جاينا، سەمەي، سايرا، سەمەي،
جاعاسىندا ەرتىسىمنىڭ وسە بەر، سەمەي!
ءاننىڭ سوزىنەن.

قالىڭ قازاق اباي، شاكارىم، مۇحتاردىڭ، الاش ارىستارىنىڭ وتانى دەپ بىلەتىن تۋعان قالامىز سەمەي جىل ەمەس، اي سايىن اجارىن اشىپ، كورىكتەنىپ كەلەدى. سەبەبى، جاڭادان وبلىس ورتالىعى بولعان ءۇش جىل ىشىندە قىرۋار جۇمىستار اتقارىلدى. ازىپ-توزىپ، بەرەكەسى كەتكەن، «ۇلكەن اۋىل» اتانا باستاعان قالامىزعا جان كىردى. قان جۇگىردى. ەسكى تۇرعىن ۇيلەر بويالىپ، وڭدەلدى. ەرتىستىڭ جاعالاۋى، كوشە جولدارى، ونىڭ بويىنداعى اعاشتار مەن گازوندار جاڭارتىلدى، كۆارتالىشىلىك الاڭدارعا شەكتى قوقىستان تازارىپ، تانىماستاي بولىپ كوركەيىپ كەتتى. ءار تۇستان قول بۇلعاپ، جاڭاشا ديزاينمەن سالىنعان  تۇرعىن ۇيلەر، جايقالعان پاركتەر، اللەيالار قانشاما دەسەڭىزشى. ەكى كوپىر دە جوندەۋدەن ءوتىپ، قالانىڭ تىنىسىن اشتى. اسىرەسە، قاراعايلى ىقشام اۋدانىنىڭ اجارى تاڭقالارلىق، اسەم استانادان استە كەم ەمەس. سول سياقتى كەلەشەكتە كەرەمەت سپۋتنيك-قالاشىق بوي كوتەرمەگى (اقسارى اۋماعىندا), ۇلكەن ورتالىق بازار سالىنباعى بەلگىلى بولدى. زاماناۋي زاۋىت، فابريكالار اشىلىپ، جايلى مەكتەپتەر سانى كوبەيا ءتۇستى. كوشەلەر مەن الاڭداردىڭ بەزەندىرىلۋ دەڭگەيى (ەسكەرتكىش، بيلبورد، جارىقتاندىرۋ ت.ب.) كوز قۋانتادى. ءسويتىپ، قاي قىرىنان قاراساق تا،  قارت سەمەي قايتا تۇلەدى.  جاڭا قۇرىلىس الاڭى بولا باستادى. وسى ايتىلعان قارقىندى دامۋ مەن شاپشاڭ ىلگەرىلەۋ ءوز-وزىنەن پايدا بولمايدى. ول ءۇشىن بيلىككە كەلگەن جاڭا بۋىن باسشىلارعا حالىقتىڭ العىسى شەكسىز ەكەنىن ەستىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز.

سەمەيدىڭ بۇگىنگىسىن، ياعني كوڭىل قۋانتارلىق جاڭالىقتارىن اتاپ وتتىك. ەندىگى كەزەكتە قالامىزدىڭ كەشەگىسىنە، كونە تاريحىنا كوز جۇگىرتپەكپىن.

