim men payghambardyng (s.gh.s) hadisterine  Abay kәmil senimmen iman keltirdi. Sondyqtan da Abay sózding basy - ayat-hadis deydi:

«Áueli ayat, hadis – sózding basy,
Qosarly bәiitmysal keldi arasy.
Qisynymen qyzyqty bolmasa sóz,
Nege aitsyn payghambar men ony Allasy?»

Qúran Kәrimning mazmúny men mәtindik qúrylymyna nazar salyp qarasan, túnyp túrghan ghajayyp úiqastar men keremet sózdik ýilesimderdi kóresin.  Ayattardyng maghynasyna zeyin salyp oqityn bolsang ózinen ózi әr týrli әuender kelip, jýreging әndetip sala beredi. Búl jýrektegi ruhtyng qasiyeti: ruh ózining azyghyn әn, әuen, әuez arqyly alady.

Abaydyng janashyl, tyng úiqastardy dýniyege alyp keluining sebebi de osy Qúran Kәrimning ghajayyp mәtindik qúrylym qory bolsa kerek. Ony Qúran ayattary men Abay óleng sózderindegi úiqastardy salystyryp,  onay angharugha bolady. Mysaly, Abaydyng «Segiz ayaghy» men «Tiyn» sýresining mazmúndyq maghynasy men óleng sóz qúrylymdarynyng úiqasy aina qatesiz dәl keledi: «Rasynda adamdy eng kórkem beynede jarattyq. Sosyn ony tómenderding tómenine qaytardyq. Biraq iman keltirip, izgi is istegender basqa. Olargha tausylmas syilyq bar. Olay bolsa, senderdi sauaptan keyin ne joqqa shygharady?(95:4-7)». Abaydyng «Segiz ayaghyn» segiz ayattan týratyn Tin sýresining óleng sóz qúrylymyndaghy tәpsiri deuge bolady.

Ruhtyn, yaghny jannyng negizgi azyghy – ghibratty oi. Ol turaly Abay ózining jetinshi qara sózinde tamasha taldaular jasap, soqyrgha tayaq ústatqanday etip týsindiredi: «Sol óristetip, órisimizdi úzartyp, qúmarlanyp jighan qazynamyzdy kóbeytsek kerek, búl jannyng tamaghy edi».

Ghibratty oy jangha azyq bolyp, jaqsy sinui ýshin ony beruding de dúrys әdis-tәsilderi bar. Ruhtyng azyghy tamaq retinde jangha sinip, sanada mәngi saqtaluy ýshin jadqa  jazyluy qajet. Al jadqa jaqsy jadylanu (jaqsy jattaluy) maqsatynda, yaghny jattaugha ynghayly boluy ýshin ghibratty oidy óleng qylpymen bergen tiyimdi. Óz kezeginde ólendi әnge ainaldyryp aitsa, tipti, taptyrmaytyn tamasha tәsil bolady. Osy әdis-tәsilderding bәrin Abay tamasha mengerip, úrpaqty tәrbiyeleu maqsatynda júmystandy:

«Maqsatym til ústartyp, óner shashpaq,
Nadannyng kózin qoyyp kónlin ashpaq.
Ýlgi alsyn deymin oily jas jigitter,
Duman-sauyq oida joq әuel basta-aq» 

Ghibratty oi, Qúran tilimen aitsaq - kórkem sóz, Abaysha aitsaq – óleng sóz, barlyghynyng zaty,  ruhani-energetikalyq tabighaty birdey - joghary jiyiliktegi elektromagnittik tolqyn.  Adam ghibratty oidyng dybysy men jazuyn kóz-qúlaq arqyly qabyldap, tikeley migha jiberse, ol aqyldyng tarazysynan ótip, qysqa merzimdi jadta saqtalady, uaqyt ótuimen óship qalady, tez úmytylady. Al ghibratty oidyng dybysymen qosa jýrek óz jiyiligindegi energetikalyq tolqynyn qabyldasa, ol emosiya tudyrady. Emosiyalar kezinde adrenalin men kortizol bólinedi. Búl gormondar my neyrondarynyng arasyndaghy baylanystardy kýsheytip, este saqtaudy jenildetedi. Aqparat úzaq merzimdi jadta saqtalady.

Ýgit-nasihat aitushy aqyn óleng sóz qalpyndaghy ghibratty oidy óz әuenine ynghayly óleng formatyna salyp tyndaushygha jetkizse ólennin, әn-jyrdyng jýrekke jeter jyluy, energetikalyq kýsh-quaty bolady.

