Jayna, Semey, sayra, Semey,
Jaghasynda Ertisimning óse ber, Semey!
Ánning sózinen.

Qalyng qazaq Abay, Shәkәrim, Múhtardyn, alash arystarynyng otany dep biletin tughan qalamyz Semey jyl emes, ay sayyn ajaryn ashyp, kóriktenip keledi. Sebebi, janadan oblys ortalyghy bolghan ýsh jyl ishinde qyruar júmystar atqaryldy. Azyp-tozyp, berekesi ketken, «ýlken auyl» atana bastaghan qalamyzgha jan kirdi. Qan jýgirdi. Eski túrghyn ýiler boyalyp, óndeldi. Ertisting jaghalauy, kóshe joldary, onyng boyyndaghy aghashtar men gazondar janartyldy, kvartalishilik alandargha shekti qoqystan tazaryp, tanymastay bolyp kórkeyip ketti. Ár tústan qol búlghap, janasha dizaynmen salynghan  túrghyn ýiler, jayqalghan parkter, alleyalar qanshama desenizshi. Eki kópir de jóndeuden ótip, qalanyng tynysyn ashty. Ásirese, Qaraghayly yqsham audanynyng ajary tanqalarlyq, әsem Astanadan әste kem emes. Sol siyaqty keleshekte keremet sputniyk-qalashyq boy kótermegi (Aqsary aumaghynda), ýlken Ortalyq bazar salynbaghy belgili boldy. Zamanauy zauyt, fabrikalar ashylyp, jayly mektepter sany kóbeya týsti. Kósheler men alandardyng bezendirilu dengeyi (eskertkish, bilbord, jaryqtandyru t.b.) kóz quantady. Sóitip, qay qyrynan qarasaq ta,  qart Semey qayta týledi.  Jana qúrylys alany bola bastady. Osy aitylghan qarqyndy damu men shapshang ilgerileu óz-ózinen payda bolmaydy. Ol ýshin biylikke kelgen jana buyn basshylargha halyqtyng alghysy sheksiz ekenin estip-bilip jýrmiz.

Semeyding býgingisin, yaghny kónil quantarlyq janalyqtaryn atap óttik. Endigi kezekte qalamyzdyng keshegisine, kóne tarihyna kóz jýgirtpekpin.

«Qala kýni» merekesi qalay payda boldy?

1968 jyly Semeyding 250 jyldyq merekesi dýrkiretip toylanghan bolatyn. «Irgetasy 1718 jyl qalanghan» degen sebeppen. Osy datany bekituge ýkimet pen partiya qarjyny ayamay tókti. Sonan әr on jyl sayyn toylana bastady. Osy aitylghan ýrdis qalay toqtady? Qazirgi jas buyn bile jýrsin dep aita keteyin, osy joldar avtorynyng   1991 jyly «Semey – kóne qala», «Jeti sarayly kóne shahar» degen  taqyrypta jazghan zertteu maqalalaryn sol kezdegi qazaq basylymdary jappay jariya etken edi (búl últ sanasy oyanyp, azattyq ruhy ottay lapyldap túrghan kezentúghyn). Qazaq sovet ensiklopediyasynyng 11-tomynda «Semey – kóne qonys, ol 9-shy ghasyrda payda bolghan» degizetin, biraq әrtýrli maqalalarda shashyranqy jariyalanghan (ýitpese, kenestik senzuradan ótui ekitalay) arqatirek derekter kóp-aq eken. Mening enshime solardy jinastyryp, jýiege salyp, kópshilik nazaryna úsynu tiygen edi. Senseniz, nәtiyjesi tanghajayyp boldy: «Semey – mynjyldyq qala!» degen iydeya qoghamdyq sanagha ornyqty. Óitkeni, ony ziyaly qauym ókilderi men qogham belsendileri qoldap, qolpashtap әketti. Sol 1991 jylghy izdenisimde «Semey» atauynyng «Semipalat» sózinen emes, «Semey» sózinen ekeni, onyng kóne týrik qauymy qúlshylyq etetin oryn – ghibadathana maghanasyn bildiretini de alghash jariya etildi. Búl rette ataqty týrkolog S.E. Malovtyng enbegine sýiendik.

