Atajúrttaghy alghashqy jyldar (basy)

Týngi Ekibastúz. Qazaqstangha jetuge asyq  bolghandar: «Ras jettik pe?» degendey, vokzaldyng eki qabatyn týgeldey iyemdenip, alansyz úiqygha kirisken. Dәl óz ýilerining tórinde jatqanday kósilgenderin kórgende jýregindi bir quanysh sezimi kernegendey bolyp,

Ózinnen sonau jyraqta,
Jýrse de jyldar jýzdegen.
Úl qyzdaryn, Atajúrt,
Ýmitin senen ýzbegen.

Tamshy sumen jalghyz týp,
Jusanyna zar bolyp.
Árbir úrpaq ózine,
Qaytar jolyn izdegen.

Sonyng biri men edim,
Jemisindi tereyin.
Ata-babam ansaghan,
Jusanyndy óbeyin, -  degen óleng joldary oiyma eriksiz orala berdi.

Sharshap-shaldyqqan bizdi kórgen bylayghy júrttyng bireui  mýsirkese, ekinshisi ýrke qarap jatqangha úqsaydy.

Serikterime: «Qazaqstangha keldik dep jaybaraqattyqqa salynbandar, kópshilikting ishinde bәri de bolady, men Ekibastúzgha kelgenimiz turaly Bayanauylgha habarlaugha baylanys torabyna kettim», - dep  syrtqa shyqtym.

Vokzal manynda jolaushy kýtip túrghan jenil mashinlardyng birine otyryp baylanys torabyna tarttym.  Kóp úzamay mejeli jerge de jettik. Jýrgizushige: «Azdap kýte túrsanyz, telefonmen sóileskesin vokzalgha qaytugha tiyisti edim», - dedim. Ol kýtetindigin aitty. Bayanauyl audandyq  halyq deputattary  kenesining tóraghasy R.Shókeev pen orynbasary A.Aldanov aghalardyng ýilerine sóilespek bolyp edim: «Bayanauylmen baylanys joq», -degen jauap aldym.

Kezekshi kelinshek mening taryqqan týrimdi kórip: «Bir saghattan keyin keliniz, mýmkin baylanys bolyp qalar», - dedi.

Managhy mashinagha qayta ainalyp kelip, oghan ózimning jalghyz emestigimdi, qalayda Bayanauylgha sóilesuim kerektigin aittym. Betime qarap: «Vokzalda jatqan bosqyndardyn  basshysy ekensiz ghoy», - dedi  «Bosqyn» degen sóz qúlaghyma týrpidey tiyse de ýndemedim.

Ol: «Mening últym nemis, bir kezderi bizdi de osynda kýshpen әkelgen edi. Áyteuir tiri qalyp osy kýnge jettik. Bayanauylgha aparyp kel deseniz qarsy emespin», - dedi. Onyng sózine sener- senbesimdi bilmey, әri beytanys adammen týndeletip jol jýrip ketuden qoryqtym.  Biz vokzal men baylanys toraby arasynda tang atqansha jýrsekte Bayanauylgha sóilese almadym.

Tang atty. Jýrgizushige aqysyn tólep edim, almady. Rahmetimdi aityp baylanys torabynda qalyp qoydym. Taghy da sóilespek bolyp edim, nәtiyje shyqpady.

Taryghyp dalagha shyqtym. Qala halqy úiqydan oyanyp, qarbalas bastalyp ketken shaq. Avtobustar aghylyp, júmysqa asyqqan adamdar biri jýgirip, biri avtobusqa qysyla–qymtyryla engenin qyzyqtap biraz otyrdym. Túrghyndardyng basym kópshiligi basqa últ ókilderi ekendigin kórip ózimdi Reseyding bir qalasynda otyrghanday sezinip, vokzalda qalghan adamdaryma alanday bastadym...