Aqylmen oilap bilgen sóz
Boyyna júqpas, syrghanar.
Yntaly jýrek sezgen sóz
Bar tamyrdy qualar.
Án salar, jatqa alar,
Týbinde qúr qalar.

Ruhany azyqty adam tolghauy toqsan qyzyl tilding kómegimen ruhany әlemnen osynday ýzilmeytin ýilesimdi tizbek arqyly alady: «Bir tәuir dos tym-aq kerek, oiy men tili bólinbes».

Qazirgi ghylymnyng qúryghy jetpey jýrgen qúbylys - osy ruhany tizbek ýilesimdiligining syry men zandylyghy. Ol syrdy Abay jaqsy bildi, sebebi ol turaly ayat-hadisterde taygha tanda basqanday bilim qory jeterlik: «Olar jer jýzimen jýrse edi, sonda jýrekteri arqyly týsinip, qúlaqtary arqyly tyndar edi. Shyn mәninde, kózder soqyr bolmaydy, biraq kókirektegi jýrekter soqyr bolady» (22:46). Ol bilimdi Abay bizge bylay bayandaydy:

Shyrqap, qalqyp, sorghalap, tamyljidy,
Jýrek terbep, oyatar basta midy.
Búl dýniyening lәzzәti bәri sonda,
Oysyz qúlaq ala almas onday syidy.

Ruhany tizbek ýilesimdiligin Abay osy bir-aq shumaq óleng sózge syidyryp otyr. Shyrqap, qalqyp, sorghalap, tamyljyp keletin tolqyndy jýrek qabyldaydy. Jýrek pen midy baylanystyryp túrghan aqyldyng sәulesimen ol aqparatqa ainalyp migha jadylanady. Dýniyening lyazzaty mine, osylay ghibratty oidyng ýilesimdi tizbek arqyly óleng sózge ainalyp, migha jadylanghanynda. Ghibratty oy tek qúlaq arqyly qabyldansa, onday syidy ala almaydy.

Búl dýniyening lәzzәtin ala almaytyn «oysyz qúlaq» dep kimdi aitady Abay?  «Óleng sózding patshasy» degennin, yaghny ghibratty oidyng tóresi – eleu, eksheu, súryptaudan ótken, mәn-maghynasy tolyq, oiy anyq, kórkem týrde aitylghanyn, saralanghan sózding eng asyly - sózding sarasy ekenin úgha almaytyndardy aitady.

Qayran til, qayran sóz - nadangha qadirsiz

Qazirgi kezde qazaq tilining qadirsizdigi janymyzgha batady. Nege? degen zandy súraq maza bermeydi oily adamgha.  Abaydy da búl súraqtyng mazalaghany anyq. Biraq Abaydyng zamany men qazirgi kezding aiyrmashylyghy jer men kóktey emes pe? Abaydyng zamanynda biren-saran pereselender men  orys otarlaushylary ghana bolmasa, ózge últtardyng qazaq tiline yqpaly bolmady jәne qazaqsha bilmeytin qazaq kezdestiru mýmkinsiz bolatyn. Al qazir bolsa, qazaq tildi otbasy balalarynyng tilderi orys tilinde shyghuda, aghylshyn tilinde shyghyp jatqan jaghdaylar da bar. Búl dertting sebebi nede?

Búl dertting sebebi sol bayaghy Abay aitqan til men sózding nadangha qadirsizdiginde. Abaydyng qadirsiz dep neni menzegenine mәn bere bermeymiz. Ol ýshin aldymen til men sózding ne ekenine, olardyng úqsastyqtary men aiyrmashylyghy nede ekinin týsinip alghan dúrys bolar.

Mynaday qarapayym súraqtan bastayyq. Aldymen sóz payda boldy ma, әlde til me?  Búl súraqqa zamanauy ghylym naqty jauap bere almaydy. Bireuleri aldymen til payda boldy: «til adamnyng miynda biologiyalyq beyimdilik retinde qalyptasqan, adamdar aldymen qarym-qatynastyng kýrdeli qúrylymy - tildi damytty, sodan keyin ghana sol tilding ishinde jeke sózder qalyptasty degen tújyrymdy algha tartady». Endi bireuleri aldymen sóz - ataulary payda boldy: «adamdar aldymen zattardy, qúbylystardy belgileytin jeke ataulardy qoldanghan, ol kezde tolyq grammatika bolmaghan, tek «sózdik qor» jәne qarapayym kombinasiyalar bolghan, keyinirek sol sózderdi jýieleytin grammatikalyq til payda boldy» degen kózqarasty ústanady.