Biraq maqala jaryq kóruimen is bite qalmady. Zor kedergige tireldik. 1998 jyl tayap qalghanda «Semeyding 280 jyldyq merekesi tayap qaldy, ony anau 250 jyldyq siyaqty dýrkiretip toylasaq» degen úsynystyng qyzu talqygha týskenin qaytersiz. Shyny kerek, toylaugha beyildi qala túrghyndar qarasy qalyng edi. Oghan sebep: qala yubiyleyine qomaqty qarjy bólinip qoyghan eken. Ekinshiden, eng bastysy, basym kópshilik biz qazaq tilinde jariyalaghan arhivtik derekterden habarsyz edi. Ne isteu kerek?

Jogharyda atalghan derekti maqalamdy «Semipalat – drevniy grad» degen atpen orysshagha audarugha tura kelgen-di. Qúday sәtin salghanda, kólemdi zertteu maqala qalalyq «Nashe delo», «Golos naroda» jәne oblystyq «Rudnyy Altay» gazetinde jaryq kórdi. Osynau kýshti aqparat aghysy әser etti me, әiteuir, sol kezdegi qala әkimi, esimin úmyttym, Butin degen azamat «280 jyl degendi qoyyndar, tek «Qala kýni» dep merekelesek jetkilikti» degen ýzildi-kesildi baylam jasady (búl – «ógiz de ólmesin, arba da synbasyn» degen sheshim bolghany aitpasaq ta týsinikti). «Toylau kerek, ol tarihy data, últshyldar qiyaldan alyp, býirekten siraq shygharyp jýr!» dep baybalam salghan top sabasyna әreng týskeni әli esimizde.

Mineki, toq eteri, 1998 jyldan beride qalanyng tughan kýni «Qala merekesi» dep atala bastady. Oghan da tәube deymiz, eng bastysy, «1718 jyl» degen qúldyq datadan qútyldyq qoy. «Semey – mynjyldyq tarihy bar qala» degennen ýlgi alyp, Kereku men Óskemen túrghyndary da әskery bekinis payda bolghan uaqytty toylaudan bas tartty.

Sóitip, kýlli Ertisting úzyna boyynyng tarihy men taghdyry sheshimin tapqany – «Semey – kóne qonys» dep dәleldeuding arqasy.  Aytpaqshy, Semey men Almatynyng kóne tarihy paralleli jýrgizuge súranyp túr. Sol 1998 jyly almatylyq tarihshy ghalymdar bastama kóterdi. Qalanyng jasyn Vernyy bekinisi salynghan uaqyttan sanau qate, onyng mynjyldyq tarihy bar degen. Oghan dәlel-dәiekterin keltirip jatty. Sóitip, kýngeydegi qala men shyghystaghy qalanyng taghdyry úqsas bolyp shyqty. Yaghny aru qala – Almatyda da «Qala kýni» merekesi dýniyege keldi.

Osynau ómir faktilerin jogharyda sóz etken ózimning kishkentay enbegimdi kórsetip qalu ýshin emes, «Qala kýni» degen merekening qalay payda bolghanyn jastarymyz bile jýrsin dep bayandap ótken jayym bar.   Tómende kóne qalamyzdyng payda bolu hәm ósip-órkendeu tarihynyng manyzdy datalaryn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Qala tarihynyng manyzdy datalary:

840-940 jj. Kóne Semey shahary Qimaqiya memleketining astanasy. Osy ghasyrda Ertisting ong jaghalauynda Qimaq Odaghyna kirgen taypa sanyna sәikes jeti tas meshit boy kóterdi.

10-ghasyrda kóptegen arab sayahatshylary, al, 13-ghasyrda italiyan jihangeri Plano Karpiny Orta Ertis shaharyna at basyn tireydi. Qala turaly jazba derekterin qaldyrady.

1389 jyly ózining qalyng әskerimen Búqar, Samarqanttan shyghyp, qazaq saharasyn qiyp ótip, Orta Ertis boyyna at basyn tiregen Aqsaq Temir qúlap jatqan jeti tas meshitti qayta qalpyna keltirgen dep joramaldanady.

1616 jyldyn 25 sәuirinde orys patshasy Mihailding Gramotasynda «Ertis boyynda tas meshitter bar, olardy tekseru kerek» dep kórsetiledi. Búl qújat – Gramotany orys ghalymy G. Miller Tumeni arhiyvinen tauyp alyp, ghylymy ainalymgha engizdi.