«قالا كۇنى» مەرەكەسى قالاي پايدا بولدى؟

1968 جىلى سەمەيدىڭ 250 جىلدىق مەرەكەسى دۇركىرەتىپ تويلانعان بولاتىن. «ىرگەتاسى 1718 جىل قالانعان» دەگەن سەبەپپەن. وسى داتانى بەكىتۋگە ۇكىمەت پەن پارتيا قارجىنى اياماي توكتى. سونان ءار ون جىل سايىن تويلانا باستادى. وسى ايتىلعان ءۇردىس قالاي توقتادى؟ قازىرگى جاس بۋىن بىلە ءجۇرسىن دەپ ايتا كەتەيىن، وسى جولدار اۆتورىنىڭ   1991 جىلى «سەمەي – كونە قالا»، «جەتى سارايلى كونە شاھار» دەگەن  تاقىرىپتا جازعان زەرتتەۋ ماقالالارىن سول كەزدەگى قازاق باسىلىمدارى جاپپاي جاريا ەتكەن ەدى (بۇل ۇلت ساناسى ويانىپ، ازاتتىق رۋحى وتتاي لاپىلداپ تۇرعان كەزەڭتۇعىن). قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 11-تومىندا «سەمەي – كونە قونىس، ول 9-شى عاسىردا پايدا بولعان» دەگىزەتىن، بىراق ءارتۇرلى ماقالالاردا شاشىراڭقى جاريالانعان (ۇيتپەسە، كەڭەستىك تسەنزۋرادان ءوتۋى ەكىتالاي) ارقاتىرەك دەرەكتەر كوپ-اق ەكەن. مەنىڭ ەنشىمە سولاردى جيناستىرىپ، جۇيەگە سالىپ، كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنۋ تيگەن ەدى. سەنسەڭىز، ناتيجەسى تاڭعاجايىپ بولدى: «سەمەي – مىڭجىلدىق قالا!» دەگەن يدەيا قوعامدىق ساناعا ورنىقتى. ويتكەنى، ونى زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن قوعام بەلسەندىلەرى قولداپ، قولپاشتاپ اكەتتى. سول 1991 جىلعى ىزدەنىسىمدە «سەمەي» اتاۋىنىڭ «سەميپالات» سوزىنەن ەمەس، «سەمەي» سوزىنەن ەكەنى، ونىڭ كونە تۇرىك قاۋىمى قۇلشىلىق ەتەتىن ورىن – عيباداتحانا ماعاناسىن بىلدىرەتىنى دە العاش جاريا ەتىلدى. بۇل رەتتە اتاقتى تۇركولوگ س.ە. مالوۆتىڭ ەڭبەگىنە سۇيەندىك.

بىراق ماقالا جارىق كورۋىمەن ءىس بىتە قالمادى. زور كەدەرگىگە تىرەلدىك. 1998 جىل تاياپ قالعاندا «سەمەيدىڭ 280 جىلدىق مەرەكەسى تاياپ قالدى، ونى اناۋ 250 جىلدىق سياقتى دۇركىرەتىپ تويلاساق» دەگەن ۇسىنىستىڭ قىزۋ تالقىعا تۇسكەنىن قايتەرسىز. شىنى كەرەك، تويلاۋعا بەيىلدى قالا تۇرعىندار قاراسى قالىڭ ەدى. وعان سەبەپ: قالا يۋبيلەيىنە قوماقتى قارجى ءبولىنىپ قويعان ەكەن. ەكىنشىدەن، ەڭ باستىسى، باسىم كوپشىلىك ءبىز قازاق تىلىندە جاريالاعان ارحيۆتىك دەرەكتەردەن حابارسىز ەدى. نە ىستەۋ كەرەك؟

جوعارىدا اتالعان دەرەكتى ماقالامدى «سەمپالات – درەۆني گراد» دەگەن اتپەن ورىسشاعا اۋدارۋعا تۋرا كەلگەن-ءدى. قۇداي ءساتىن سالعاندا، كولەمدى زەرتتەۋ ماقالا قالالىق «ناشە دەلو»، «گولوس نارودا» جانە وبلىستىق «رۋدنىي التاي» گازەتىندە جارىق كوردى. وسىناۋ كۇشتى اقپارات اعىسى اسەر ەتتى مە، ايتەۋىر، سول كەزدەگى قالا اكىمى، ەسىمىن ۇمىتتىم، بۋتين دەگەن ازامات «280 جىل دەگەندى قويىڭدار، تەك «قالا كۇنى» دەپ مەرەكەلەسەك جەتكىلىكتى» دەگەن ءۇزىلدى-كەسىلدى بايلام جاسادى (بۇل – «وگىز دە ولمەسىن، اربا دا سىنباسىن» دەگەن شەشىم بولعانى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى). «تويلاۋ كەرەك، ول تاريحي داتا، ۇلتشىلدار قيالدان الىپ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ ءجۇر!» دەپ بايبالام سالعان توپ ساباسىنا ارەڭ تۇسكەنى ءالى ەسىمىزدە.

