№74. 23 qyrkýiek 2025 jyly «Jas Alash» gazetine jariyalanghan Qúlbek Ergóbekting «Antropolog O.Smaghúlovtyn  Abylay hanyna Repressiya jasalghan joq pa?» atty maqalasyn oqyp qazaq tarihyna onyng ishinde qazaq antropologiya ghylymyna 70 jyl boyy jasalyp kelgen qiyanattyng Tәuelsiz Qazaqstannyng 30 jyldyghynda da jalghasyp kele jatqanyna taghy bir ret kuә boldyq. Basqasyn aitpaghanda  akademik Orazaq mening ghylymy jetekshim, úlaghatty ústazym bolghandyqtan ol turaly mening de shәkirttik, azamattyq sózimdi, jan aiqayymdy shygharugha mәjbýr bolyp otyrmyn.   

Mening kәmil senimimshe akademik Orazaq Smaghúlov turaly kim, ne jazsa da әigili filosof Nikolay Berdiyaevtin: «Adam-adamzat әlemine últ adamdary retinde enedi. Últ adamy–últtyq qany bar, derbes últtyq bolmysy bar adam. Mәdeniyet eshuaqytta jalpylama adamzattyq bolghan emes. Ol barlyq kezenderde naqty adamdyq, yaghny naqty últtyq bolghan»  degen úlaghatty  sózin qúbylanama  etken  bolashaq tarihshy – qazaqtyng túnghysh antropolog akademiygi Orekeng osynau últyn sýigen úlylar taghylymyn boyyna sinirip óskendikten úzaq jyldyq ghylymy izdenisterine sýiene otyryp 20-shy ghasyrda qazaqstandyq tarihshylardyng qazaq halqynyng shyghu tegi turaly jazghandarynyng eshbir dәlel-dәieksiz auyzsha aitylghan jazbalargha sýienip jazylghandyqtan asa zalaldy ghylymy qatelikterge úrynghanyn alghashqylardyng biri bolyp bilgen edi. Solay bola túra, qazaqtyng resmy tarih ghylymynda sol bir óreskel qatelikterdi jan-jaqtyqarastyryp, syn tezine alghan eshbir ghylymy júmystyng bolmaghanyna ókine otyryp, onyng sebepterine ýnilip bylay deydi: «...Tipti, ol últtyq tarihtyng jaghymdy jetistikteri retinde kórsetildi. Múnyng barlyghy – Qazaqstanda qazaq halqynyng kóne tarihy boyynsha bilimi bar tarihshylardyng bolmauynyng saldary edi, al «maman» dep atalatyndar Kenes úiytqysynyng iydeologiyalyq «ashytqylarynda» ósken edi. Sondyqtan olar tek qúrghaq sózdi ghana maldanyp, qazaq halqynyng etnogenezy men etnikalyq tarihy problemalaryn shyn mәninde sheshe alghan joq.»  Qansha auyr bolsa da Akademikting búl sózinde,  ashy shyndyq bar ekenine kәmil senemin.

Akademik Orazaq Smaghúlov mening ghylymy jetekshi-ústazym bolatyn. Ghylymy zertteu júmysym «Týrkesh qaghanaty» (692-766) dep atalatyn. Shoqan Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng ghylymy kenesi bekitken osy taqyryp boyynsha ghylymy jetekshi tabudyng әlegi, meni talay esikti qaqtyryp, talay ataghy darday akademiyk-professorlardan meselim qaytqany әli esimde. Almaty men Astanadaghy oqu oryndary men ghylymy zertteu ortalyqtarynan onynshy ghasyrdyng arghy jaghyndaghy Qazaqstan - Ortalyq Aziya tarihy boyynsha bir de bir maman tabylmady. Eng sonynda Orta ghasyr tarihynyng mamany Zuev... aqsaqaldyng qala shetindegi dachasyna baryp aqyl-kenes súraugha tura keldi. Qariyam әbden qartayyp, azyp-tozghan-aq eken. Mandymdy eshtene aita almady. Onyng ýstine mening kandidattyq júmysym qazaq tilinde jazylyp jatqan. Sonymen, sol tústa institutymyzdyng «Erte Orta ghasyr bóliminde birge isteytin, Qazaqstandaghy ghylymy ortagha jana tanys bola bastaghan professor Zardyhan Qinayatúlymen aqyldasa kele, ol tústa Akademiyanyng mýshe korrespondenti Orazaq aghanyng kabiynetine  ótinishpen bardyq. Mәn-jaydy týsingen aghamyz kóp oilanbay-aq birden kelisimin berdi. Biraq talap boyynsha ol kisining shifr nomeri mening taqyrybyma say kelmeytinin eskertip, Institut diyrektory – akademik Manash Qozybaevtyng kelisimin alyp VAK-tyng tóraghasy atyna arnayy ótinish-hat joldau kerek eken. Ótinish oryndalyp, professor Orazaq Smaghúlov mening ghylymy jetekshim bolyp resmy bekitildi.