1653 jyly Qytaydaghy orys elshisi F.N. Baykov Ertis jaghalauyndaghy iri qúrylys – «Jeti tas meshitti saldyrghan búharlyqtar eken» dep resmy oryndargha raport joldaydy (QSE. -10 tom. -114 bet).

1660-1758 jj. kóne sauda qalasy ornyna Jonghar memleketining qalasy ornyqty. Qala Tarhan Dorjy degen dinbasy atymen Dorjynkit (nemese Dorjykent) dep ataldy. Qalmaqtar budda dinining lamaizm degen baghytyn ústanghan.

1670 jyldary Jeti meshit Dorjy pirәdardyng basshylyghymen kýrdeli jóndeuden ótip, budda monastyrynyng keypine kirdi. Búl turaly 19 ghas. Ekinshi jartysynda ómir sýrgen arheolog zertteushi N. Abramov derek qaldyrdy.

1718 jyly kóne Semeyden 15 shaqyrym tómen ong jaghalauda Petr Birinshi patshanyng jarlyghy boyynsha әskery qamal – «Semipalat»-tyng irgetasy qalandy.

1733 jyly «Tas meshitterdin» qaldyghyn zertteu ýshin Semey túrghan jerge Sankt-Peterburg uniyversiytetining professory G.F. Miller keldi. Ol jeti meshitting suretterin qaghazgha týsirip, Peterburg arhiyvine tabys etti.

 1760 jyly belgili orys jihankezi P.S.Pallas jeti meshit qaldyghyn óz kózimen kórip, aimaqty zertteu maqsatynda «Semipalat» qamalyna keldi.

1762 jyldyng 21 qantary, Ábilpeyiz súltan Ayyrbastau bazaryn (oryssha – Menovoy dvor) ashady.  Búl Janasemeydegi qazirgi «Okean» degen dýkenning aumaghy.

1778 jyly «Semipalat» qamaly qirap jatqan qalmaq kenti – Dorjynkitting ornyna (qazirgi Semey túrghan jer) kóshirildi. Qamaldyng bos qalghan ornynda «Staraya kreposti» degen selo payda boldy.

1782 jyly Semeyge uezdik qala ataghy berildi.

1780-1800 jj. Ong jaghalauda sozylghan qala «Kazachiya slobodka» (qazirgi – Zaton aumaghy), «Ákimshilik Ortalyq» jәne «Tatar slobodkasy» degen ýsh bólikke bólindi. «Slobodka» sózi «qalashyq» degen maghynany bildiredi. Sol jaghalaudaghy «Zarechnaya slobodka» atalghan mekende әsirese,  sauda-sattyq kórigi qyza týsedi. Ábilpeyiz súltan ashqan Menovoy dvorgha Qytaydan, Orta Aziyadan jetken sauda keruenderi kýn demey, týn demey aghyla bastaydy. Qarjy kózi osy boldy.

1829 jyly Sol jaghalauda Semeyding II-shi gilidiya kópesi uaq Tinibay Kәukenúly Zarechnaya Slobodka jerinde (qazirgi Janasemey) ózine ýlken ýy salyp, «Tinibay slobodkasy» atalghan qalashyqtyng negizin qalady. Osy jyly ataqty jihankez, geograf Gumbolidt Semeyge keldi.

1829-30 jj. Semey kópesi teristanbaly ru starshyny Jolaman Jandarbekúly qazirgi Polkovnik aralyna qarsy betke ózining ýiin, qora-jayyn salyp, Jolaman slobodkasynyng negizin qalady.

1834 jyly kópes Tinibay óz qarjysyna saldyrghan alghashqy sәuletti meshit qúrylysy ayaqtaldy. Meshit әli kýnge halyqqa qyzmet Etude.

1841 jyly Jolaman bay ózining qarjysyna ýlken aghash meshit saldyrdy. Meshit 1930 jyly órtenip ketti.

 1851 jyly Semey qalasynyng tanbasy (gerbi) bekitildi. Gerbtegi altyn tәj astyndaghy teng artqan týie toghyz joldyng torabynda túrghan sauda ortalyghy degen maghynany bildirdi. Búl kezderi Semeyde 1-shi gilidiyaly – 1 kópes, 2-shi gilidiyaly – 9 kópes, 3-shi gilidiyaly 97 kópes boldy.