مىنەكي، توق ەتەرى، 1998 جىلدان بەرىدە قالانىڭ تۋعان كۇنى «قالا مەرەكەسى» دەپ اتالا باستادى. وعان دا تاۋبە دەيمىز، ەڭ باستىسى، «1718 جىل» دەگەن قۇلدىق داتادان قۇتىلدىق قوي. «سەمەي – مىڭجىلدىق تاريحى بار قالا» دەگەننەن ۇلگى الىپ، كەرەكۋ مەن وسكەمەن تۇرعىندارى دا اسكەري بەكىنىس پايدا بولعان ۋاقىتتى تويلاۋدان باس تارتتى.

ءسويتىپ، كۇللى ەرتىستىڭ ۇزىنا بويىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرى شەشىمىن تاپقانى – «سەمەي – كونە قونىس» دەپ دالەلدەۋدىڭ ارقاسى.  ايتپاقشى، سەمەي مەن الماتىنىڭ كونە تاريحى پاراللەل جۇرگىزۋگە سۇرانىپ تۇر. سول 1998 جىلى الماتىلىق تاريحشى عالىمدار باستاما كوتەردى. قالانىڭ جاسىن ۆەرنىي بەكىنىسى سالىنعان ۋاقىتتان ساناۋ قاتە، ونىڭ مىڭجىلدىق تاريحى بار دەگەن. وعان دالەل-دايەكتەرىن كەلتىرىپ جاتتى. ءسويتىپ، كۇنگەيدەگى قالا مەن شىعىستاعى قالانىڭ تاعدىرى ۇقساس بولىپ شىقتى. ياعني ارۋ قالا – الماتىدا دا «قالا كۇنى» مەرەكەسى دۇنيەگە كەلدى.

وسىناۋ ءومىر فاكتىلەرىن جوعارىدا ءسوز ەتكەن ءوزىمنىڭ كىشكەنتاي ەڭبەگىمدى كورسەتىپ قالۋ ءۇشىن ەمەس، «قالا كۇنى» دەگەن مەرەكەنىڭ قالاي پايدا بولعانىن جاستارىمىز بىلە ءجۇرسىن دەپ بايانداپ وتكەن جايىم بار.   تومەندە كونە قالامىزدىڭ پايدا بولۋ ءھام ءوسىپ-وركەندەۋ تاريحىنىڭ ماڭىزدى داتالارىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

قالا تاريحىنىڭ ماڭىزدى داتالارى:

840-940 جج. كونە سەمەي شاھارى قيماقيا مەملەكەتىنىڭ استاناسى. وسى عاسىردا ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىندا قيماق وداعىنا كىرگەن تايپا سانىنا سايكەس جەتى تاس مەشىت بوي كوتەردى.

10-عاسىردا كوپتەگەن اراب ساياحاتشىلارى، ال، 13-عاسىردا يتاليان جيھانگەرى پلانو كارپيني ورتا ەرتىس شاھارىنا ات باسىن تىرەيدى. قالا تۋرالى جازبا دەرەكتەرىن قالدىرادى.

1389 جىلى ءوزىنىڭ قالىڭ اسكەرىمەن بۇقار، سامارقانتتان شىعىپ، قازاق ساحاراسىن قيىپ ءوتىپ، ورتا ەرتىس بويىنا ات باسىن تىرەگەن اقساق تەمىر قۇلاپ جاتقان جەتى تاس مەشىتتى قايتا قالپىنا كەلتىرگەن دەپ جورامالدانادى.