«Eng kóne adam - gominidter dybystyq signaldardy qoldanghan, biraq ol tolyq til emes, «leksikalyq prototil» bolghan. Tilding kýrdeli formasy shamamen 50–100 myng jyl búryn Homo sapiens kezeninde payda bolghan» degen tújyrymdar da bar.

Al endi Abaysha sózding basy ayat-hadiske sýienetin bolsaq, aldymen sóz sosyn til payda bolghan degen naqty ayattar bar. Odan da әri qaray oy jýgirtsek, ruhaniyatta «Dýniyening jaratylysynan búryn sóz bolghan» degen tәmsil bar. Dýniyening jaratylysy da Allanyng әmirimen, yaghny «Bol!» degen búiryq sózimen jaratylghany Qúranda birneshe ayattarda aitylady: «Ol, kókter men jerdi joqtan bar etushi. Eger bir isting boluyn qalasa, sonda tek qana oghan «BOL!» deydi. Ol bola qalady» (2:117). Búl ayattardan sózding sheksiz jasampazdyq kýsh-quatqa ie ekenin anghara alamyz. Qazaqtyng «Áseri joq sóz - óli sóz. Biyding aitqanyn qúl da aitady, auzynyng duasy joq. Jaqsy sóz jarany da jazady. Jyly kiyim tәndi jylytar, jyly sóz jandy jylytar. Jaqsy sózge jan semiredi, jaman sózge jan týrshigedi. Tau men tasty su búzady, adamzatty sóz búzady. Sóz sýiekten ótedi. t.s.s» degen maqaldarynyng astarynda sózding osy energetikalyq әser etu qasiyeti jatyr.

«Qazaqtyng bas aqyny» degen maqalasynda Aqymet Baytúrsynúly: «Ne nәrse jayynan jazsa da Abay týsindirip, tamyryn, ishki syryn, qasiyetin qarmay jazady» deydi. Sózding energetikalyq ólshemin Abay jaydyn  quatymen salystyryp bylay týsindiredi:

Quaty ottay búrqyrap,
Uәzinge ólshep tizilgen.
Janbyrly jayday syrqyrap,
Kók búlttan ýzilgen.

Eng әlsiz jaydyng quaty juyqtap 1 trillion Vt  al kýshtileri odan shamamen 300 ese quattyraq bolady. Elestetuge onay bolu ýshin mynaday salystyru keltiruge bolady. Ýide qoldanatyn 100 vattyq shamnyng on millardy bir mezette janatyn bolsa, eng әlsiz jaydyng quatymen para par bolady eken. Búl sandyq salystyrulardy biz bostan bos keltirip otyrghan joqpyz. Sózding dybystyq tolqyn retinde energiyasynan bólek, ruhani-energetikalyq quaty әldeqayda orasan zor kýshke iye. Jogharyda sóz bolghan Qúnanbaydy Qaratal ózenining ótkelinde qaraqshylardan qútqarghan Túrsynqoja ishannyng keremetin materialdyq, ateistik, evrosentrlik ghylym túrghysynan týsindiru mýmkinsiz jәne zamanauy týsiniktegi adamnyng aqyly qabyldamaydy. Onday mysaldar qazaq dalasynda jetip artylady: Manghystaudagha Beket ata men 362 әuliye, Sayramdaghy sansyz bap, Jetisu men Saryarqa dalasyndaghy sansyz әuleler, Abaydyng zamandasy teriskeydegi Mәshhýr Jýsip barlyghy tariqat dengeyindegi, kókirek kózderi ashylghan, sózding jasampazdyq qúdiretin qoldana alatyn qasiyetke ie bolghan,  adamdyqtyng shyn múratyna jetken jandar.

Abaydyng attaryn atap medet súraytyn shyghys shayyrlarynyng barlyghy da osy ólkening ókilderi:

Fizuli, Shәmsi, Sәihaliy,
Nauai, Saghdi, Firdausiy,
Hoja Hafiz – bu hәmmәsiy
Mәdәt ber ya shaghiry fәriyad.