Aqyry jergilikti әkimshilikke baryp jaghdayymyzdy tanystyrugha bekindim. Súrastyryp  jýrip saghat tanertengi toghyzdar shamasynda әkimshilikke keldim. «Birinshi bastyq býgin kelmeydi», - dep hatshy qyz orynbasarynyng kabiynetin núsqady.

Esigin ashyp kiruge rúqsat súradym, «Zahodiyte», - dedi ýstel artynda otyrghan orys azamaty. Sәlemdesip, jaghdayymdy aityp edim, dereu biz turaly Bayanauylgha habarlady. Aldyma bir bótelke miyneral suyn qoyyp: «Ishe otyrynyz, kerekti adamdardy shaqyrtamyn, abyrjymanyz», - dedi.

Keshikpey ishki ister bólimining jәne basqaday mekemelerding basshylary kelip, amandasyp, jón súrasyp jatty. Kópshiligi ózim túrghylas qazaq azamattary eken.

Barlyghy aqyldasa kelip, vokzalda úiyqtap jatqandardy basqalar mazalamau ýshin syrtynan kýzet qoi, týste tamaqtandyru, arnayy avtobustar bólip Bayanauylgha jetkizu siyaqty mәselelerdi sóilesip dereu sheshisti.

Alghash ret ózimdi arqa sýier aghasy bar eng baqytty janday sezindim. Kóterinki kónilmen  vokzalgha kelip, ekinshi qabatqa kóterildim. Bәride alansyz úiqyda.

Kishkentay úlymdy bauyryna basyp, ýlken qara chemodannyng ýstinde býktýsip úiyqtap jatqan kelinshegime qarap oigha kettim. IYә, biz osy balalardyn, bolashaq úrpaqtyng qamyn oilap keldik emes pe! Mine, býginnen bastap qazaq elinde janasha ómir jolymyz bastalady. Búl jol qalay bolsada úrpaq aldyndaghy  boryshymyzdy ótedik. Bastysy osy azghana otbasyn qara ormanday qazaghyna qostyq. Oiymdy  janymdaghy jigitting sózi bóldi:

«Múqa, avtobustar kýtip túr, aghayyndardy oyatyp, tamaqtandyrugha aparayyq», - dedi.  Sonymen úiyqtap jatqandardy bir-birlep oyatyp, avtobustargha otyrghyzyp, «Saryarqa», «Ekibastúz» atty meyramhanalargha alyp jýrdik. Bәri mәz-meyram, tek týni boyy úiyqtamay tityqtaghan men ghana del-sal kýidemin.

Aghayyndardy Bayanauyldyng on sovhozyna bólip aparatyn boldyq. «Bir Bayanauylgha baramyz», - dep kelgender endi auyl-auylgha bólip әketpekshi bolghanda birinen-biri qalmaymyz, bólinbeymiz dep biraz әure-sarsangha saldy.

Men: «Mine aman-esen Qazaqstangha jettik. Mongholiyanyng әr aimaghynda túryp keldik emes pe? Endi bәrimiz bir auylda túramyz  dep, jergilikti basshylyqty әurelemeyik. Úzamay Bayanauyldyng bayyrghy túrghyndary bolyp, óz qazaghymyzgha balday batyp, suday sinip ketetinimizge senemin. Alla denderinizge saulyq, bastarynyzgha baq bersin! Qadamdarynyzgha gýl bitsin!», - dep, sózimning sonynda: «Eshkim barmaymyz degen kenshar qaysy?» - dep súradym. Aghayyndar aman-esen alyp kelgenime alghystaryn jaudyryp jatty.

Bireu: «Bes janúya alamyz», - depti, «oryssha aty bar «Sovhoz iymeny 40 let oktyabrya», - dedi.

«Jaraydy, men sonda barayyn», - dep eshkim barmaymyz degen kenshargha jýretin avtobusqa birinshi bolyp mindim. Eger múnday sóz shyqpaghanda ózim Ekibastúz qalasynda qalyp ta qoyatyn ba edim, kim bilsin. Óitkeni, az uaqyt ishinde tanysyp ýlgergen qala әkimshiligindegiler:

«Óziniz Reseyden oqu bitiripsiz, әri qalaly jerde qúrylys mekemesin basqaryp kelgen kórinesiz, jalghyz sizge, qyzmet te, pәter de tabylady, jaghday da jasay alamyz», - desken edi.