Sol uaqyttan bastap Orekenmen jii kezdesip, aqyl kenesin alyp qana qoymay, ol kisining ómirge, ghylymgha, qazaq tarihynyng ózin tolghandyratyn týitkildi tústaryna arnalghan ghibratty әngimelerin tyndap, ústazyma degen qúrmetim arta týsti. Orekeng әr sózining ayaghyn – ghylymgha kelgen ekensin, onyng jauapkershiligin, tazalyghyn әsirese mynau búrmalanyp, әbden bylyqqan eurosentristik – úly orystyq  astamshylyqty basshylyqqa alyp jazylghan halqymyzdyng iydeologiyalanghan jasandy tarihyn maldanyp Kók týrikter men Týrkesh qaghanaty tarihyn jazsang men sening júmysyna jetekshi boludan bәribir bas tartamyn,  sol esinde bolsyn dep dausyn qatayta, qabaghyn týie qaraghan sәti kýni býginge deyin kóz aldymda. Men sondyqtan da  «Týrkesh qaghanaty» tarihyn zertteu júmysymda orys-qytay, europa ghalymdarynyng asqaq ataq-dәrejelerine qaramay barynsha synshyldyqpen, obiektivti  bagha beruge batyl kirise aldym.

«Ejelgi jәne Orta ghasyrdaghy týrkiler: Tarihy zertteuler» atty monografiyam kitap bolyp shyqqanda balasha quanyp: Jaraysyng bauyrym, ýmitimdi asyra aqtadyn» dep qúttyqtady, әri «Preziydent jәne halyq» gazetinde jariyalanghan maqalasynda: «Aghynan jaryla aitar bolsaq, qazaq tarihshylary kýni býginge deyin Qazaq elining egemendegine layyqty Otan tarihyn jazyp bere alghan joq.    ...Endi mine, Otan tarihyn jazudyn  jana kezeni  bastaldy»,  - dep sýiinshiledi.

Men búl sózderdi maqtan ýshin emes, әlem moyyndaghan Akademikting aq batasy, ústazdyng shәkirtine degen ystyq lebizi dep qabylday otyryp, aldaghy izdenisterime qoyylghan salmaqty talap dep bildim.

Zymyran uaqyt zyrlap Orekendi toqsannyng tórine әkelip otyrghyzyp qoyypty.  Býkil әlem tanyp,  moyyndaghan jalghyz antropolog  Akademiygimizdin  95 jyldyq mereytoyyn toylau ýshin onyng qazaq ghylymyna qosqan orasan zor  ghylymy janalyqtaryn dәriptep, últqa qyzmet etuding naghyz alashtyq ónegesin kórsetken túlghasyn asqaqtatyp, Memlekettik dengeyde  atap ótip, syi-qúrmet kórsetuding ornyna  akademiktin  biylghy Memlekettik syilyqqa úsynylghan  «Qazaq halqy men onyng ata tegine oray antropologiyalyq ocherkter» jәne «Abylay han. Tarihy antropologiyalyq zertteu» atty monografiyasyn  2025-shi  jyly 18-shi mausymda ótken Memlekettik syilyqtardy beru jónindegi komissiyanyng alghashqy saraptamalyq  synynan ótpey  ainalymnan shygharylyp tastalypty. Sodan habar tapqan  Qúlbek Ergóbek Qazaqstan Respublikasynyn  Preziydenti Q.Q.Toqaevqa «Antorpolog O.Smaghúlúlynyn  «Abylay hanyna» Repressiya jasalghan joq pa?» degen Ashyq hat jazugha mәjbýr bolypty.