Adam boyyna bitetin danalyq pen parasattylyq, kósemdik pen kemengerlik, kóregendik pen kemeldik, óz kemshilikterimen kýresip, ózin ruhany damytumen ainalysqan kez-kelgen jangha qol jetimdi. Ghibratty oimen azyqtanyp, ruhy әbden semirgen adamnyng oilau qabileti tariqat dengeyine kóteriledi, nәtiyjesinde ruhany әleueti ashylyp, әdetten tys tylsym qasiyetterge ie bolady. Qazirgi kezde trend bolyp jýrgen «millionerler men milliarderlerding oilauy» men ruhany oilaudyng mehenizmderi úqsas. Biraq milliarderlerding oilau dengeyleri materialdyq dýnie órisining satylaryna kóterilgenimen ruhany dengeyge jete almaydy.

Milliarderler oilau qabiletteri arqyly materialdyq iygilikterge iyelik etip, oghan әser ete alady, sol arqyly olar ózderine baylyqty basqara alatyn qabiletke ie bolady. Al tariqat dengeyine kóterilu ýshin adam dýniyauy iygilikterden bas tartuy qajet.

Adam balasynyng adam boluynyng alghysharty – boyyndaghy aqyl-sezimi arqyly ghibratty oy oilay alu qabiletin qalyptastyru. Boyynda ghibratty oy oilay alatyn adamnyng búl ómirde qol jetkizbeytin biyigi, syryn týsinbegen tereng túnghiyghy bolmaydy.

Malda da bar jan men tәn,
Aqyl-sezim bolmasa.
Tirshilikting nesi sәn,
Terenge bet qoymasa.

Onday qabiletke jetu ýshin adamgha eng manyzdysy jan azyghy - ghibratty oi, yaghny óleng sóz qajet. Til oidyng tәni  bolsa,  jany – sóz. Til-әdebiyet ghylymdaryna jan bitiru ýshin osy qaghidalardy qatang ústanu qajet. Qazirgi kezdegi qazaq tilining qadirsizdigi jany ketip, tәni qalghanynda. Materialdyq, evrosentrlik ghylym qúrsauynyng kesirinen ghalymdar «qazaq tilin tiriltemiz» dep janmen emes, tәnmen әbiger boluda. Jany joq tәnnen qayyr joq. Sol siyaqty jany joq qazaq tilinen qayran joq. Qazaq tilin tiriltu ýshin evrosentrlik ghylymnyng qúrsauynan shyghyp, әl-Faraby irgetasyn qalaghan, Qoja Aqymet Yaasauy kemeline jetkezgin, Abay zamanauy qalypta qayta janghyrtqan, әlemde tendesi joq ruhany ilimder jýiesi – jýrek ilimin ghylymy negizge alu qajet. Olay bolmaghan jaghdayda osy uaqytqa deyin may shyqpaytyn maltany beker bosqa eze beremiz.

Aqyl men hauas barlyghyn
Bilmeydýr, jýrek sezedýr.
Mútәkәllimiyn, mantikiyn
Beker bosqa ezedýr

Qayda baryp onayyn?

Ghylymnyng maqsaty - aqiqatty tanu, dýniyening shynayy beynesin qalyptastyru jәne sol bilimdi adamzat iygiligine jaratu. Kez-kelgen zertteuding ruhani, mәdeni, әleumettik-ekonomikalyq paydasy bolmasa, bosqa ketken shyghyn shyghyn bolyp esepteledi. Osy túrghydan alghanda abaytanu ghylymiy-zertteu salasynyng qazaqqa paydasy bar ma? Abaytanu men Abaydy tanytu salasyna az qarajat júmsalyp jatqan joq memleket qazynasynan.  Júmsalyp jatqan qarajattyng qaytarymyn nemen, qalay ólsheymiz? Qazaqqa qanday iygilik bolyp qaytyp jatyr?

«Egerde esti kisilerding qatarynda bolghyng kelse, kýninde  bir mәrtebe, bolmasa júmasynda bir, eng bolmasa aiynda bir, ózinnen ózing esep al!» deydi Abay. Abaytanudyng 100 jyldyq mejesinde ózimizge ózimiz esep berip kóreyikshi. Bizding payymymyzshy Abaydyng amanatyn aqtaghan, auyz toltyryp aitugha túrarlyq, qazaqqa ruhany azyq bola alatyn ýsh túlghanyng enbekterin ataugha bolady: Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng «Ar» ilimi, Múhtar Áuezovtyng «Abay joly» epopyasy men Mekemtas Myrzahmetúlynyng ghylymy ainalymgha engizgen Abaydyng «Tolyq adam» ilimi.