Biraq aghayyndardy mejeli jerge jetkizbey jatyp, qara basymdy kýittep qalyp qoyghanday bolmayynshy degen oy keldi. Dәm degen osy da. Qazir tughan auylymday bolyp ketken Janatilekke sol kezde at basyn búrghanyma shýkirshilik etemin.

Eger: «Sovhoz iym. 40 let oktyabrya» ataqty Jayau Musanyng tughan jeri ekenin, úzamay búl sharuashylyq әigili Jayaudyng atymen atalatynyn bilse aghayyndar osy kenshargha baramyz dep talasarma edi, kim bilsin!

Ata júrtyn ansaghandar kerueni týs aua Bayanauylgha bet aldy...

Auyldaghy alghashqy kezdesu 

...Biz mingen avtobus kórikti Bayanauyldy kóktey ótip, Kósheti asuyn artqa tastap keng dalagha shyqty. Alystan múnartyp bir tau kórinedi. Bet alysymyz sol kógildir tau.

Jýrgizushi Rahman anany-mynany aityp, kónilimizdi aulap keledi.

Audan ortalyghynan shygha qyryqtay shaqyrym jýrgesin bir tóbege toqtadyq.

Avtobustan syrtqa shyqqan bizge Rahman: «Búl jerdi Ásker tóbe deymiz, auyl adamdary әskerge baratyn balalaryn osy tóbege deyin әkelip shygharyp salady. Al anau kórinip túrghan bizding auyl», - dedi. Kózim múnartyp kóringen auylgha týsti. Auyl ortasynda múrjasy sorayghan zәulim ýy kórinedi, mektep bolar dep oiladym. Kóp ayaldamay jýrip kettik.

Avtobus auyl ortalyghyndaghy eki qabat ghimarattyng aldyna kelip toqtady. Artynyp-tartynyp avtobustan týsken bizdi әjeler shashu shashyp, aqsaqaldar qúshaqtaryn jayyp qarsy aldy.

Úzyn boyly, etjendi sary jigit (sovhoz diyrektory bolu kerek) ózi ertip jýrip qonaq ýiding birneshe bólmelerine ornalastyrdy da, «Ashanada kýtemiz», - dep shyghyp ketti. Biz kiyim-keshegimizdi auystyryp, juynyp-shayynyp ashanagha bettedik. Ashana tabaldyryghyn attay bergenimizde taghy da shashu shashyldy. Ádemishe kelgen qyzyl shyrayly, múrtty jas jigit (Jýnisov Núrymhan mektep diyrektory,keyin auyl әkimi boldy) qolyndaghy dombyrasyn qaghyp-qaghyp jiberip, arnau әnin tógip-tógip jiberdi.

Kenshar diyrektory (Shaymurat Mashrapúly Boztaev Janatilek auylyna qonys audaryp kelgen bizdi jyly qarsy alyp, qolynan kelgen kómegin ayamaghan qarapayym, adamgershiligi mol,  últjandy, enbekqor, asyl azamat edi. Keyin Bayanauyl audany әkimining orynbasary qyzmetin atqaryp túryp dýniyeden ozdy) osyndaghy adamdardy bir-birlep tanystyryp ótti.

Auyl adamdarymen alghash ret dastarhan basyndaghy kezdesu týnning bir uaghyna deyin jalghasyp, tamyljyta talay әnder aitylyp kýmbirlegen kýiler tartyldy.