Men zamandasym Qúlbektin  «Jan aiqayyn» estip, tәlkekke týsken úly ústazyma arasha súraugha mәjbýr boldym.

Qadirli, Alash azamattary, ózin ziyaly, oqymysty sanaytyn tarihshylar osynau Memlekettik komissiya atynan jasalyp otyrghan qiyanatqa qalay ýnsiz qalyp, әdilet sózin aitugha jaramay  qalghandaryndy qalay , nemen aqtamaqshysyndar?!  Býkil әlem moyyndaghan «Bolon» ghylym akademiyasynyng korrespondent mýshesi, qazaq halqynyng 50 ghasyrlyq etnogenezin  60 jyldan artyq ómirin sarp etip, antropologiyalyq saraptama sýzgisinen ótkizip,  ghylymi  ainalymgha  engizgen enbegine ghylymy saraptama jasady delingen  ghylymda  aty  belgisiz tórt, bes   adamnyn  bagha beruge qanday moraldyq  qúqy bar edi?

Ashyq hat arnalyp otyrghan Preziydent Q.Q.Toqaev pen kýlli tarihshylar osynday jolsyzdyqqa qalay qaraysyzdar?!  Etika, úyat, ayat degenderden júrday bolmasaq  Qúlbek Ergóbektin   «Jan aiqayyna» ýn qosyp qadirli Akademiktin  tәlkekke týsken taghdyryna arasha týsulerinizdi taghy bir ret bar dauypen aighaylaghym keldi.

Otandas bauyrlar, Qúlbek Ergóbek ózining kólemdi «Ashyq hatynda» Akademik Orazaq aghamyzdyng keshegi Kenestik totaritarlyq rejim túsynda ghana emes, Tәuelsiz Qazaqstannyng 30 jylynda da  biylik tarapynan jazalanyp, qaqpay kórip kelgenine nazar audarularynyzdy aita otyryp, ózimning de   Akademik ústazymnyng otandyq antropologiya ghylymyna qosqan ýlesterining keybirine toqtalghandy jón kórdim. «Proishojdenie kazahskogo naroda. Po dannym fizicheskoy antropologiiy»  (Almaty, 2017) atty kitabynyng qalay dýniyege kelgeni turaly arnayy toqtalghan professor Ahmet Toqtabay «60 jyldan astam uaqytqa sozylghan antropologiyalyq izdenister qazaqtyng ata-tek tarihyn zerttep-zerdeleuge arnalghanyn, Orekeng espedisiyasy osy uaqyttar ishinde  Qazaqstannyng Shyghys-batys, Ontýstik-soltýstik, ortalyq aimaqtaryn sharlap, ara qashyqtyghy úzynynan  ýsh shaqyrym kóldeneninen myng shaqyrym aralyqta jatqanyna qaramay olarda antropologiyalyq  aiyrmashylyqtar óte az ekenin dәleldep shyqqan  dep jazady.

Naqtylap aitqanda, toghyzynshy, onynshy ghasyrlarda qazaqtyng býgingi keskin-kelbeti qalyptasyp, monghol shapqynshylyghynan keyingi kezende 70 payyz  mongolid elementteri, 30 payyz europalyq rasalardyng elementteri bar qazirgi qazaqtardyng bet-beynesi aiqyndalghan. Sonymen keshendi zerttelgen antropologiyalyq izdenisterding nәtiyjeleri býgingi qazaqtardyng kóne túrghyndarymen genetikalyq baylanystarynyng ýzilmey saqtalyp kelgenin dәleldep bergenine kózimiz jetip otyr. Biz solay degenimizben kýni keshege deyingi kenestik jәne europasentrist-shovinisterining tәrbiyesin alghan qazaq antropologtary men arheolog tarihshylary eski sýrleuden shygha almay, jas úrpaqtyng ruhany janghyruyna keri әser etip kele jatqanyna Akademik Orazaq Smaghúlov qatty ashynady.