1616 جىلدىڭ 25 ساۋىرىندە ورىس پاتشاسى ءميحايلدىڭ گراموتاسىندا «ەرتىس بويىندا تاس مەشىتتەر بار، ولاردى تەكسەرۋ كەرەك» دەپ كورسەتىلەدى. بۇل قۇجات – گراموتانى ورىس عالىمى گ. ميللەر تيۋمەن ارحيۆىنەن تاۋىپ الىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى.

1653 جىلى قىتايداعى ورىس ەلشىسى ف.ن. بايكوۆ ەرتىس جاعالاۋىنداعى ءىرى قۇرىلىس – «جەتى تاس مەشىتتى سالدىرعان بۇحارلىقتار ەكەن» دەپ رەسمي ورىندارعا راپورت جولدايدى (قسە. -10 توم. -114 بەت).

1660-1758 جج. كونە ساۋدا قالاسى ورنىنا جوڭعار مەملەكەتىنىڭ قالاسى ورنىقتى. قالا تارحان دورجى دەگەن ءدىنباسى اتىمەن دورجىنكيت (نەمەسە دورجىكەنت) دەپ اتالدى. قالماقتار بۋددا ءدىنىنىڭ لامايزم دەگەن باعىتىن ۇستانعان.

1670 جىلدارى جەتى مەشىت دورجى ءپىراداردىڭ باسشىلىعىمەن كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ، بۋددا موناستىرىنىڭ كەيپىنە كىردى. بۇل تۋرالى 19 عاس. ەكىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن ارحەولوگ زەرتتەۋشى ن. ابراموۆ دەرەك قالدىردى.

1718 جىلى كونە سەمەيدەن 15 شاقىرىم تومەن وڭ جاعالاۋدا پەتر ءبىرىنشى پاتشانىڭ جارلىعى بويىنشا اسكەري قامال – «سەمپالات»-تىڭ ىرگەتاسى قالاندى.

1733 جىلى «تاس مەشىتتەردىڭ» قالدىعىن زەرتتەۋ ءۇشىن سەمەي تۇرعان جەرگە سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گ.ف. ميللەر كەلدى. ول جەتى مەشىتتىڭ سۋرەتتەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، پەتەربۋرگ ارحيۆىنە تابىس ەتتى.

 1760 جىلى بەلگىلى ورىس جيھانكەزى پ.س.پاللاس جەتى مەشىت قالدىعىن ءوز كوزىمەن كورىپ، ايماقتى زەرتتەۋ ماقساتىندا «سەمپالات» قامالىنا كەلدى.

1762 جىلدىڭ 21 قاڭتارى, ابىلپەيىز سۇلتان ايىرباستاۋ بازارىن (ورىسشا – مەنوۆوي دۆور) اشادى.  بۇل جاڭاسەمەيدەگى قازىرگى «وكەان» دەگەن دۇكەننىڭ اۋماعى.

1778 جىلى «سەمپالات» قامالى قيراپ جاتقان قالماق كەنتى – دورجىنكيتتىڭ ورنىنا (قازىرگى سەمەي تۇرعان جەر) كوشىرىلدى. قامالدىڭ بوس قالعان ورنىندا «ستارايا كرەپوست» دەگەن سەلو پايدا بولدى.

1782 جىلى سەمەيگە ۋەزدىك قالا اتاعى بەرىلدى.

1780-1800 جج. وڭ جاعالاۋدا سوزىلعان قالا «كازاچيا سلوبودكا» (قازىرگى – زاتون اۋماعى), «اكىمشىلىك ورتالىق» جانە «تاتار سلوبودكاسى» دەگەن ءۇش بولىككە ءبولىندى. «سلوبودكا» ءسوزى «قالاشىق» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سول جاعالاۋداعى «زارەچنايا سلوبودكا» اتالعان مەكەندە اسىرەسە،  ساۋدا-ساتتىق كورىگى قىزا تۇسەدى. ابىلپەيىز سۇلتان اشقان مەنوۆوي دۆورعا قىتايدان، ورتا ازيادان جەتكەن ساۋدا كەرۋەندەرى كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي اعىلا باستايدى. قارجى كوزى وسى بولدى.

