Jazushy Sәken Sybanbaydyng bir әngimesine oray...

Jazbadyq emes, jazyp jýrmiz, jazyp ta kelemiz osy bir óte qiyn әri salmaghy atan týiege jýk bolar auyr taqyrypty! Jo-joq, anyghynda, jazsaq ta týbine jetkize almadyq pa, әlde týpkeselding qaydan jәne qalay tamyrlanyp kele jatqanyn asha almay jýrmiz be – әiteuir mәsele mәsele kýiinde, janayqay janayqay kýiinde qalyp qoyyp jatyr. Qogham búltalaghy boy bermesten, óz kýiin ózi «kýittep bolar emes». Jas úrpaq jana zamannyng tajal «jәshigine» - kompiuterding «shyrmauyghyna» birjola shyrmatylyp bara jatqanday.

Ángime neden bastalyp ketti? Ne sebep? Tayauda jazushy inim Sәken Sybanbaydyng әleumettik jelide jariyalanghan «Ghalamtordaghy mahabbat» degen shaghyn әngimesin oqyp shyqtym. Jәy oqygham joq, zeyin qoya oqydym desem de bolady. Óitkeni búl «qany tamshylaghan» taqyryp maghan tansyq ta, bóten de emes. Tipti, anyghyn aitsam, ózimdi de biraz uaqyt búryn týpsiz qiyalmen túmshalap, oy zyndanyna sýiregen jaghdayy bar-dy. Sosyn da oqugha yntaly boldym. Mening izimdi alyp kele jatqan ini-qalamger mәsele kýrmeuin qalay tarqatty eken degen túma sezim boyymda búrandap túryp aldy. Sóz retine qaray aita keteyin, osydan birneshe jyl búryn «Interadam» degen shaghyn roman jazghanymyz bar-dy. Shygharmadaghy bas keyipkerimiz, audandyq gazetting jas qyzmetkeri Qonyrhan әleujeli arqyly әldekimnen hat alady, sosyn ekeuara jazysyp, alghashynda syrlasyp, artynan pikir talastyryp, eng sonynda aralarynda qaqtyghystar payda bolushy edi. Solaysha az uaqyt ishinde ózi de, minezi de, tipti ómirge degen kózqarasy da kýrt ózgerip sala beretini bayandalatyn. Eng súmdyghy – janaghy internet arqyly maza bermeytin bireu erkek pe, әiel zaty ma, әlde tanysy ma, joq, beytanys bireu me – qysqasy, kim ekenin bile almay sharshaytyn: ózi biletin qiyaly «auyl filosofy» Dәldubek pe, әlde «boy jasyra til qatatyn» sýigen qyzy Gýljan ba? Joq, adam emes, adam bolyp sóilesetin «robot-qúltemir» me? Ol nege osynau myndaghan pendeler arasynan tek Qonyrhandy tandady? Qansha oigha batsa da, esh sheshuin taba almastan, basy men-zeng bolyp, júmysqa da yntasy tómendep, aqyrynda bas redaktordyng búiyruymen «kompiuteri internetten aghytylyp» tastalatyn-dy.

Taqyryp, mineki, mening janyma óte jaqyn. Men de jogharydaghy kórkem tuyndyny jazarda «qazirgi zamannyng kózsiz jauymen» ishtey arpalysqam, sebep-saldaryn izdegem, toqtamdy oigha kele almay janym syzdaghan, sosyn qiyaldy kernegen «qara nýkteni» óz payymymmen surettep, oqyrmanyma úsynbaqqa qolgha qalam alghan edim. Sәken inimning de osy baghytta oy qozghap, kórkem әngime jazghanyn estigen son, ishim jylyp jýrgen edi kópten beri.