Akademik ústaz osynau kelensizdikting tarihy sebepterine taldau jasap bylay deydi: «Basty problema Qazaqstannyng songhy ýsh jýz jyl kóleminde Reseydin, al odan keyin kenestik imperiyanyng otarshylyq aumaghynda bolghandyghynan kórinedi. Sol ýshin – qazaq halqynyng obektivti tarihy men etnomәdeny dәstýri imperiyalyq iydeyanyn, sayasy senzuranyng qatang qysymynda boldy.»  Osynday tarihi, sayasy basym jaghdayynda qalyptasqan ýsh ghasyrlyq qazaq halqy tarihyn jazudyng tarihnamasyna sholu jasay kele, antropolog Akademik tәuelsiz Qazaqstan jaghdayynda jazylyp jatqan ghylymy zertteulerge kónili tolmaytynyn ashyq әri ashyna jazady.

Onyng naqty kórinisi retinde býginge deyin qoldanysta jýrgen «Kochevniyk» jәne «Nomad» terminderinen tuyndaytyn ghylymy hәm sayasy adasushylyqtargha úryndyratyny jóninde Akademik bylay deydi: «...Búl terminning mәn-maghynalaryn olar shyn mәninde úghynbaydy, biraq ol qazaq órkeniyetining «shyny» retinde kórsetiledi, naqty alghanda búl termindi Qazaqstan tarihyna qatysty qoldanu qazaq halqynyng obektivti tarihyn jasyryn týrde qorlau bolyp otyr. Ókinishke oray, býgingi kýni «nomad» - «kóshpendi» - «qazaq» sózderi sinonim bolyp ketti, adamdardyn  kópshiligi bizding elimizde bolsyn, shetelderde bolsyn ony solay qabyldaydy,  tipti búrynghy jәne qazirgi zamanauy jaghdaylarda qazaq halqynyng etno mәdeny damuynyng «Resmy kartchkasyna» ainaldy.»

Akademik búdan әri qaray «Nomadtyn»  grek sózi ekenin, onyng maghynasy, túraqty mekeni joq ýisiz-kýisiz, baqqan malyna ilesip qanghyryp jýretin adamdar degendi bildiretinin  V.Daldyng sózdiginde de sol maghynada anyqtama bergendigin, býgingi ghylymda odan basqa mәn-maghyna bermegenin atap kórsetedi. Al, Nomad dep býgingi tanda antropologiya ghylymy bәdәuiylerdi, hatba men tuarechiylerdi, masal men avstriyalyq taypalardy ghana jatqyzady. Olay bolghanda, atalghan nomad delingen taypalardyng qaysysyn býgingi qazaqtar ghana emes, olardyng arghy ata-babalaryna úqsata alasyndar dep akademik aqsaqal zildi súraq tastaugha mәjbýr bolady. Osylardy aita kele: «Qazaqstannyng qoghamtanushy myrzalaryn úiqydan oyatyp, «nomad» termiynin qazaqtargha qatysty qoldanudy toqtatyndar, búl ghylymy kózqaras túrghysynan qate boluymen qatar, myna órkeniyetti әlemning aldynda tughan halqyn qorlau bolyp tabylady», - dep  qatang eskertu jasaydy.