Myn-san abaytanushylardyng armiyasy jýrip, memlekettik iydeologiyany jasay almay otyrmyz. Adamzat dengeyindegi úly Abayday danasy bar memleketting últtyq iydeologiyasynyng bolmauy abaytanushylar ýshin syn emes pa? Memlekettik iydeologiya bylay túrsyn, bilim salasynyng tәrbie tújyrymdamasyn da jasay almay otyrghan abaytanushylargha qanday bagha beruge bolady?

2020 jyl,  qantar aiynyng 8-shi júldyzy kýni Abaydyng 175 jyldyq mereytoyynyng qarsanynda, memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng «Abay jәne HHI ghasyrdaghy Qazaqstan» atty kólemdi strategiyalyq mәndi maqalasy jaryq kórdi. «Abay enbekterining nәrin óskeleng úrpaqtyng sanasyna siniru jәne ómirlik azyghyna ainaldyru – últty janghyrtugha jol ashatyn manyzdy qadamnyng biri» dey kele, sol kezdegi Bilim jәne ghylym ministrligine tikeley tapsyrma bergen edi: «Biz Abaydyng «tolyq adam» tújyrymyn qayta zerdeleuimiz kerek. Búl baghytta ghalymdarymyz tyng zertteulerdi qolgha aluy qajet. «Tolyq adam» konsepsiyasy, shyndap kelgende, ómirimizding kez-kelgen salasynyn, memleketti basqaru men bilim jýiesinin, biznes pen otbasy instituttarynyng negizgi túghyryna ainaluy kerek dep esepteymin»..

Kóp úzamay ghalymdardyng júmys toby qúrylyp, Abaydyng «Tolyq adam» ilimi negizinde jana bilim standarty men bilim mazmúnyn jasau jobasy bastaldy. Biraq, kóp úzamay, sol kezdegi ministrding aldyna barghan joba bekitilmey, keri qaytaryldy. Sodan beri ol jobanyng aty da atalmay, úmyt qaldy. Preziydentting últ  pen úrpaq tәrbiyesi ýshin ýlken strategiyalyq manyzy bar  tapsyrmasyn ayaq asty etken eks-mininstr Ashat Aymaghambetovtyng azamattyghyn qalay baghalaymyz?

2025 jyly preziydent Burabayda ótken últtyq qúryltayda tәrbie mәselesin kóterip, taghy da tapsyrma berdi Oqu-aghartu minitrligine: «Ozyq oily úrpaq ósiru ýshin bilim men tәrbie әrqashan qatar jýrui kerek. Ashyghyn aitsaq, bala oqytu isinde búghan deyin bilimge kóbirek nazar audaryldy. Al úrpaq tәrbiyesine qatysty jýieli ústanym bolghan joq. Búl salagha tiyisti dengeyde kónil bólinbey keldi. «Tәrbiyesiz berilgen bilim – adamzattyng qas jauy». Sondyqtan bilim men tәrbiyege qatar airyqsha nazar audaru óte manyzdy».

Qazaqstandaghy qanshama akadeimya, uniyversitteter, ghylymiy-zertteu istituttardyng pedagogika salasynda júmys jasap jýrgen jýzdegen ghalymdar men abaytanushylar armiyasy jasay almaghan dýniyeni «Bilim-innovasiya liysey» múghalimderi jasap shyqty. Oghan «Birtútas tәrbie baghdarlamasy», sosyn «Adal azamat» degen atau berilip, Qazaqstannyng bilim jýiesine enip jatyr. Bizding payymymyzsha payda bolghan jana dýnie tәrbiyeden kóri tәlimning әdis-tәsilderine, «Qúqyqtanu»  siyaqty jana kontent pen sol kontentti zamanauy әdis-tәsilder arqyly mengertuding jana pәnine kóbirek úqsaytyn siyaqty.

