Doktorlyqtyng jazylmaghan tarihy
Ángime
Qyryqtan asyp qyrma saqal bolghan shaghynda Ermat doktorlyq qorghap, tughan eline quanyshtan jaryla jazdap úshaqtan týsti, tamyr-tanystardyng bәrine vatsaptan shýiinshi habardy jetkizip, shattyqtan shalqydy, ertemen júmysqa baryp qytaydan qorghap kelgen doktorlyghyn judy, ýlken restorandy jaldap alyp, ózin toyyna shaqyrghanyng bәrin jinap, sarylyp bir kýn kenirdekten ótkenning bәrin jútty. Aldy tórt ayaqtap, arty tili kýrmelip ýiine zorgha ketti, sonynda aqshasyn tóley almay doktorlyq diplomyn kepilge qoyyp ýiine әzer jetti.
Bógde elde tórt jyl jýrip qorghaghan diplomyn, óz elinde ógeyding kýiin keship mine ýsh jyldan asty Bilim jәne ghylym minstrligine moyyndata almay jýr, (rastay almay jýrgender jalghyz búl emes, Gýljaz, Núrmanbay t.b bir fakulitetting ózinde tolyp jýr) Bilim jәne ghylym minstrligining saytynyng tizimdiginde túrghan qaghazdyng bәrin jinaghanda bir ógizge jýk boldy. Minstirlikting pochtasyna saldy, alty aida qaytyp keldi, «sizde ofastili joq».
***
Qytay tilin bilmese de qytaytanu kafedrasyn basqarghan qalyng qabaqty әiel bastyq:«doktorlyq qorghamaghanyng kelesi jyly tabanyndy jaltyrat» dep jinalys sayyn osy sózdi qaytalaydy zildenip, artynan onyng karidorda ókshesin tarsyldatyp ketip bara jatqan ayaq dybysy Ermattyng keudesin janshyp bara jatqanday seziletin. Jany auyryp, jýregi syzdady, bala-shagha baghu ýshin birdene isteu kerek, «búrynghylar dym oqymay-aq qalay janyn baqqan deydi» óz ózine kýbirlep... әuelde taksy bolyp janbaqsam dep oilady, esine jiyeni Ermekting taksy bolyp jýrgende apaq-sapaqta bir әielding jol tosqany, aitqan meken-jayyna barghanda eki jigit shyghyp, ony ýige kirgizip baylap tastaghany, eki tәulik qamauda otyrghany týsip, ol oiynan tez qaytty, endi ne isteu kerek, bazargha baryp sauda jasau kerek, sauda jasaghandar bir týrli bolady, sózdi dúrys týsinbeydi, shetinen ashuly dep odan da ainydy, ýiden bala baqsha ashsam ba dep, ol ýshin jinaytyn qújattardy oilaghanda tóbe qúiqasy shymyrlap ketti, qoy sol doktorlyqtyng jolyn izdeu kerek dep týidi sonynda.
Ózimizde oqu ýshin tamyr-tanys kerek, kóp aqshamen oqugha týsesin, bitirgenshe taghy sol kir tirlik, aqsha, bilimsiz diplom alyp shyghasyn, ózindi aldau... shetelde oqu kerek, birdene ýirenesin.
Bes mezgil namazynda Qúdaydan tiledi, júmysymdy istep, bala-shaghamdy asyrap jýrip syrttay oqysam dep oilady.
Dúghanyng ashpaytyn esigi bolmaydy. Bir kýni telefony bezildep qoya berdi.
-Salamatsyz. Abay atyndaghy qazaq últtyq pedagogikalyq uniyversiytetining oqytushysy Fariza apay eken.
-Salamatsyz.
-Ne janalyq apay.
-E, esh janalyq joq, sol búrynghyday sabaq ótip, bir kýndi qaytalap jýrmiz, aitpaqshy Qazaq-qytay kolledji jartylay syrttay, jartylay kýndizgi etip qytaydyng Uhan pedagogigalyq uniyversiytetine doktorlyqqa adam qabyldap jatypty, men qújat tapsyrdym.
-Mynauynyz kýshti janalyq eken.