Tәuelsiz Qazaqstan tarihshylaryn osynday qatelikterge úryndyryp  otyrghan basty kinәrat retinde: «...Kóne qazaq jerin mekendegen halyqtyng san-salaly ómirin etnomәdeny tarihyn obektivti týrde jazudan barynsha qashqaqtaydy» dey otyryp elimizdegi kóptegen qoghamtanushylardyng etnoterminderdi, әsirese, qazaq halqynyng etnikalyq tarihyna qatysty terminderding týpki maghynasyna boylap,jýieli ghylymy taldaulargha barmay jatyp ózderinshe bilgishsinedi. Akademik Orekeng oghan mysal retinde «taksonomiya» grek sózi ekenin, onyng «...Biologiya salasyndaghy arnayy termin ekenin, ol gumanitarlyq saladaghy zertteulerde qoldanugha jatpaydy, búl jerde sóz biologiyalyq jýieleu turaly emes, al týrli tarihy kezenderdi dәuirleu turaly»  ekenin  qoldanylatynyn aitady.

Akademik Smaghúlovty alandatatyn taqyryptyng taghy biri –ghalymdar jii qoldanatyn «glottogenez» - (yaghny tilderding shyghu tegi turaly) termiynin ejelgi qazaq tarihy men lingvistikasyna qoldanudyng eshqanday ghylymy mәn-maghynasy joq ekeni.

Alfavittik jazu tarihyna sholu jasaghan Orekeng ejelgi  shumer, orhon-enesay mórli jazularyn tapqyrlaghan týpki týrki ata-babalarymyzdyng úrpaghy bolghan qazaq halqynyng da tektilik negizi ekenine kóptegen dәlelder keltiredi. Sondyqtan, býgingi qazaq tilining arghy týrik tilderi tobyna jatatyndyghy endigi jerde basy ashyq aqiqatqa ainalyp otyr. Osylardy qorytyp, tiyanaqtay kele antropolog-akademik kýlli ghylym iyelerine bylay dep ýn qatady: «...Adam әrqashan til men dinning ústanushysy bolghan. Bizding jaghdayymyzda kóne kezenderden beri Qazaqstandy mekendeushiler jergilikti populyasiya negizinde serpindi damyp otyrdy, óitkeni búl aumaqta tórt mynjyldan astam uaqyt aralyghynda halyqtyng shekaralas mekenderden taypalardyng kóptep kelui men jergilikti taypalardyng ózderining mekeninen tys jappay auysuy bayqalmaydy. Akademikting osynau úlaghatty payymyn odan әri órbite, óristeter  bolsaq – týrik mәdeniyet tarihshysy Ziya Gók alyptyn: «Keybir últtardyng zamanauy mәdeniyetke qol jetkizu ýshin, ótkeninen alystauy qajet bolatyn shyghar. Al, týrikterding kerisinshe ózderining ótken tarihyna, ejelgi mәdeniyetine qayrylyp, nazar audaruy jetkilikti», -  degen uәjine jýginuimiz. Jón bolar edi. Biz sonda ghana «Europasentristik – shovinistik payymdargha shoqynghan «namadizm men kóshpendilikti» dәripteytin tarihshysymaqtardyng mәngýrttengen oijotalaryna toytarys berip antropolog Orazaq Smaghúlovtyng «Qazaq halqyn jәne onyng ata-babalaryn keshendi fizikalyq antropologiya salalary boyynsha zertteuler barysynda býgingi tәuelsiz memleketimizding jeri  qazaq zәuzatynyng әuelden óz atajúrty, túrghylyqty otany ekendigi jәne osy aumaqta tórt myn, bes myng jyl boyy úrpaqtar sabaqtastyghy ýzilissiz bolghany tolyq dәleldendi... Genetikalyq túrghydan jalpy saraptar bolsaq, bayyrghy qazaq atamekenindegi populyasiyalyq damu tarihy men onyng mәdeniyetining órbip-ósui joldarynyng biregey sabaqtastyghyn, ghajayyp bioәleumettik qúbylys retinde de payymdar edik» , - degenine kóz jetedi.

Óz halqyna «nomad, kochevniyk» qara tanbasyn basqysy kelgen masanovshylardyng sonau  neoliyt, eneolit (jyl sanauymyzgha deyingi  jeti  myn, tórt myng jyl)  qola dәuiri (jyl sanauymyzgha deyingi eki myn, bir myng jyl) dәuirindegi bayyrghy qazaqtardyng óz jerindegi bay tabighy metall kenderin iygerip, qajetti qúral-sayman  men qaru-jaraqtar jasau tehnologiyasyn oilap tapqanyn, ken ónimderin kórshi elderge de shygharyp satqanyn bilmeui mýmkin be?