Jol soqty bolyp sharshap kelgen biz erteninde kesh oyandyq. Boy jazyp dalagha shyqqanymyzdy bayqaghan auyl adamdary birtindep sәlemdesuge kele bastady. Qúr qol kelmey, bireui qymyzyn ekinshisi nan-bauyrsaghyn, sýtimen qúrtyn degendey әkelip jatyr. Qonaqjay qarapayym qazaq auylynyng osy bir aq peyilderin, bizge degen tuysqandyq pen meyirimge toly aq niyetterin әli kýnge deyin rizashylyqpen eske alamyn.

Jetkende ansap ata-baba eline,
Arman bolghan qazaghymnyng jerine.
Qúshaghyndy aiqara ashyp qarsy aldyn,
Óz balanday otyrghyzyp tórine.

Aynalayyn, elim netken keng edin,
Men sýrinsem qoltyghymnan demedin.
Ayqara ashqan qariyamnyng qúshaghyn,
Ata júrtym yqylasy der edim.

«Tas týsken jerine auyr»

...Kelesi kýni diyrektor shaqyrdy. Bastyq aman-sәlemnen keyin  әrqaysymyzben jeke-jeke tanysa bastady.

Qatar otyrghan beseuimizding ýsheui injener, bireui jýrgizushi, endi bireuining shahter ekendigin estigen diyrektor óz tandanysyn jasyra almady. Ol kisi: «Enbek sharty boyynsha Monghol elinen bes otbasy shopandar keledi», - dep  habarlaghanyn, qazir mamandy qyzmetti bylay qoyyp, baghatyn mal tauyp beruding ózi onaygha týspey otyrghandyghyn aitty.

Biraq: «Tas týsken jerine auyr» degendey osynda qalamyz desenizder qoldan kelgen kómegimizdi ayamaymyz, tez arada eki qystaq bosattyryp beremiz. Al, mamandy júmys izdesenizder onday júmys auylda joq, joldarynyz bolsyn!» - dedi.

Biz aqyldasa kele mal baghudy úighardyq. Sebebi bilmeytin jerding oi-shúnqyry kóp degendey mamandy júmys izdeymiz dep jýrip osy kýnimizge zar bolarmyz, «El ishi altyn besik» degenge saydyq.

Diyrektor: «Sizderge bir ay ishinde mal ústaugha qolayly ferma bosattyryp beremin. Soghan deyin ortalyqtan onsha alys emes Sandybay degen qystaqta túratyn  Oljabay aghamyzdyng bir jaghyndaghy bos túrghan tórt bólmege   bes otbasy amaldap túra berinizder», - dedi.

Týs aua Sandybaygha bólimshe mengerushisi Aldan (Altynbekov Aldamjar keyin qúda bolyp kettik)  alyp jýrdi. Sandybay qystaghynda bizdi eki pәterli eskileu ýiding bir jaghyna jayghastyrdy. Tórt bólmege bes otbasy bólinip ornalastyq. Kóp balaly janúyanyng otaghasy Oljabay alpysty alqymdaghan tapaltaq kelgen badyraq kóz qara kisi eken. Júbayy balalarymyzdy ainalyp-tolghanyp bәiek bolyp jýr.

Kópten beri bos túrghan tórt bólmening ishine shybyn-shirkey qaptap ketipti. Irgening ainalasy tyshqan qoryq. Bizge әkelgen azyq-týlikke talasqan tyshqannyng shiqylymen masanyn  yzyny tang atqansha kóz ildirmedi.

Qalaly jerde tuyp-ósken balalarymyz itten de tipti qoy ekesh qoydan da, yzyndaghan masamen qayshalysqan tyshqannan da ýreylenip etegimizge oralyp mazamyzdy aldy. Onymen qosa ýy irgesindegi ýiilgen kón-qoqysqa ýimelegen qara shybyn tamaq iyisi shyghysymen qaptap biraz qaljyratty.

Kesh bata dvijok qosyp balalar bir-eki saghat telehabar kóredi. Motor daryldap biraz túrady da ýni óshedi. Dalada óli tynyshtyq ornaydy. Alghashqyda qalanyng u-shuyna ýirengenderge osy tynyshtyqtyng ózi bir týrli qorqynysh sezimin tughyzghanday bolatyn.