Izdegeni aldynan shyqty, tezdetip qújattaryn ótkizdi. Kýlimsiregen kolledj diyrektory Talghat aghay jyly qabyldap, búiyrsa birge oqimyz, mende qújat tapsyrdym dep aghynan jaryldy. Talghat, Fariza, Ermat bәri búrynan tanys, qytay tili olmpiyadasy, taghy basqa is sharada bas qosyp, dastarhandas bolyp jýretin.
Eki aidan song jauaby keldi, oqugha qújattary qabyldanypty, oqugha týsu ýshin qytay tili dәreje emtihanynyng eng jogharysyna tapsyryp kuәligin ótkizui kerek dep shart qoydy, atamysh emtihangha qatysyp kuәligin aldy. Ár kim óz ýlgirimi, óz jaghdayy boyynsha tórt jyldyng ishinde doktorlyghyn qorghasa boldy dep eskertti.
***
Úshaqta Ermat jattay almay kelgen Jartushyny úlyqtaytyn Hashir sýresining songhy eki ayatyn qayta-qayta oqyp keledi, Allagha jaqyndaghan sayyn jýregi júmsaryp, denesi balqydy. Uhangha jazdyq demalysta tynbay ýsh jyl keldi, biraq ol kezde úshaqtan týskende qytaylar qúdalary kelgendey әuejaydan kýtip aldy. Soghan әbden iyek sýiep alghan Ermat jolgha bir rette sәp salyp qaramaghanyn endi bildi. Ol kezdegi keluding jóni mýlde basqa. Jazdyq kanikulda qytay tili oqytushylary men qytaygha qyzygha qaraytyndardy eline shaqyrady, baru-kelu jol aqysynan basqanyng bәri qytaylardyng moynynda, bes júldyzdy qonaq ýige jayghastyrady. Shalqyp-kelip, shalqyp qaytatyn. Tipti, әr kýni qytayda jýrgeni ýshin uystap aqsha tóleytin. Solay әr joly eng azy elu adam keletin, qytay tili men qytay mәdeniyetin ýiretetin, qytaydyng tarihy aimaqtaryn qydyrtatyn, sol joly bir qazaqtyng qyzy «elge qaytpaymyn mynaday jerden» degende Ermat, Fariza, Talghattar ony aldap-sulap otangha alyp kelgen. Ár joly ýsh apta jýrip keterde qytay tili men mәdeniyeti boyynsha sertifikatyn da alatyn. Búl joly dissertasiyasyn jazyp bitip, doktorlyghyn qorghaugha kele jatyr. Jetekshisi Shyn Yulinmen alghash Til instiutynyng diyrektory Uang Gochyng professordyng kabiynetinde tanysyp, taqyryp tandaghan. Keyin kafege baryp tamaq ishuge úsynys etkende, eger meni osylay taghy bir ret tamaqqa shaqyrsang saghan jetekshilik etpeymin dep qatang eskertken. Sodan beri Ermat ol kisini esh mazalamady. Bir rette birge shay ishpedi, bir tiyn da bermedi.
Tórt saghat toqtamay úshqan temir qanat kógershin aqyry jerge qondy. Basqa әlem. Ár kim ózimen ózi harbalas, bireuge bireu qarap qoymaydy. Jәutendep az túrghan Ermat jas shamasy ózine qaraylas bir sary jigitke jayyn aityp Uhan ped uniyversiytetine qalay barady dep súrady. «Mine, myna avtobusqa mininiz, mende mineyin dep túrmyn», birge kólikke mindi, qolmen eshkim aqsha ústamaydy, bәri qolfonmen tóleydi. Almatydan dayyndap alghan jýz yuandyq aqshalaryn eshkim maydalamady. Jol aqysy bes yuan. Janaghy jigit jol aqysyn qolfonmen tólep berdi, qaghaz aqshasyn berip edi, keregi joq dep keri qaytardy. Avtobus joghary qarqyndy tas jolda tynbay eki saghattay zulady. «Siz joldyng arghy betine ótip, on jetinshi avtobusqa minip taghy biraz jýresiz, odan keyin taghy bir avtobus auysasyz, solay jetesiz» dep eskerti, Ermattyng miyna qonbasa da ótirik bas iyzegenin sezgen ol qolfonyna qytay jol izdeu kartasyn qosyp berdi de kónili jay tauyp qoshtasty.