Arghy tarihty qazbalaman-aq on tórtinshi  ghasyrda Týrkistandaghy әigili tayqazandy jeti birdey elementti qosyp jasaghan sheberlerding kerekti barlyq metaldy әuliyeli Týrkistan jerinde jasay alghany maqtanyshymyz edi ghoy. Al, Qola dәuirinde iygerilgen ken oryndary men ózen-kólderdi jaghalay qonystanghan ata-babalarymyzdyng kýmbezdi-shatyrly botay siyaqty qysy-jazy túrugha arnap salynghan baspanalarda túryp myn-myndap jylqy ósirip, eti men sýtin azyq etkeni, balyqshylyqpen de ainalysqanyn arheologtar jeterliktey dәleldep berdi».

«Nomadshyl» mәngýrtterding óz halqynyng túrmys-tirshiligi men etnomәdeniyetinen alystap ketkeni sonsha, olar malsharuashylyghymen ainalysqan qazaqtardyng qystau-kókteu, jaylau-kýzeulerge baylanysty ishki mausymdyq kóshi-qonyn malynyng sonynan qalmay albaty kóshe beretin «nomad-koshevniyk» formulasyna salyp ózderinshe shalyqtaytynyn antropoliyk-akademik ghylymgha tariyhqa jat, qazaq halqyna jabylghan jala, jaghylghan kýie retinde aiyptaydy.

Antropolog, ghalym qazaq ata-mekenining kóp salaly tarihy tirshiligin hronologiyalyq izben júieley otyryp shartty týrdegi jeti etnomәdeny dәuir boyynsha  jýielep beredi. Sóitip, qazaq populyasiyasyn әlemdik antropologiyalyq jýieden oryn tapqan jәne býgingi qazaq halqyn myndaghan jyldar boyy túraqty  eli men jeri bar, tarihy qalyptasqan otany bar últ retinde әlem aldynda ary men namysyn tiyisti dengeyde barynsha qorghaugha mindetti ekenimizdi qadap aitady. Al, ótken ghasyrdyng songhy shiyreginde Esiktegi Sah qorghanynan arheolog ghalym Kemel Aqyshev tapqan  «Altyn adamnan (jyl sanauymyzgha deyingi tórtinshi  ghasyr delingen) keyin Qazaqstannyng tórt tarapynan arheolog ghalymdar ashqan «Altyn adamdarmen» Botay qorymynan tabylghan myndaghan jylqy sýiekteri men qola, temir, altyn-kýmispen әshekeylengen әsem búiymdar, qaru-jaraqtar, alty myng  jyldyq tarihy bar qara dombyra, qazaq jerinde iygerilgen ken oryndaryndaghy ken bayytu tehnikasyn mengergen halyqtyng úrpaghyn jabayy «nomadtar, kochevnikter» dep sandyraqtaghan mәngýrtterdi qalay keshiremiz: Alpys jyldyq sanaly ghúmyryn sarp etip zәu-zatynyng etnikalyq tegi men etnomәdeniyeti tarihyn jazyp bergen akademik Orazaq búl sandyraqqa basqasha qalay jauap berui kerek edi?