Auyldy jerde tuyp, eseye kele qalalyq bolghandardyng jýreginde sol auylgha degen bir saghynysh jatatyny jasyryn emesqoy. Sandybay qystaghynda ótip jatqan әrbir kýn men ýshin sol bir sarytap  saghynyshymnyng óteuindey sezilip jýrdi.

Al balalaryma búl orta mýlde jat bolghandyqtan olardyng ýirenisip ketuleri qiyngha soqty. Úzamay inim Kәdirbekting kishkentayynyng jaghdayy kýrt tómendegendikten anasymen qosa oblys ortalyghyna alyp ketti. Eki kýnnen keyin jeti jasar qyzymmen eki jasar úlym sheshelerimen birge auyldyq auruhanagha týsti. Osylaysha bir júmanyng ishinde eki әiel, ýsh bala auruhanagha jatty da qalghandarymyz ýrpiyisip Sandybay fermasynda qala berdik.

Jaghdayymyz jaman, jatahanada jatyrmyz...

Eki júmadan keyin bólimshe mengerushisi bizge dayyndaghan Ojar qystaghyn kórsetuge ertip jýrdi. Ojar arasy jarty shaqyrymday qashyqtyqta ornalasqan eki ferma eken. Tórt ýy osy eki fermagha bólinip otyratyn boldyq ta jýrgizushi mamandyghy bar Qozyhan bólimshe ortalyghyna ornalasatyn boldy. Biraq bizding búl kelisimimiz ayaq astynan ózgerip ketti.

Sandybay fermasyna oralghan meni Alekseevka (Qazirgi Qúndykól auyly)  sovhozyna bólinip ketken Qajay jezdem kýtip otyr eken. Ózi azdap  qyzu. Ol kisi: «Bizdi balalar internatyna qamap qoyghaly eki apta boldy. Bәrimiz saghan senip kelgen edik. Ana orys tildi bastyqsymaqtarynmen ózing sóilesip dúrystap ornalastyr, ne jýgimiz poezdan týspey túryp kelgen izimizben keri qaytar!» - dep dýrse qoya jóneldi.

Qalayda baryp jaghdaylaryn kózben kórip keleyin dep mashinasy bar kórshi fermadaghy Múqamedjan aghaygha aityp edim ol kisi aparyp keluge kelisti.

Alekseevka sovhozy bizden qyryqtay shaqyrymda eken. Aghayyndardy mektep internatyna ornalastyrypty.

«Sovhoz diyrektory kezekti demalysta bolghandyqtan kimdi qayda ornalastyru mәselesin biz sheshe almaymyz», - dedi diyrektordyng orynbasary.

«Úzamay mektepte sabaq bastalady, diyrektor júmysqa shyqpasa búl kisiler internatta balalarmen birge túrama?» - degen súraghyma:

«Áriyne, basqa mening qolymnan keler joq», - dep jauap berdi.

«Qiynshylyqtyng bәri artta qaldy, elge aman-esen jettinizder, endi osy ortagha tastay batyp, suday sinip ketesizder», - dep Ekibastúzda ýlken bir is tyndyrghanday bolyp aghayyngha aitqan sózim oiyma oraldy. Kimge baryp ne aitarymdy bilmey taryghyp balalar jatahanasyna keldim.

Tuysqandardyng bәrining kónil-kýileri tómen, jýzderinde «Qazaqstangha jettik» degen az uaqyt búrynghy jayrandaghan quanysh sezimining izi de qalmaghan.

«Áy, qaraghymay, aidyng kýnning amanynda ósip-óngen el jerimizdi tastap beker kelgen siyaqtymyz!» - dedi Saparghaly aqsaqal. Aqyry jarty kýndey jandarynda bolyp bilgen aqylymdy aityp, týs әletinde aghayyndarmen birge ashanagha bardym.