***
Uniyverding batys teristik qaqpasynan kirdi. Jerde kókte múnar, qay mezgil bolghany da bilinbeydi, tar kóshening eki jaghy tolghan saudager, dýngirshegin jayyp alyp birdenelerin satyp otyr, bir kýlimsi is múryn jarady. Ózine tanys «Lanjou niirumiyan halali ashanasy» degen jazu jyltyldap kózin qysady. Saqaly beline az jetpegen sopaq bet, úzyn boyly qara dýngen shal taspiq tartyp esik aldynda otyr.
-Assalaumaghalaykum rahmatollaky baraktu.
-Uaghalaykumassalam rahmatollaky barakatu.
-Kórinbey kettiniz-ghoy.
-IYә, elge ketip endi elip túrmyn.
Shaghyn tamaqhana, ishki bólmeden orta boyly qara tory jigit shyghyp ne jeysiz degendey sostiyp az túrdy.
Tamaq tizimdigine kóz salghan Ermat ashy búryshy joq laghman dep tapsyrys berdi. Jigit ishke enip ketti. Qabyrghadaghy saghatty, astynda túrghan namaz uaqytyn kórip, asyr uaqyty bolghanyn bildi.
-Asyr namazyn oqyp alsam.
-Myna jaqqa oqyp alynyz dep, qosalqy bir bólmege ertip kirgen shal jaynamazyn qolyna berdi.
Tamaqta dayyn túr eken.
-Osy manda qonaq ýy barma? Sizge jaqyn jerden bolsa jaqsy bolar edi.
-Bar, tamaghyndy iship bol, sosyn men ertip barayyn, - dep, shal taspighyn jalghasty tarta berdi.
Shal ózining qonaqtaryn ornalastyratyn qonaq ýige apardy. Jalghyz kisilik bólmege jayghasty. On kýndik aqshasyn tóledi.
Ermat tysqa kóz saldy, astynda janaghy ózi kelgen tar kóshe, kesh batyp barady, qar jauardyng aldyndaghy jylymyq sәt, dala ýnsiz túnjyraydy, tek tynymsyz tirlik keshken adamdar abyr-sabyr tar kóshege syimay jónkiledi. Arbasyn sýiregen kedey de, kóligine syimay signal bere shirengen bay da, orta qúrsaq qara sharua da, sholaq etek úsaq burjuaziya ziyaly qauym da, shegirtke siraq student te, shóp jelke qyzdar da bәr-bәri osy kóshede bar, jýrginshiler esh tynshymaydy. Biylghy qystyng alghashqy qary jauayyn dep túr-au dep topshylady Ermat. Qala týnimen appaq kórpege oranypty, aghashtardyng basynan toqtausyz tamshylar tamady, búl jaqtyng eli óte erte túrady. Joldarda alashúbar qar jatyr, әp sәtte qalyng kólikpen bylshyldaq kýige enip kóshelerden aighyzdala su aqty.
Ertemen Ermat Alla dep, esikten shyghyp jetekshisi Shyn professorge bardy.
Az sózdi qonqaq tanau, aqsúr jýzdi jetpisting jelkesindegi ghalym júmysyn qashyqtan birneshe ret teksergen, osy joly ózi "kel" dep shaqyrghan bolatyn, sosyn da Ermat júmystan súranyp, ornyna sabaq ótkenderge aqshasyn tólep kelgen beti osy.
«Songhy núsqandy tastada, mening jauabymdy kýt» dep, qysqa qayyryp shygharyp saldy. «Beker jatpay taqyrybyng boyynsha eki maqala jaz, Tapsyrma sol!» dedi esikten shygharda.
Eki kýn ótti, qalyng qyzyl syzyqqa tolghan júmysty keri qaytaryp Shyn professor búl joly qorghaugha shygha almay qalar ma ekensiz dep qorqytty, kóp jerin týzeu kerek.
Joq, men qaytkende de týzep, osy joly qorghap ketuim kerek dep, ózine qatang talap qoyghan Ermat namazyn sonday yjdaghatpen oqyp, bar yntasymen júmysyna kiristi, kýnine eki saghat úiyqtap, әr namazdan son, «Ia, Rabbym meni az úiqtatyp, kóp kýsh ber, osy joly qorghap ketuimdi nәsip et, búl dýniyeni maghan qiynshylyq etpe?!» dep dúgha jasaumen boldy. 21 kýnde júmysyn ýsh ret týzetip, songhy núsqasyn jetekshisine ótkizdi. Jetekshisining ózi tanqaldy, endi Uangha ózing ait, bizde negizi qorghau jeltoqsanda jәne mausymda bolady, qazir qarasha, demek sәl erte bolyp túr. Sen tez baryp Uang professorgha sóiles, ol kisi maqúl dese, maghan ait.