1854 jyly Semey oblysy qúryldy. Semey qalasy – әkimshilik ortalyghy bolyp bekitildi.

1855 jyly Semeyde eki jәrmenke ashyldy. Olar 25 mamyr-10 mausym jәne 15 jeltoqsan- 1 qantar aralyghynda ótip túrdy.

1850 jyldardyn ayaghynda Ertisting sol jaghalauynda jalpy «Zarechnaya slobodka» dep atalatyn, al jeke-jeke aitqanda, «Tinibay slobodkasy», «Jolaman slobodkasy», «Taraqty slobodkasy» dep atalatyn ýsh eldi meken tolyq qalyptasty. Taraqty slobodkasy túrghan jer (qazirgi «Okean», «Novostoyka» aumaqtary) zor jәrmenke ortalyghy boldy. Zarechnaya slobodkagha qala statusyn beru turaly әngime kóterildi.

1862 jyly Semeyde qos múnaraly zәulim meshit esigin ashty. Qazirgi Ánet baba atyndaghy tas meshit.

1858 jyly Shoqan Uәlihanov Qashqariyagha sapary qarsanynda әldeneshe aidy Semeyde ótkizdi. Dosy F.M.Dostoevskiymen jaqyn tabysty.

1878 jyly Semey oblystyq Statistika Komiyteti qúryldy.

1883 jyly Statistika komiyteti Semeyde Ólketanu muzeyin ashyp, onyng janynan qoghamdyq kitaphana úiymdastyrdy.

 1902 jyly Semeyde Orys geografiya qoghamynyng bólimshesi ashyldy.

1912 jyly Semeyde «Jәrdem» atty túnghysh baspahana ashyldy.

1918 jyly qalada aq gvardiya ókilderi men alashorda ýkimeti qatar biylik jýrgizdi.

1919 jyly qalada Kenes ókimeti ornady.

1919-27 jj. qalanyng Janasemey bóligi resmy túrde «Alash» dep ataldy.

1924 jyly Semeyde qazaq pedagogikalyq tehnikumy ashyldy.

1927 jyly Týrksibting alghashqy relisi tóseldi.

1929 jyly 1 mamyry, Ertis ózeni arqyly ótetin temirjol kópirining ashylu saltanaty boldy.

1934 jyly Semeyde et-konservi kombinaty iske qosyldy, Abay atyndaghy qazaq teatry jәne Qazaqstandaghy alghashqy jogharghy oqu orny – múghalimder instituty ashyldy.

1940 jyly Abay muzeyi úiymdastyryldy.

1947-48 jj. Janasemeydegi sementshiler poselkesi salyndy jәne Semey sement zauyty iske qosyldy.

1949 jyly 29 tamyzda Semey synaq poligonynda alghashqy atom bombasy jaryldy.

1962 jyly alghashqy avtokólik kópiri paydalanugha berildi.

1968 jyly Semeyding 250 jyldyq toyy atalyp ótip, osy data qúrmetine biyik stella túrghyzyldy.

1969 jyly F.M.Dostoevskiy muzeyi ashyldy.

1970-80 jj. Temir-beton qúrylys kombinaty, Armatura zauyty, Kabeli zauyty, Ayaq kiyim fabrikasy, Trikotaj fabrikasy iske qosyldy.

1975 jyly Abay atyndaghy qazaq drama teatrynyng ghimaraty ayaqtaldy, Abay alany jasalynyp, onda úly aqyn eskertkishi qoyyldy.

1998 jyly Semey qalasy oblys ortalyghy statusynan aiyryldy.

2001 jyly Japondyq «IHI» firmasy salghan jana aspaly avtokólik kópiri paydalanugha berildi.

2007 jyldyng 21 mausymy, «Semipalatinsk» atauy «Semey» bolyp ózgertildi.

2022 jyldyn 8 mausymy, Semey qalasy – janadan ashylghan Abay oblysynyng ortalyghy.

Sóz sony: әdettegidey biyl da Semey men Almatyda «Qala kýni» merekesi óz dengeyinde toylandy. Óz zamanynda astana bolghan eki qalagha da: «Jaynay ber, ataqtaryng asqaqtay bersin!» dep tilek bildiremiz.

Asan Omarov

Abai.kz