Poema

I. Úly qaghanat jayly madaq

Hangay taudyng etegi bir ghalamat,
Ghalamatty jaratqan dýr qaghanat.
Saypyqran úldary shetterinen,
Tua salyp qaghady qyrgha qanat.
Hangay taudyng bauyry – attyly aimaq,
Atqa qonsa erleri baqty bayraq.
Bayraq alsa, namysyn jatqa bermey,
Janarynda ot janghan, shattyq oinap.
Enseli orda,
Egey júrt,
Jarqyn manay,
Saqtan qalghan ónege saltynda bay.
Sary sadaghyn sardary saghymgha ilip,
Kiymeydi eken sauytyn altyndamay.
Qaghanynyng aibyny — ór taqqa mingen,
Bir kem emes qadyry Haq Tәnirden.
Aruynyng jalghyz tal shashy týsse,
Alamany «Aruaq!» dep atqa mingen.
Sәni bólek halqynyng shahar gýldi,
Hor qyzdary aimalap qaharly úldy.
Alaqaylap qarsy alyp atar tandy,
Úzatatyn shattyqpen batar kýndi.
Oghy syndy desi ótkir tartqan jaydyn,
Arazdasqan dúshpangha artqan qayghy.
Bir qaghanat dýrkirep túrdy solay,
Bauyrynda bayaghy qart Hangaydyn.

II. Syzat

Inanysh han baqy ketti…
Taq qaldy,
Ay jamaldy toqal qaldy pәk tәndi.
Eki bóri janarlary sharpysyp,
Túrdy kýtip alay-dýley aqpandy.
Eki bóri,
Alghaday dýr eki úly,
Ekeuinde kýlli Nayman bekimi.
Bir qazanda qatar qaynap eki bas,
Qatar jýrmek eki jýrek ókimi.
Taqta qymbat júldyzdy erge tughan baq,
Toqalda ystyq sonadaydan túrdy arbap.
Eki arystyng ortasyna ot jaghyp,
Aqsúr jylan óte shyqty sumandap.
Alyp orda,
Kýmis uyq,
Taq altyn…
Iship tughan el biyleuding aq antyn.
Qos hanzada qatar qondy atyna,
– Al, ekige jarylyndar, o, halqym.

III. Qaq jarylu

Qúbategin qart-úzan,
Oyda kórkem,
Qasiyetine sýiingen qayran ólke.
– Toqtat! – dedi sanq etip ekeuine,
Zil dauysqa selt etti beygham Orhon.
– Toqtat! – dedi,
Taybúqa tulamady,
– Toqtat! – dedi,
Han Búiryq tyndamady.
Júrtyn ertip sonynan myng qaraly,
Barady asyp bir sheru qyrdan ary.
Hangay taudyng kýrsindi týni keyip,
(Bólingenning túraghy – týbi beyit.)
Qala berdi qaghanat qaq jarylyp,
Aq ordanyng irgesi ýnireyip.
Eki bóri bólinip ketti dara,
Auyr oida qart úzan kekti nala.
Kýnirentip dalany zarly ýnine,
Nar qobyzyn tapsyrdy Ketbúghagha.

IV. Songhy dem

Jarty әlemdi jaulamaqqa sert etken,
Auyzdyqpen at suaryp, ter tókken.
Tóniregin týgel jendi han Shynghys,
Qan uystap tuylghan er ertekten.
Jendi bәrin, ainalada qaldy kim?
Jenilmegen bir qaghanat bar býgin.
Ol bayaghy Inanysh han úrqynan,
Qolyna alghan Úly Nayman taghdyryn.
– Ol kim taghy?
– Berilmegen kýshi nyq?
– Taybúqanyng tughan úly Kýshlik.
On segiz jyl maydandasty bizbenen,
Kórmedi әli ór ensesin týsirip.
Oyyn qaryp suyq habar,
Túnghysh mún,
Janyn jedi jenilmegen Shynghystyn.
Qalyng qolmen Jebe noyan attandy,
Kóreyik dep: kim tabandy, kim kýshti?..
Songhy maydan,
Songhy kýres,
Songhy dem,
Songhy túraq hanzadagha sol bilem.
Jotasynan kýn aunady Pamirdin,
Boyau jútyp jatty mýlgip jol kýren.
Er Kýshlik…
Aqyrghy ret múnardan,
Kókireginde tulap jatty myng arman.
– Keshir, Nayman qaghanaty, úlyndy,
Endi qayta, – dedi, – kýning tuar ma?..
Sóndi júldyz,
Shyqty oinaqtap bos túlpar,
Dúshpan saq-saq,
Tau búltty…
Dos mylqau.
Egey erding iyendegi basynda
Jýrdi ainalyp kýni boyy qos súnqar.