Ermat esikten shygha Uhanda alghash ret taq tóbesinde jarqyraghan kýndi kórdi, kýn júma, júma namazyna baramyn ba, әlde Uang professorgha baramyn ba dep, eki oidyng ortasynda qaldy, men júmadan kelgenshe ol ketip qalady-au, býginning ózi búlar ýshin jarty kýndik júmys, erteng senbi mýlde júmys istemeydi. Ne isteuim kerek, saparda jýrgende júma namaz paryz emes, Uangha barayyn dep, zorlana bir eki qadam basty, taghy oigha batty, sapar bolghanda on bes kýnnen artyq túrghanda sapar ýkimi joyylady da, júma paryz bolady. Kelesi júma basqa júma, dәl osy júma esh qayta ainalyp kelmeydi. Uangha barudyng uaghy ótip ketpeydi. Onda qaza bolu degen joq. Dýisenbi barsam da bolady. Dýnie isi men aqyret isi qatar kelgende aqyret isin tanda degen ýn qúlaghyna keldi. Ia, Alla Ózine tәuekel ettim dep, tezdete basyp, dýngen shalgha kelip, aldaghy aptalarda júmagha barghanynday onyng sýliktey qara mashinasyna minip júmagha tartty. Ishinen toqtausyz payghambarymyzgha salauat aityp keledi, kim maghan júma kýni salauat aitsa ózim sәlemin alamyn degen hadis boyynsha toqtausyz salauat aityp otyrdy, joldan әr jerde aq taqiyaly dýngenderdi kórdi, solardyng ýsheui ýsh jerden shaldyng kóligine mindi. Aldynda Ermat taspighyn tartqan kýii salauatyn toqtatpay keledi. Búrynghy aptada baryp jýrgen jaqyn jerdegi kishkene meshitke emes, alystaghy ýlken meshitke bir-aq tartty, bir jarymgha ýlgirip eki saghatqa tayau jýrip meshtting aldyna kelip toqtady, topyrlaghan kóp adam, birinshi qabatta oryn bolmay búlar ekinshi qabatqa shyqty, ondada adam iyq tiresip otyr, deni dýngender jәne qytaygha úqsaytyn jamaghat, ara túra qara jigitter men araptar taghy basqa jiyren saqal, qonqaq múryn músylmandarda ýnsiz mýlgip otyr, qytay әksentinde azan ýni әuelep býkil Uhangha sinip jatty, ashyrqanghan qara halyq ózderi de bilmeydi sonday bir ruhany auany qúshyrlana jútty, terezelerin ashyp qoyyp jandary rahattandy, biraq olar ony esh bilmeydi, tuyla sala olardy әke-shesheleri Qúdaysyz etken. Takbir alyp siltidey tynghan jamaghat sýnnet oqydy, artynsha júmanyng paryzyn ótedi. Namazdan song Ermat kóp dúgha jasady. Dýngen shal, sizding asyghys júmysynyz bolmasa bizben birge qonaqqa jýriniz, asyqsanyz kete beriniz, bizdi býgin bir dosymyz qonaqqa shaqyrghan, soghan qazir qonaqqa baramyz dep soyghan týlki siyaqty yrjiya qarady. Bizde sonday salt bar, júmadan keyin bas qosyp tamaq iship túramyz. Eki saghattay jol jýrip jettik, jol tauyp ketu maghan onay bolmas, adasyp ketetin shygharmyn, sizdermen birge jýre bereyin dep, Ermat ýnsiz kelisti. Meshitting imamy bastaghan qalyng dýngen ýlken ashanada bas qosty, jelinip bolmastan, ýsti ýstine tamaq kele berdi, kele berdi. Bәrining ýstine ashy qyzyl búryshty ayamay sepken. Jese auyz ashidy...