Antropolog ghalymdy tolghandyryp, ashyndyryp jýrgen taqyryptyn  taghy biri sonau – Qola dәuirinen bergi arheologtar ashqan tarihy eldimekenderding etnikalyq ataularyn belden basyp orystyq ataularmen atap kele jatqany, kýni býginge deyin tarihy zertteuler men oqulyqtarda atalatyn «Afanasiev», «Andronov», «Okunov» jәne «Denisovkalardyn» týrkilerding «Altyn besigi» atalghan  Altay ónirine eshbir qatysy joq ekenin aityp, jazatyn otanshyl tarihshy-antropologtardyng atoylap shygha almay jýrgendigi ekendigi. Orekenning qazirgi, búrynghy adam sýiegining morfologiyasy turaly eshbir bilim-biligi bolmaghan arheolog әriptesterining әreketterine qarata «Elimizde antropologiyalyq materialdargha (Abaq-Baytaq jәne basqa da)  degen vandalizmge qashan shek qoyylar eken» degen súraghyna tiyisti memlekettik mekemeler men ghalymdardan jauap kýtedi. Ásirese, songhy jyldardaghy «Altyn adam» izdeu nauqangha ainalghan kezdegi qazba júmystaryna kónili tolmaytyny basqalardy da oilandyrar dep qaraymyz.

Akademik Orazaq Smaghúlov ne jazsa da, ne júmys istese de tek ózining tughan halqynyng - qazaghynyng 40-50  ghasyrlyq ómir keshuleri men materialdyq hәm ruhany etnomәdeniyeti tarihyn aiqyndaugha arnalghan eken. Al, songhy jetpisinshi, sekseninshi jyldardaghy halqymyzdyng etnomәdeny tarihynyng shekten shygha sayasilanyp ketkenin, onyng bir kórinisi kóp tomdyq «Qazaq SSSR tarihy»,  «Qazaqstan tarihy» degen ataularda jalaulap túrghany, al qazaq halqynyng tarihy men etnomәdeniyeti atalmysh ataulardyng ayasyna mýlde say emestigin ghylymi, tarihy dúrys atauy – «Qazaq halqynyng tarihy» nemese «Otan tarihy» boluy kerek degen ústanymgha toqtaydy. Ol ýshin býgingi qazaq elinde tórt myng jyldyq etnomәdeny tarihy bar tek bir ghana  halyq bar, ol – qazaq halqy ekenin ózimiz tanyp-biluimiz kerek. Sonda ghana qazaqtargha baylanysty tarihy salalardy shartty týrde bolsa da  jýielep, onyng materialdyq tarihy, mәdeny tarihy, ata zang tarihy, diny tarihy, sayasy tarihy, filosofiyalyq tarihyn arnayy zerttep jazugha jol ashylady. Múndaghy negizgi talap «Qazaqstan» degen әkimshilik ataudyng ornyna «Qazaq halqynyng tarihy», «Qazaq elining tarihy» nemese «Otan tarihy» degen ataudy qoldanugha negizdeledi.

Akademik Orekeng ózining ghalymdyq әri aqsaqaldyq taghylymdyq baylamyn «Qazaqstan» degen  ataugha últtyq úghymdy beruding jónsiz ekenin, múndayda últtyq ataudyng tiyisti  tarihy orny barlyghy jәne ony әkimshilik terminmen almastyrugha bolmaytyndyghy әbden belgili», - dep týiindeydi.  Qazaq tarihshylary men qogham qayratkerleri shiyrek  ghasyrdan beri talmay talap etip kelgen osy tektes últtyq-memlekettik mәni bar ýndeulerdi eskerusiz qaldyrugha bolmaydy demekshimiz.

Antropolog akademikting últ ýshin, tәuelsiz memleket mýddesi ýshin tyndyrghan aituly enbegining biri – qazaq tarihynan óz ornyn ala almay, san-saqqa jýgirtken qasiyetti hanymyz Abylaygha qatysty barlyq antropologiyalyq, arheologiyalyq tarihy materialdardy keshendi zertteu arqyly, Abylay hannyng naqty beynesine, dene qúrylymy men sýiek ólshemderine ghylymy anyqtama beruge antropolog Orekeng basshylyq jasaghan ghalymdar orasan zor tabysqa qol jetkizdi. Sonyng arqasynda túnghysh ret antropologiyalyq qayta qalpyna keltiru әdisimen hannyng bas sýiegi boyynsha onyng dәlme-dәl bet әlpetining kórinisi jasalyp, halqymyzdyng úly perzenti  Abylay han tughan halqymen qayta qauyshty.