Oqy bastadym. Jep-jenil, erkin oqylady eken. «Qalamynyng jeli bar» jazushy dep qabyldadym ә degennen-aq! Sanat degen bozbala әleujeli arqyly bir boyjetkenmen tanysypty, hat jazysypty, tipti jaqyn dos bolyp alypty. Endi, mine, býgin jýzbe-jýz kezdesuge, qatar otyryp tildesuge niyet jasapty ekeui de. Sosyn da Sanatta es joq. «...Eki qolyn artyna ústaghan ol bólmesining úzyndyghy men enin ólshegisi kelgendey, erkin adymdap ersili-qarsyly sendelip» jýrip alady. Bozbalanyng bir sәttik sezimi, órekpigen kónil kýii jәne alghash ret әleujeli arqyly birazdan tanys boyjetkenmen kezdeser kýngi jan tolquy. Bәri de zandylyq. Al, odan әri...

Endi osy әngimening oqighasyn qysqasha týsindirip ótelik. Sanat – Ayghanym degen jalghyzbasty әielding jalghyzy. Anyghynda, búl balanyng әkesi bar ma, joq pa - ol jaghy júmbaq. Nekesiz tapqan úl. «Ong jaqta otyryp onbay qalghan jýziqara» atanuy da sodan. Elding ósek-ayanynan qashyp, ýlken qalagha kelip, alghashynda bir bólmeli pәter jaldap túryp jatady. Bir mekemege júmysqa túrady. Erteden qara keshke deyin júmys jaghdayyn oilap, jalghyz úldyng tәrbiyesin әlsiretedi, tipti kónil audarugha da uaqyty tapshy. Kishkentay bala qynqyldap mazasyn ala bermesin dep, ony әrtýrli kompiuterlik oiyndarmen aldandyrady, al óse kele ózine jeke kompiuter syilaydy. Ayghanymnyng jeke ómiri ózinshe bir sala – oghan mekeme basshysy (qúrbysynyng aituynsha) ólerdey «ghashyq» eken, birte-birte qúrbysynyng azghyruymen «kónildesi» de bolyp ýlgeredi. Az uaqytta túrmysy da týzele bastaydy. Bir bólmeli pәterin tastap, eki bólmeli pәterge kóship alady. Balasyna jeke bólme tiyedi. Qysqasy, jaghdayy jýre-bara jaqsaryp ketedi. Búl endi basqa әngime.

Al, bala she? Bala taghdyryn kim oilap, kim onymen ainaylysty? Joq, Sanat «óz betimen» ósti. Onyng ata-anasy da, tәrbiyeshisi de – kompiuter, naqtyraq aitqanda ghalamtor boldy. Bylayghy ortamen aralaspady, aralasqysy da kelmedi. Kýndiz-týni kóz almay qaraytyny – temir jәshik: onda bәri de bar; kino da, hikaya da, adam oiyna kire bermes tosyn oqighalar da; qyz-jigit mahabbaty da, atys-shabys ta; adamdyq pen azghyndyq әreketterding neshe týrin bir pәste kóre alasyn! Myna әlem-jәlem tirshilikke endi ghana qadam basqan jasóspirim sol ghalamtor ishinen neni dúrys kórip, qaysysyn qabyldaryn da bilmeydi. Jaqsylyq qayda, jamandyq qayda? Izgilik qane, ozbyrlyq qane? Kisilik qasiyet degen ne? Adam men adamnyng aiyrmashylyghy sózinde me, joq isinde me? Sýi men kýi syry qalay? Qysqasy, bala ýshin sheshui óte kýrdeli súraqtar osy bolatyn. Bir kónilge medeu eteri – ghalamtor arqyly tapqan, sózin de, ózin de tez týsine biletin jas boyjetken. Sanat onymen bir kýn, tipti bir saghat kompiuter arqyly tildesip qoymasa, jany jay tappaytyn kýige jetken. Onsyz ómir - ómir emes!

Endi, mine, eki jas býgin onasha kezdespekshi. Biraq, búl jayynan anasy esh habarsyz bolatyn. Balasy múnday sheshimge kelgenin anasyna aitudy ózine mindet sanaghan joq. Negizi, Sanat kóp uaqyttan beri óz bólmesinen syrtqa shygha qoymaytyn, tipti shyqqan da emes. Ayghanym jalghyz úldyng osylay tomagha-túiyq, syrtqy әlemmen baylanysqa shyghugha dәrmensiz kýiin sezingen sayyn ózin-ózi kinalap, sәt sayyn jan kýizelisine týse beretin. Kóp kemshilik ózinen ketkenin týisinip, Sanatty qaladaghy psiholog dәrigerge de alyp barghan. Psiholog qarap-tekserip bolyp, «kompiuter sindromy» degen erekshe diagnoz da qoyyp bergen. Biraq, әli de ýmit bar dep emeksitip qoyghan. Qazirgi uaqytta kónilge dәrigerding sol bir auyz jyly sózi demeu bolyp túr edi.