Ermat ashy búryshty kórgende jolda bolghan ghajayyp isterin eske aldy. Qalyng dýngen ózderinshe shuylday әngime aityp otyr, Ermattyng tek sureti ghana osynda....
Ermattyng qytaygha osy joly keludegi negizgi júmysy doktorlyq qorghau bolsada, Ilening Múnghúlkýre audanyndaghy qaytys bolghan tuysynyng qyrqyna qatysyp, kónil aityudy josparlap, týngi saghat ýshte taksiymen әkpesi, qaryndasy, inisi tórteui birge shyqqan. 2016 jylyng qazan aiy, kýzgi suyqqa týngi suyq qosylyp óneshten ótedi, jýrgizushi shaldau kisi bir qalypty jýgizip, san taqyrypta qazaqy әngime aityp qorghas beketine tanghy segiz jarymda әkelip tastady. Qytay kedenshileri Ermatty bólek bólmege apardy.
-Qolfonynyzdy beriniz.
-Men qolfon ústamaymyn.
-Myna zamanda qolfonsyz adam bolama.
-Kórip túrsyz-ghoy.
Senbey betine bajyraya qaraghan qara qytay jigiti, bar zatyn týgelimen aqtaryp shynymen qolfony joghyna sendi, noutbugin bir shúqyp, búrynghy óshirip tastaghan suretterining bәrin tauyp byraz ýnildi, jaynamazy men taspighyn, taqiyasyn kórip namaz oqisyng ba dep dýnk etti. IYә, dep Ermatta nyq jauap berdi. Qytaydyng eki buma qyzyl aqshasyn kórdi.
-Búl ne aqsha.
- Oqu aqysy, men Uhan ped uniyversiytetinde doktorlyq oqimyn, songhy jyly, qorghaugha ketip baramyn.
-Búl jaqta neghyp jýrsiz?
-Qaytys bolghan tuysyma kónil aityp, sosyn Uhangha úshamyn dep bar shyndyghyn aitty.
-Nege maghan sonsha qadaldyndar.
-Búl bizding júmys.
Kedennen ótkende týsten keyingi ýshti kórsetti, kýn qighashtay qaraydy. Entelegen qalyng adam etekterine jarmasyp, biri tәksy dese, biri aqsha aiyrbastap al dep, qolqa sala ishi-bauyryna kiredi. Álde qashan shekaradan ótken tuystary Ermatty taghatsyzdana kýtip túr eken, olar auyldaghy jay qara halyq bolghan song ba, olardy esh teksermepti... Taksiyge minip, eki shaqyrym jýrip dýngen ashanagha tamaqqa toqtady. Dýngenderding túshparasy sonday dәmdi bolady. Jarysa eki keseni tauysyp, kesening týbin san týrli dәmdendirgishimen aspandata kóterdi. Taksiyge otyra sala ekinti namazyn oqydy. Az jýrgen son-aq Ermattyng tamaghy jybyrlap, azdap jóteldi, artynsha jótel jiyilep, demi qysyla bastady. Jýrgizushi dýngen jigiti Ermattyng qarayyp totyqqan týrine qarap, demi qysyla bastaghanyn bayqap, tezdetip jedel jәrdemge qonyrau shaldy. Alayda Qúljamen Qorghastyng arasyndaghy joghary qarqyndy tas jolda kele jatqan búlardyng qonyrauyn eshkim kótermedi. Ermattyng tynysy ýzilip barady, Qúljagha jetkenshe shydamas degen dýngen jigiti ýlken tas joldan shyghyp, topyraq soqpaqpen búrqyldata temir túlparyn esh ayamastan oily-shúnqyrda jónkilte qúighytty, adamdyq, músylmandyq janashyrlyghy biyik shyngha shyqty, sol mandaghy jaqyn jerdegi eldi mekenning emdeu bólimshesine jetkizdi. Kózi alayyp syrtyna teuip, basy kishireyip, denesi qanbaqtay bolghan Ermat syryldap qúr sýlderi jetti.