Tamaghy nashar, kójeden kýlimsi iyis shyghady. Shayy jylymshy tatyghan syldyr qara su. Jasy ýlkenderdi qoyyp, әkelgen tamaqtaryn mende ishe almadym. Aspazshy kelinshek basqa últ ókili eken.

- Basqa shay-tamaq joqpa? - dep súradym.

- Basqa bolsa múny berembe, ishseng ish, ishpeseng qoy, - dedi ol shaptyghyp. Myna aghayyndardy adam dep sanap túrghan joq siyaqty. Ashuym keldi:

- Qay últsyng ózin, orys pen qazaqtan búryn-sondy múnday as iship kórgen joqpyn, - dedim.

Shetten kelgen shermendilerding ishinen oryssha ózimen sóz talastyratyn bireuding shyqqanyna qorlandyma qaydam aspazshy әiel ashudan jaryla jazdap jylap jiberdi. Ar jaghynan bir qazaq kelinshek kelip:

- Myna Mongholdargha bola búl kisini nege tildeysin, - dep  tiyise jóneldi.

- Alystan kelgen aghayyndardy «Monghol» dep Qazaqstannyng atyn joyghandarynmen qoymay әke-sheshelerindey adamdargha shaylaryndy dúrys qaynatyp bermegen senderdi býgin oblysqa habarlaymyn, kesirlering ana diyrektorlaryna tiyetin bolady,- dedim mende betimnen qaytpay.

Osy әngimeden keyin aghayyndar birauyzdan: «Biz búl auylda túrmaymyz, endigi aqylyn ózing tap», - desip ýlkender kemsendep, jastar jautandap otyryp aldy. Kýn bata óz diyrektorym Boztaev Shaymúrat aghanyng ýiine kelip Alekseevkadaghylardyng jay-kýiin tanystyrdym.

«Yapyray, ýlken joldyng boyynda ornalasqan, sharuashylyghy myghym, mýmkinshiligi de artyq sovhoz edi», - dep biraz oilanyp otyrdy. Men aghayyndardyng ol jerde endi túrmaytyndyghyn aityp, qalayda kómektesuin ótindim. Aqyry bes otbasyn bizge, qalghandaryn, 21-partsiezd (Qazirgi Úzynbúlaq auyly) atyndaghy sharuashylyq bastyghyna telefonmen sóilesip, solay jiberuge kelisti. Sovhoz diyrektory meni auyl ortalyghyna kóshirip alu niyetimen bir jylqyshynyng bosaghan ýiin jóndettirip jatqandyghyn aitty.

Men: «Qysylghanda qamqorshy bolghanynyzgha raqmet, Alekseevkadan kóship keletin jezdem balaly-shaghaly, әri mal baghyp kórmegen  edi, sovhoz ortalyghyndaghy bosaghan ýidi sol kisige berseniz», - dedim. Diyrektor qarsy uәj aitqan joq. Týndeletip Sandybay qystaghyna qaytyp oraldym.

Úzamay Pavlodargha bizding jýkti tiyegen vagondar jetipti degen habar alyp, oblys ortalyghyna keldik. Ár auylgha bólingen aghayyn-tuystar vokzal basynda kezdesip, mәre-sәre bolyp qalysty. Jergilikti jerlerde keybirin qúshaq jayyp qarsy alsa, endi bireulerge jat minez kórsetkenge de úqsaydy. «Áriyne bes sausaq birdey emes, qiynshylyqtar әli de boluy mýmkin, bәrine de tózu kerek», - dep bilgen aqylymdy aittym.

Alekseevkadaghy on ýiding beseuining jýgin 40 jyldyqqa, basqasyn 21-partsiezden kelgen kólikterge arttyryp jiberdim de qaytar jolda internatta jatqan aghayyndarymdy ala kettim. Sovhoz diyrektory keliskenimizdey ortalyqtaghy bosaghan ýidi jezdeme berdi de ózin bas zootehnikting jýrgiziushisine aldy.

Jalghasy bar...

Múhit Jaqsylyqúly

Abai.kz