Shynyn aitu kerek, tәlimdik túrghydan alghanda alghanda Sara apamyzdyng «Ózin-ózi tanu» pәni әldeqayda paydalyraq edi. Sebebi 2008 shi jyldan beri bastau alghan búl ýderiske qazynanyng qanshama qarajaty júmsaldy, myqty pedagog-psiholog ghalymdardan jasaqtalghan dýiim bir institut júmys jasady. Jasalynghan júmystar tәjiriybe alandarynda synaqtan ótip, halyqaralyq sarpshylardyng nazarynan ótti. Jogharghy oqu oryndarynda myndaghan mamandar oqytylyp, «Ózin-ózi tanu» pәnining múghalimi degen diplomdar berildi.  Búl pәnge tek bir nәrse ghana jetispedi: mazmúnyn últtyq kontentpen, últtyq qúndylyqtarmen almastyrsa әlemde tendesi joq pәn bolar edi. Qayran, qanshama dalagha ketken qarajat pen enbek! Kelmeske ketken halyq qarajatynyng súrauyna kim jauap beredi?

Ghylymy negizinen kóri sayasy salmaghy basym «Adal azamat» birtútas tәrbie beru baghdarlamasyn bilim jýiesine engizerde osy mәseleler aqyl tarazysyna tartyldy ma eken? Sebebi әdiletti «Jana Qazaqstangha» adal azamattardan bólek meyirimdi, jomart, qanaghatshyl, t.b. qasiyetterge ie adamdar da kerek shyghar.  Ertengi kýn, sayasy ahualdyng ózgeruine qaray taghdyr talqysy qalay bolatynyn kim bilsin ?

Tәrbie mәselesin  pәn arqyly sheshetin bolsaq, myna mәseleni oida ústauymyz qajet. Barlyq pәnder mazmúny jaghynan «tәrbiyelik» jәne «bilimdik» bolyp ekige bólinedi. Bilimdik pәnderge jaratylystanu pәnderi men tariyh, tilder, t.b. jatsa, tәrbiyelik pәnderge әdebiyet, muzyka, kórkemsuret, enbek, sport, horeografiya, saqynalyq qoyylym, t. b jatady. Pәnaralyq baylanys әdis-tәsilderin paydalanyp, әdebiyet pen óner pәnderining mazmúnyn últtyq qúndylyqtarmen bayytsaq jәne  Abaydyng óleng sóz tәsilin qoldanatyn bolsaq, problemanyng jartysy sheshilip qalar edi. Ol dýniyege qolymyz jetu ýshin taghy da bes-alty jyl ótui kerek shyghar.

Dýrkiretip Abaydyng 180 jyldyq mereytoyyn ótkizdik. Milliardtaghan qarjydan qazaqtyng qazynasyna qanday payda keldi? Júmsalghan qarajattyng sayasi-ekonomikalyq jәne ruhaniy-әleumettik tiyimdiligine bagha beru - әrbir memlekettik qyzmetkerding mindeti. Ony toydyng tizginin ústaghan Berik Uәly myrza beredi degen ýmittemiz.

Biz óz tarapymyzdan toydyng sharyqtau shyny bolghan «Adamzattyng Abayy» respublikalyq aqyndar aitysy men «Adamzattyng Abayy: ruhaniyat, parasat, tanym» atty ghylymiy-praktikalyq konferensiyagha bagha berip ótudi jón kórip otyrmyz.

Aytystyng әlemde basqa últtarda kezdese bermeytin tendesi joq óner jәne onyng qoghamdaghy ruhany qyzmetining qanday ekendigin aityp jatu artyq bolar. Alayda sol kiyeli ónerdi halyqtyng sanasyn oyatuda oryndy paydalanudyng ornyna, ony mal tabu men mansap quudyng qúralyna ainaldyryp alghan aqyndargha ne aitugha bolady?

Eger Abay tirilip kelip, aitysty bastan ayaq tyndar bolsa, aqyndargha «óleng sózding sarasyn qiynnan qiystyryp shygharatyn er emes», «ynsp-úyat, ar-namysty kerek qylmaghan ez» der ma edi, bәlkim odan da qattyraq aitar ma edi bir Allagha ayan.  Óz tughan jerinde jýrip ensesi ezilgen elding kem-ketigin aityp, olardyng sanasyn oyatatyn, ruhyna dem beretin óleng sóz aitudyng ornyna, qaymana qara qazaq qadalyp qarap otyrghanda «qyzdyng ketigine qalanudy» aitqan aqynnan ne qayyr, ne ýlgi, ne ónege? Sanasy belden tómen sonday aqyndy «súlu aitys jasady» dep finalgha shygharyp, bas jýlde bergen әdilqazylardyng sanasynda úyat degen qasiyetting sәulesi de qalmaghan ba? Aytqany әkimge - әmir, ministrge - mindet bolmaghasyn aqyn atanyp ne kerek?   Últqa ýlgi bolarlyq kósem, halyqtyng sherin biylikke basyp aitatyn sheshen bolmaghasyn olardy dәriptep, astyna at mingizu aqymaqtyq emes pa?