"Ózimning ýiime tirkeymin, tez emdeudi bastandar, adam ómirin qútqaryndar" dep jýrgizushi jigitting aighayymen Ermattyng juan tamyryna aspaly ukol ilindi, qisaytyp keruetke jatqyzghanda Ermattyng demi ýzilip keterdey boldy, tik otyrdy. Ákpesi, inisi qaryndasy tileuin tilep bezildep otyr, kóz jastaryn syghymdaydy... Tirshilik jalghaugha sebepker tamshylar oilana bayau tamady... Ermatqa azdap dem jýrdi, aqyryn-aqyryn tynysy kenip, jany ornyna keldi. Jalghasty taghy eki qúmyra shipa su qúidy. Ermat jazyldy. Doqtyrdyng dignozy, sizde ashshy-túshty dәmdendirgishten allergiya bar, búdan bylay ómir boyy ondaygha jolamanyz dep eskertti. Jeti adamdyq taksiyde otyrghan basqa jolaushylardy jýrgizushi aqshasyn tólep, Qúljagha salyp jiberipti. Qas qarayghanda oryndarynan qozghaldy. Tilge kelgen Ermat jýrgizushige alghysyn jaudyryp, "Alla razy bolsyn sizden" dep qayta-qayta rizashylyghyn bildirip, aqsha men ólshenbeytin azamatyghyna sýiindi.
Jas shamasy da ózimen qaraylas jigitpen qol alysyp dostasty.
"Mening de әielim allergiyamen auyrady, ol osynday dәrilerdi ishedi" dep Qúljagha kire sala tynys alugha kómektesetin kishkene aparat jәne birneshe týrli dәri alyp berdi.
***
Saghat tili keshki beste Uniyversiytetke kelgen Ermat, býgin júma Uang professor júmystan ýiine әlde qashan ketip qaldy, Allagha tәuekel dep qonyrau shaldy, ilezde jinishke dauysty Uang professordyng ýni estildi, aman sәlemnen song ózin tanystyryp, endi bastap jaghdayyn aita bastaghany sol.
-IYә, men sizdi bilemin, eger jetekshiniz júmysynyz jaramdy, qorghaugha bolady dese, biz osy jeksenbi sizdi qorghatayyq dep, birden Ermattyng aldyna týsip jorghalady.
-Raqmet sizge, Jetekshim sizge aitynyz, júmysyng jaramdy dedi.
Uang bastyqty Bir Ýlken Kýsh onyng tóbesinen úryp túrghanday.
-Onda jaqsy, osy jeksenbi biz qorghau komissiyasyn úiymdastyryp, sizdi qorghatayyq, - dep odan sayyn bezildedi.
Ýh dep, keng tynystaghan Ermat Alla Taghala «men ýshin kәpir qytaydy qyzmet ettirip qoydy» dep, dereu jataghyna kire shýkir sәjdesin jasady. Bir saghattan keyin hatshy qyz qonyrau shaldy, siz erteng týsten keyin qorghaytyn boldynyz, jeksenbi adamdar tolyq bolmaydy eken. Oghan deyin júmysynyzdy antiplagiyattan ótkizip, qaghazdyq núsqadan on dana shygharyp ala keliniz, diplom ýshin fotogha týsudi de úmytpanyz dep eskertti. Aygha juyq keudesinde jastyq qoyyp, komputordyng aldynda sәl ghana myzghap talay tandy atyrghan Ermat sol týn balqaymaq úiqygha batty-ay kelip.