1829 جىلى سول جاعالاۋدا سەمەيدىڭ ءىى-ءشى گيلديا كوپەسى ۋاق ءتىنىباي كاۋكەنۇلى زارەچنايا سلوبودكا جەرىندە (قازىرگى جاڭاسەمەي) وزىنە ۇلكەن ءۇي سالىپ، «ءتىنىباي سلوبودكاسى» اتالعان قالاشىقتىڭ نەگىزىن قالادى. وسى جىلى اتاقتى جيھانكەز، گەوگراف گۋمبولدت سەمەيگە كەلدى.

1829-30 جج. سەمەي كوپەسى تەرىستاڭبالى رۋ ستارشىنى جولامان جانداربەكۇلى قازىرگى پولكوۆنيك ارالىنا قارسى بەتكە ءوزىنىڭ ءۇيىن، قورا-جايىن سالىپ، جولامان سلوبودكاسىنىڭ نەگىزىن قالادى.

1834 جىلى كوپەس ءتىنىباي ءوز قارجىسىنا سالدىرعان العاشقى ساۋلەتتى مەشىت قۇرىلىسى اياقتالدى. مەشىت ءالى كۇنگە حالىققا قىزمەت ەتۋدە.

1841 جىلى جولامان باي ءوزىنىڭ قارجىسىنا ۇلكەن اعاش مەشىت سالدىردى. مەشىت 1930 جىلى ورتەنىپ كەتتى.

 1851 جىلى سەمەي قالاسىنىڭ تاڭباسى (گەربى) بەكىتىلدى. گەربتەگى التىن ءتاج استىنداعى تەڭ ارتقان تۇيە توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇرعان ساۋدا ورتالىعى دەگەن ماعىنانى ءبىلدىردى. بۇل كەزدەرى سەمەيدە 1-ءشى گيلديالى – 1 كوپەس، 2-ءشى گيلديالى – 9 كوپەس، 3-ءشى گيلديالى 97 كوپەس بولدى.

1854 جىلى سەمەي وبلىسى قۇرىلدى. سەمەي قالاسى – اكىمشىلىك ورتالىعى بولىپ بەكىتىلدى.

1855 جىلى سەمەيدە ەكى جارمەڭكە اشىلدى. ولار 25 مامىر-10 ماۋسىم جانە 15 جەلتوقسان- 1 قاڭتار ارالىعىندا ءوتىپ تۇردى.

1850 جىلداردىڭ اياعىندا ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىندا جالپى «زارەچنايا سلوبودكا» دەپ اتالاتىن، ال جەكە-جەكە ايتقاندا، «ءتىنىباي سلوبودكاسى»، «جولامان سلوبودكاسى»، «تاراقتى سلوبودكاسى» دەپ اتالاتىن ءۇش ەلدى مەكەن تولىق قالىپتاستى. تاراقتى سلوبودكاسى تۇرعان جەر (قازىرگى «وكەان»، «نوۆوستويكا» اۋماقتارى) زور جارمەڭكە ورتالىعى بولدى. زارەچنايا سلوبودكاعا قالا ستاتۋسىن بەرۋ تۋرالى اڭگىمە كوتەرىلدى.

1862 جىلى سەمەيدە قوس مۇنارالى ءزاۋلىم مەشىت ەسىگىن اشتى. قازىرگى انەت بابا اتىنداعى تاس مەشىت.

1858 جىلى شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقارياعا ساپارى قارساڭىندا الدەنەشە ايدى سەمەيدە وتكىزدى. دوسى ف.م.دوستوەۆسكيمەن جاقىن تابىستى.

1878 جىلى سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكا كوميتەتى قۇرىلدى.