V. Nartauekel

Qaharly Shynghys jarty әlem – oghan tar býgin,
Qarsylasqannyng tabangha salmaq barlyghyn.
«Túryp syietin nayman qaldyrmay qyrsyn!» – dep,
Jariyalady adam tózgisiz jarlyghyn.
Kýrsindi qarttar, jylady sәbi, nalydy er,
Qayterin bilmey qapyryq jútty qalyng el.
Amalyn qarap janyna saugha súraudyn,
Aynala týgel – abyr da sabyr, әbiger.
Ketbúqa jyrau qolynda qobyz, dombyra,
Júrtyna tútqa er bolyp jýrgen songhyda.
Aqylyn aityp,
Sabyrgha kópti shaqyryp,
Jayghasty baryp tóbe biylerding ornyna.
– Ua, júrtym!
Bolary boldy, bolmandar týge endi alan,
Qorghaymyn eldi!
Aruaghy barda er babam.
Qasyma toqsan jaqsy men
Jaysang qosyp ber,
Shynghysqa baram senimindi artyp er maghan.
Qaharly betten qaytaram degen Shynghysty,
Sýiindi qauym kórgende mynau tyng kýshti.
Qasyna toqsan sarabdal sanlaq er qosyp,
«Bәrekeldi!» – dep bastaryn tegis shúlghysty.
Toqsan jaqsy ertip, moynyna salyp beldigin,
Alshanday basyp, tanytyp kópke erligin.
Jandaryn týiip oramalyna attandy,
Arqalap alyp kýlli naymannyng sher-múnyn.
Ketbúqa jyrau, janary jayday ótkir-di,
Aghysqa qarsy keudesin tosyp ekpindi.
Qúdiret qonghan qonyr dombyra qolynda,
Qaghan Shynghystyng aq ordasyna kep kirdi.

VI. Saugha

(kýy tilinde)

—Ua, aldiyar han iyem,
Ala beldik moynymda,
Saugha, Shynghys, saugha!
— eski anyzdan
Hangay tau,
Orhon ózen,
Sher tolqyghan,
Aq semser adal erding serti anqyghan.
Kóshken sel,
Ýrikken jylqy…
Ótken dәuren,
Beldeude qara arghymaq jer tarpyghan.
Qalyng qol,
Qaptaghay el,
Tu bórili,
Kókjal er qyr basynda jýrgen úlyp.
Al, birde…
Atyrapty túman basyp,
Qan bolyp búrqyldaydy su kóbigi.
Ókinish ózektegi…
Eske almas kýn…
Jýzinde jaryq etedi eski almastyn.
Arghymaq aigha shapshyp, oqyranyp,
Ýrkedi kýlkisinen kesken bastyn.
Jayaulap toptap bólek,
Saspay әri
Keledi…
Qaghanattyng jas noyany.
Begzada qalpyn búzbay, alshang basyp,
Jendetting qarsy aldyna qasqayady.
Aybalta qolyndaghy,
Semser mýmkin,
Jendet te basa kiyip senseng bórkin.
Shappaqqa ynghaylana bergeninde,
Qaghan-dýr toltyrady kemsenge úrtyn…
Kýy tyndy,
Orda tynysh,
Ýnsiz qaghan,
Menireu dýn-dýniye, tilsiz ghalam.
Ay ghana sonadaydan alaulaydy,
Jýzinde qasiretti múng syzdaghan.
Tolghan ai,
Tymyrsyq týn,
Búlt aibarly,
Ýmitting aq sәulesin qymtay qaldy.
Týnildi el:
– Saugha, Shynghys! Saugha, Shynghys!
– Keshtim! – dep úly qaghan syrt ainaldy.
– Aruaq!
– Jasa, qaghan!
Aqyn-qaghan,
Ketbúqa,
Batyr baba,
Batyl-danam!
Dombyra — Tәnir tili,
Sóile, sóile…
Sen ýnsiz qalsan, ornar aqyr zaman!

Erlan Amanqoja

Abai.kz