Azanmen júmysyn antiplagiyattan ótkizgen Ermat, júmysyn shygharugha tastady, eki saghatta dayyn bolady degen son, hatshy qyzgha jaghdayyn aityp, qorghaugha keletin ghalymdargha qanday syilyq alsam dep súrady, ol ózining bir tanysynyng nómerin berdi, sonymen aqyldas, ol kisige men jiberdi dep ait, osynday ister ýshin arnauly mәdeny syilyqtar satady. Jeti kisige últtyq mәdeny týsi basym syilyq jәne hatshy qyzgha әdemi bir sharpy aldy. Solay qorjyndaryn arqalap Til institutyna keldi, qoghaudyng aldyndaghy dayyndyqqa belsheshe kiristi. Ermat oqu aqysyna tóleuge alyp barghan eki budaq aqshasy әli sumkasynyng ishinde jýr, qújattaryn kóshirme jasap asyghyp jýrgende talay ret auzy ashyq qalyp aqshanyng qúlaghy kórinip qalghanyn bayqap jýrdi. Aqshanyng ghylymnyng janynda qúnsyz, kók tiyngha tatymaytynyn jaqsy bilgen bilim ordasynda sapyrlysyp jýrgen jandardyng eshqaysysy kóz qyryn da salmady. Saghat ekige jaqyndady, qorghau komissiyasyn kýtti, qara súr tórtpaq, aqquba úzyn boyly, shiydey aryq, bota tirsek, shýnirek kóz, sopaq bet, boz bas qytay ghalymdary dambyrlay astynghy qabattan kóterilip kele jatqanda Ermattyng jýregi attay tulady. Jana týsken kelindey aldarynan shygha amandasty. Ghalymdar ishke enip jayghasyp bolghan song Ermat hatshy qyzdyng shaqyruymen ishke kirdi, qazday tizilgen ghalymdar aiqasyp otyr, bas-ayaghy on bir adam, Uang professor basqalargha Ermatty tanystyryp, sóz kezegin berdi, ýsh jyl jazghan júmysyn sarnady-ay kelip, 20 minut sóilegen kezde, toqtanyz dep súraqty janbyrsha tókti, qaghazgha týrtip zorgha ýlgirdi. Jan, Hy tekti ghalymdar bastap, jalpy jeti adam 21 súraq qoydy, toqtamay jauap bergen Ermatqa ghalymdar shetinen bastaryn iyzey bastady. Bastaryn iyzegen sayyn Ermattyng arqasy qoza odan sayyn auzyn kópirshite jauabyn tolyqtay týsti. Shygha túrynyz dep, hatshy qyz sypayy eskertti. Áudem uaqyttan song qyz qayta shaqyrdy. Kirisimen Uang bastyq sizdi sәtti qorghauynyzben qúttyqtaymyz dedi. Auditoriya shapalaq ýnine úlasty. Syilyqtaryn aldaryna hatshy qyz aqyryn taratyp shyqty.
Syilyq jetpegende ózine alghandy Hy tekti ghalymgha bergen jetekshisi Shyn professor beyne bir Ermattyng әkesindey qolyn qayta-qayta qysa rizashylyghyn bildirip, sonday bir quandy. Jýzinde bir tolqu bar. Hatshy qyzdyng jeti adamgha syilyq alsanyz jetedi degeni boyynsha alghan syilyqtary jetpey qalyp, ózine alghan eki qymbat qalamsapty da eki kisige berip jiberdi. Dastarhan basyna jýrinizder, sizderge juyp bereyin dep, Ermat shyn kónilmen ótinish jasady, "biz sizden syilyq aldyq, endi dastarhangha barghanymyz artyq bolady" dep, Hy tekti ghalym basqalargha qarap qostau tiledi, "dúrys aitasyz, dúrys aitasyz, basqada sharualarymyz bar" dep, barlyghy sau etip auditoriyadan syrtqa shyghyp taray jóneldi. Namaz oqityn, araq-sharaptan mýlde alys, halal-haram dep tamaqty taldap jeytin Ermatty Alla Taghala ózi qútqardy. Eger dastarhangha otyrghanda olardyng salty boyynsha darstarhan iyesi birinshi kezekte tost kóterip, tilegin bildirip, ghalymdargha raqmet aituy kerek edi, sony oilaghanda Ermattyng tóbesi shymyrlap Alladan shyn tilegen dúghasynyng qabyl bolghanyn sezdi. Barlyq sharuasyn sol kýni júma namazyna baruymen Alla Taghala sheship berdi. Eger sol kezde júmagha barmay, Uang bastyqqa barghanda, ne bolar edi, tipti jetekshisi aitqanday, qorghauy keyinge qalar ma edi, Alla qalamasa eshtene bolmaydy, sening asyghyp jýrgen sharuandy Alla retteydi.
Osy joly sapargha shygharda jýzi núrly Payghambar úrpaghy Samriydin ústazgha arnauly baryp, batasyn alghan, әke-sheshe rizalyghymen ýlken ýiden dәm auyz tiyip jolgha shyqqan. Allanyng qalauymen joly boldy.