1883 جىلى ستاتيستيكا كوميتەتى سەمەيدە ولكەتانۋ مۋزەيىن اشىپ، ونىڭ جانىنان قوعامدىق كىتاپحانا ۇيىمداستىردى.

 1902 جىلى سەمەيدە ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ بولىمشەسى اشىلدى.

1912 جىلى سەمەيدە «جاردەم» اتتى تۇڭعىش باسپاحانا اشىلدى.

1918 جىلى قالادا اق گۆارديا وكىلدەرى مەن الاشوردا ۇكىمەتى قاتار بيلىك جۇرگىزدى.

1919 جىلى قالادا كەڭەس وكىمەتى ورنادى.

1919-27 جج. قالانىڭ جاڭاسەمەي بولىگى رەسمي تۇردە «الاش» دەپ اتالدى.

1924 جىلى سەمەيدە قازاق پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمى اشىلدى.

1927 جىلى تۇركسىبتىڭ العاشقى رەلسى توسەلدى.

1929 جىلى 1 مامىرى، ەرتىس وزەنى ارقىلى وتەتىن تەمىرجول كوپىرىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى بولدى.

1934 جىلى سەمەيدە ەت-كونسەرۆى كومبيناتى ىسكە قوسىلدى، اباي اتىنداعى قازاق تەاترى جانە قازاقستانداعى العاشقى جوعارعى وقۋ ورنى – مۇعالىمدەر ينستيتۋتى اشىلدى.

1940 جىلى اباي مۋزەيى ۇيىمداستىرىلدى.

1947-48 جج. جاڭاسەمەيدەگى تسەمەنتشىلەر پوسەلكەسى سالىندى جانە سەمەي تسەمەنت زاۋىتى ىسكە قوسىلدى.

1949 جىلى 29 تامىزدا سەمەي سىناق پوليگونىندا العاشقى اتوم بومباسى جارىلدى.

1962 جىلى العاشقى اۆتوكولىك كوپىرى پايدالانۋعا بەرىلدى.

1968 جىلى سەمەيدىڭ 250 جىلدىق تويى اتالىپ ءوتىپ، وسى داتا قۇرمەتىنە بيىك ستەللا تۇرعىزىلدى.

1969 جىلى ف.م.دوستوەۆسكي مۋزەيى اشىلدى.

1970-80 جج. تەمىر-بەتون قۇرىلىس كومبيناتى، ارماتۋرا زاۋىتى، كابەل زاۋىتى، اياق كيىم فابريكاسى، تريكوتاج فابريكاسى ىسكە قوسىلدى.

1975 جىلى اباي اتىنداعى قازاق دراما تەاترىنىڭ عيماراتى اياقتالدى، اباي الاڭى جاسالىنىپ، وندا ۇلى اقىن ەسكەرتكىشى قويىلدى.

1998 جىلى سەمەي قالاسى وبلىس ورتالىعى ستاتۋسىنان ايىرىلدى.

2001 جىلى جاپوندىق «IHI» فيرماسى سالعان جاڭا اسپالى اۆتوكولىك كوپىرى پايدالانۋعا بەرىلدى.

2007 جىلدىڭ 21 ماۋسىمى، «سەميپالاتينسك» اتاۋى «سەمەي» بولىپ وزگەرتىلدى.

2022 جىلدىڭ 8 ماۋسىمى، سەمەي قالاسى – جاڭادان اشىلعان اباي وبلىسىنىڭ ورتالىعى.

ءسوز سوڭى: ادەتتەگىدەي بيىل دا سەمەي مەن الماتىدا «قالا كۇنى» مەرەكەسى ءوز دەڭگەيىندە تويلاندى. ءوز زامانىندا استانا بولعان ەكى قالاعا دا: «جايناي بەر، اتاقتارىڭ اسقاقتاي بەرسىن!» دەپ تىلەك بىلدىرەمىز.

اسان وماروۆ

Abai.kz