Júmysynan oralyp, Sanattyng bólmesin ashsa, ol ornynda joq. Anasy an-tan. «Ómiri bólmesinen shyghara almaushy em, býgin ony júlyp alyp, kóshege sýirep әketken qanday qúdiretti kýsh» dep tandana әri ýreylene qarap túrdy. Ásirese, ýstel ýstinde jatqan úlynyng kózildiriksiz suretin kórgen sәttegi kónil tolqynysy janyndy ezip jibererdey. Sәken -jazushy osy kórinisti bylaysha suretteydi: «...Sekemshil oilardy serpip tastaghysy kelgendey ensesin tiktep, belin jazghan әiel qolyndaghy suly shýberegimen terezening aldyn, shkaf ýstin sýrtip shyqty da, búryshtaghy kompiuter ýsteline ýnildi. Qalay bolsa solay shashylghan diskiler, pleerding shúbatylghan qúlaqbaulary, qobyraghan qaghazdar... Jerde «Koka-kolanyn» bos qútysy, «Rollton» kespesining qaltasy jatyr. Ýide dayyn astyng týr-týri túrsa da, osy bir pәlege әuestigin sol kýii qoymady-au búl bala! Pernetaqtadaghy әrip tanbalarynyng arasy nan qiqymyna, pechenie ýgindilerine tolyp ketipti. Ýstel ýstine tosap pa, shyryn ba, qalbyrdaghy balyqtyng mayy ma, qoymaljyng birdemeler tamghan eken, qayta-qayta ysqylap jýrip әreng ketirdi. Qaghazdardy rettep, zattardy ornyna jayghastyrghan Ayghanymnyng kózi kenet printer janynda jatqan suretke týsti. Qolyna alyp, oghan jaqynyraq ýnilgen әiel... selk ete qaldy. «Tәiir-ay, sonsha tiksingenim ne? – dedi sosyn tandanyp. – Balamnyng sureti eken ghoy. Biraq... onyng beynesinen qaraghan janardy qaryp týserdey bir salqyn yzghar seziletin sekildi-au. Sonda ol ne?». Úlynyng suretine tesile qaraghan ananyng jýregi taghy da su ete týsti...».

Ómirde kóp qatelesken ana beynesi, ana qayghysy hәm ananyng jansebil sәti dәl berilip otyr. Artyq sóz joq. Al, búl kezde...

Búl kezde Sanat ghalamtor arqyly tanysyp, bir-birin úghysqan dostar bolyp ketken boyjetkenmen onasha kafede jolyghyp otyrghan-dy. Aytpaqshy, búlar bir-birin shyn esimimen emes, ózderi qalap qoyyp alghan laqap atpen ataytyn. Sanat – «Bayker» de, boyjetken – «Prinsessa»! «Bayker» bolatyny – ómiri motosiklge minip, keng kóshemen qúighytyp bara jatpasa da, óz suret-beynesin solay elestetip, bólmesining bir búryshyna ilip qoyatyn. Ghalamtorda da sol sureti týratyn. Al, «Prinsessa» jayy belgili. Ol – súlulyq simvoly! Alghashqy kezdesu! Alghashqy betpe-bet jýzdesu! Qyz emes, jigit sóz bastauy kerek. Ne aitady? Neni súraydy? Qanday sóz tap osy arada tiyimdi bolmaq? Sanattyng bar aqyl-esin shyrmap alghan oy osylar-dy. Sóz qiilaspady. Aytaryn aita almay qinaldy. Osy tústy bizding bayandau emes, taghy da jazushynyng óz suretteuinen oqiyq:

«... Hal-jaghday súrasqan qysqa jauaptasular bitken son, әngime әri qaray órbigen joq. Ishi pysqan boyjetken sómkesinen aifonyn alyp, soghan shúqshidy. Onsyz da qobaljyp otyrghan Sanat odan beter qysyldy. «Aytsam, aqtarylsam» degen oilary kóp edi. Biraq sonyng bәri kómeyinde keptelip, túryp aldy. «Shirkin, kompiuterde otyrghanda ghoy, shetinen tizip jazar em...». Qolyna telefonyn qalay alghanyn ózi de bilmey qaldy. Ghalamtorgha kirip, «Prinsessagha» hat jaza bastaghanyn da bayqaghan joq. «Synq» etip jauap kelgende ghana esin jidy, sonda ghana ózining ne dep jazghanyna nazar audardy. «Sizben jaqyn dos bolyp, jalghyzdyqtan qútylghym keledi» dep dalbasalapty búl. «Aqymaq!». Ózine-ózi jyny kelgen bozbala jalma-jan telefonyn aqtaryp, qyz jauabyn tauyp ashty: «Men de jalghyzbyn. Maghan da syrlas dos kerek. Auzyn bughan ógiz emes...».

Basyn kóterip qaraghanda, qarsy aldynda otyrghan boyjetken kózden jym-jylas joghalyp ketipti. Ángime osylay ayaqtalady. Áne, kompiuterding jetkizgen jeri osy! Ghalamtor – jas adamdy sóilesu men syrlasu deytin әsem әlemnen alystatyp jiberipti. Qyz ben jigitting sezimge balqyp otyryp aitatyn, tipti ymmen-aq týsinisip, birining qúshaghyna biri úmtylatyn lәzzatty sәti qayda ketti? Qayda úshty jýrek pen jýrekting saghynysa tabysuy?

Súraq kóp, jauap joq! Kim jauabyn bere alar múnyn? Jazushy әngimesi óz oqyrmanyn tereng oigha eriksiz jetelep әketeri sózsiz. Biz әdettegishe, bilgishtikke basyp, әngimening til ereksheligi hәm kompozisiyalyq qúrylymy nemese obraz somdauy jayynan keng tolghap, molynan sóz qozghamaqshy da edik. Biraq, onyng bәri de shygharmadaghy zamanauy problemanyng – jas úrpaq ýshin, tipti bolashaq ýshin óte-móte qiyn jaghdaydyng bas kótertpey alqymdap túrghanyn oilaghanda, eriksiz ekinshi plangha auysyp ketedi eken. Ol jaghyn endeshe patsha kónil oqyrmannyng ózine qaldyra túralyq.

***

Býgingi zamannyng jastary bastan keship jatqan óte qiyn, óte auyr jaghday osy! Kózge kórinbes tragediya deymiz be, qaytemiz? Ghalamtor adamnyng aqyly men oiyn emin-erkin biylep, óz iyleuine ala bastady. Arty ne bolar? Bolashaghymyzdy ne kýtip túr? Jazushy Sәken Sybanbay óz әngimesining bir túsynda búnyng da jauabyn anyqtap jaza ketipti: «...Psihologtar men ekstrasensterge qaralatyndar – nashaqorlar, sosyn osy kompiuterge basy ainalyp qalghandar...».

Tek qazaq emes, jalpy adamzatqa ortaq, zamana eriksiz algha tartyp otyrghan kýrmeui kýrdeli qiyn mәseleni sol qalpymen móldirete, qarapayym ghana bayanmen, shap-shaghyn әngimeng arqyly-aq óte tamasha, oqylymdy etip kótere alypsyn, Sәken inim! Búl shygharma adamzatqa arnalghan ýreyli dabyl dep qabyldasaq ta artyq emes. «Myna qoghamgha endi kim ie bolady» dep, aqyl-es «alanyna» shyrqyray shaqyrghan aiqay-úran! Árbir jaqsy, oily әngime – ol últ ýshin qúndy qazyna! Ruhaniyatqa qosqan qazynannyng ghúmyry úzaq bolghay!

Qúrmetpen – jazushy aghang Joltay Júmat-Álmashúly

Abai.kz