Ghylymiy-praktikalyq konferensiyada ministr Sayasat Núrbek Abaydyng «Tolyq adam» ilimining negizinde tәrbie konsepsiyasynyng jasalyp jatqandyghy turaly ýsh ret qaytalap aitty. Biraq onyng «Adal azamat» birtútas tәrbie baghdarlamasymen baylanysy bary, ya joghy turaly eshnәrse aitylmady. Eki ministrlikting jasap jatqan eki týrli tәrbie tújyrymdamalarynyng qay jerde, qalay týiisetini qyzyq boldy bizge. Aspanda Ýrker men Aydyng toghysyn kóruge yntyqqanday kýtuden basqa amal joq.

Elge tanymal abaytanushylardyng bayandamalaryn tyndap, salymyz sugha ketti. Sebebi ghylymnyng maqsaty tek tanym emes, iygilik alyp kelu ekenin eskersek, abaytanushylardyng enbekterinen elge paydasy tiyetin iygilikti kóre almadyq.  «Myng jýrek, bir jýrek» atty bayandamada Abaydyng enbekterindegi jýrek kýiining týrlerin sanap tanyrqau, basqasha aitqanda,  statistikamen ainalysu nege kerek? Odan da bir ghana kýiding tabighatyn ashyp, sonyng psihologiyasyn taldap, jaqsylyq bolsa arttyru, al jamandyq bolsa aldyn aludyng amaldaryn úsynsa payda bolar ma edi?

Endi bir bayandamada  «rasionalizm», «irrasionalizm» degen filosofiyalyq-ghylymy terminderdi qoldanudyng kuәsi boldyq. «Abayda irrasionalizm basymyraq» degen sózdi qarapayym qazaqqa qalay týsindiruge bolady? Abaydyng tanymyn tek materialistik-rasionalistik ghylym shenberimen shekteu jetkiliksiz. Abay dýniyetanymy - tereng ruhany ilim. Teologiyalyq túrghydan alghanda, ol sharighat dengeyinen biyik, tariqattyq ruhany kemeldikke jaqyn, tereng dýniyetanym iyesi

Árkimning maqsaty óz kereginde,
Bile almadym pysyghyn, zeregin de.
Sayaz jýzer sayqaldar ghapyl qalar,
Haqiqat ta, din daghy tereninde.

Materialistik, evrosentrlik ghylymnyng jasap bergen aqiqatty tanytpaudyng qúrsauynan qútylmay, qazaq dýniyetanymynyng ruhany terendigin, últtyq qúndylyqtardyng tabighatyn tanu mýmkin emes. Sәikesinshe, últtyq sanany oyatu, sóngen ruhyn jandandyru da mýmkinsiz. Sondyqtan da qazirgi qazaqtyng kýni qaran, bolashaghy búlynghyr.

Qazaq pәlsapasynyng qazirgi bedeldilerining biri, akademik aghamyzdyn: «Abay siyaqty danyshpandardy eshqashan tanyp bolmaysyn. Biz Abaydy tanydyq degen abaytanushylar bar, olardyng aqyl-esi dúrys pa?» dep aidy aspangha bir-aq shygharghany sonyng kórinisi.

Sonda Abay enbekterin janyn pida etip ne ýshin jazdy? Elden asqan aqyn bolyp, artqy úrpaq ómir boyy ózine tamsanyp maqtaumen ótsin, kýrmek kәsippen ainalyssyn dedi ma? Eski Qazaqstannyng aty bar da zaty joq iske aspaghan jobalary siyaqty ghylymsymaqtyng (psevdoghylym) qazaqqa ne paydasy bar?

Ghylym men bilimning syiqy mynau, últtyng ar-namysy, úyaty, jan dýniyesining ainasy -  aqyndardyng týri anau.

Ishim tolghan u men órt, syrtym dýrdey,
Men kelmeske ketermin týk óndirmey.
Óleng shirkin - ósekshi, jýrtqa jayar,
Syrymdy toqtatayyn aita bermey

Erúlan Jiyenbaev

Abai.kz