Osynau keshendi «Tarihy antropologiyalyq zertteu» atty újymdyq enbek arqyly qazaq eli tarihynyng jarqyn bir beti ashylyp, ruhany janghyrugha tóte jol salghanday boldy.

Akademikting alpys jyldyq ghylymy izdenisteri arqyly jaryq kórgen enbekteri әlemning belgili ghylym ordalaryna, antropolog ghalymdaryna keninen tanylyp joghary baghalanghanyn óz elimizdin  azamattary onsha bile de bermeytini ókinishti-aq. Osy jaghdaydy eskerip, maqalamyzdyng sonyna Armeniyanyng әlemge tanymal antropolog ghalymy Sergey Arutunovtyng «Dolgy puti k sebe» atty maqalasynan qysqa ýzindi bere ketudi paydaly kórdik:

Qazaq halqy men onyng arghy ata-babalarynyng etnikalyq tegi men etnomәdeny bet-beynesining qalyptasu mәseleleri onyng egemendi damu shart-jaghdayynda ruhani, adamgershilik jәne patriottyq tәrbiyeni terendetu, sonday-aq Qazaqstan Respublikasy azamattaryn birtútas әleumettik-mәdeny qauymgha júmyldyru ýshin asa ózekti bolyp kórinedi. Osyghan baylanysty Orazaq Ismaghúlov pen Aynagýl  Ismaghúlovanyng kitaptarynyng jaryq kórui dәl uaqytynda boldy, óitkeni әli de obektivti jәne subektivti birqatar sebepterge oray qazaq halqynyng etnogenez jәne etnikalyq tarihy problemalaryn zertteuge asa kónil bóline qoyghan joq. Býgingi uaqytta qazaq halqynyng tarihyn tanudaghy osy aqtandaqty jongha Qazaqstan Respublikasy Últtyq Ghylym Akademiyasynyng  akademiygi, Bolon Ghylym akademiyasynyng (Italiya) korrespondent mýshesi, Qazaqchtan Respublikasy ghylym men tehnika salasynyng qúrmetti qayratkeri Orazaq Smaghúlov pen onyng qyzmetkelerinin  Qazaqstannyng fizikalyq antropologiyasy salasyndaghy jýieli zertteulerde alghan qomaqty nәtiyjeleri eleuli ýles qosugha qabiletti. Olar kóp jylghy totalitarlyq rejimning aitarlyqtay qiynshylyqtaryna qaramastan Qazaqstannyng ejelgi jәne qazirgi halqynyng keshendi antropologiyalyq zertteulerimen jemisti ainalysyp keledi.

***

Oqyrman nazaryna últtyq tarih ghylymyndaghy qazaq halqynyng nәsildik tegi  men etnikalyq tegine baylanysty, Qazaqstannyng etnomәdeny tarihy kontekstinde qazaq halqynyng shyghu tegining negizgi kezenderin aitarlyqtay mejeley alatyn kóptegen naqtyly jәne senimdi antropologiyalyq  derektermen negizdelgen mýlde jana jәne biregey ghylymy júmys úsynylyp otyr.

Olay bolsa, býgingi jazylyp jatqan kóp tomdyq Qazaq elining tarihynda Akademik Orazaq Smaghúlov úsynghan nanymdy ghylymy kózqarastar men metodologiyalyq ústanymdardy basshylyqqa alyp, shynayy Qazaq tarihynyng kemeldengen núsqasyn jazyp shyghudy  talap etuge haqymyz bar dep bilemin. Sonymen birge  Preziydentimiz Qasym-Jomart Kemelúly Qúlbek Ergóbek qatarly shynayy otanshyl ghalymdardyng janashyr aiqayyna qúlaq salyp, әlemdik antropologtardyng qúrmetine bólengen jalghyz antropolog Akademiygimizding Memlekettik syilyqqa ie boluyna kesh te bolsa múryndyq boluyna ýmit artamyz.

Álimghazy Dәulethan,

t.gh.k. professor, QR Jazushylar odaghynyng qúrmetti jazushysy

Abai.kz