***
Kóp aqsha tólep, jat jerde qinalyp, jol azabyn tartyp jýrip alghan diplomyn óz elinde rastay almay jýrgenine ýshinshi jyl boldy, neshe ret "sol doktorlyghyna raqmet" dep, bazargha saudagha ketuge oqtalyp, oqtalyp, toqtaghan. Astanadan birinshi joly «diysertasiyanyng 40 myng sózden túratyn qazaqsha týsindirmesi joq» dese, ekinshi joly «antipagiyattyng orginaly joq» dep qaytarghan. Onyng bәrin týgendep edi, búl joly «ofastili joq» dep ýshinshi ret qújattaryn astana keri qaytardy. Solardy nege bir jolda aita salmaydy eken dep kýmbirledi Ermat. Ár joly barghanda eng kemi 6 ay juan qúrsaq, kishkene bas sheneunikterding suyrmasynda jatady. Qayta-qayta qonyrau soghyp mazalaghan kezde baryp, kózin uqalap úiqysynan oyanghanday, toqtay túrynyz dep jarty saghat ejiktep jýrip jauap beredi. Artynan eki aidan song hat keledi. Bógde elde oqyp, doktorlyq qorghaghannan óz elinde ony rastatu Alataudy qozghaghannan neshe ese qiyn, sheneunikterding aspangha qarap, ayaghynyng astyna qaramaytyn salaqtyghy sharshatyp jýikendi tozdyrady. «Basy auyrmaghannyng Qúdaymen isi joq» degen osy-au.
Tiyanjin Nankay uniyversiytetinen doktorlyq qorghaghan Gýljaz diplomdaryn kóterip ózi isteytin uniyversiytetting rektorynyng aldyna aparyp enirep qorghaghanyn dәleldey almay túmsyghy tasqa tiyip, júmysty tastap ketti. Japoniyadan medsina salasy boyynsha doktorlyq qorghaghan Uaqap degen qazaq talantyna tәnti bolghan japondargha qaramay zertteu júmysyn tastap, birneshe patentimen egemen qazaq eline bir jola kóship kelgen ghalym da doktorlyq diplomyn rastay almay aqyry jylqy baghyp ketipti. Qazaqtyng talantty adamdaryn baghalay bilgen alyp imperiyalar birden jaqsy júmys, joghary jalaqymen alyp ketedi. Bizder...
Ermattyng jinaghan 41 týrli qaghazy Almaty, Uniyversiyeti әkmshilik basqarmasy, kafedra, fakultet, bilim-ghylymdy saraptau basqarmasy, san týrli notarius, qazaqstandaghy qytay konsuli, qytay Uhan ped uniyversiyteti, Uhan qalasy bilim basqarmasy, Uhan qalalyq qújattardy rastau komiyteti, Beyjing bilim minstirligi, qytaydaghy qazaq konsuli syndy qalyng esikti qaghyp jýrip, әr qaysysyn qoyan andyghan diqannyng kýiin keship, jәudirep, mýshәpir keyipte qol qoydyrghan. Toltyrghan blankylarynyng ózi qatty qaghazdy, júmsaq qaghazdy, júqa qaghazdy, aghylshyn, orys, qytay, eng sonynda qazaq tildi bolyp bólindi. Bastyqqa kiruding aldyndaghy esik kýzetshilerining qúqayy, ishke kirgende hatshy qyzdardyng doly minezi, sharqysh apaylardyng shanqyly, "erteng kel" dep, esigin tars japqan sholaq bastyqtar. Eng qiyny Italiya jәne Avstraliyadaghy ataqty Scopus bazasyndaghy halyqaralyq jurnalgha zertteu taqyryby boyynsha eki maqala shygharu barysy óz aldyna ýlken bir әngime, el ishi men sheteldik ghylymy jurnaldargha shygharghan maqalalary, halyqaralyq konferensiyalargha qatysyp, bayandama jasauy, til jetpes tylsym júmystar, mine osylardyng bәr-bәri Ermatty әbden pisirdi. Qazir sony oilasa tóbe qúiqasy shymyrlap ketedi. Jastyqpen istegen ekem-au deydi ózine ózi tamsanyp. 2016 jyldyng 22 qazanynda qorghaghan diplomy 2019 jylyng 28 nauyryzy zorgha rastaldy. Jaqsynyng sharapaty, Alla qalamasa eshtene bolmaydy. Rasynda әr isinde Alla Taghala Ermatqa kóp ret kómekshi jiberdi. Qytaydyng Uhan qalalyq bilim basqarmasy men qújattardy rastau komiytetine baratyn kezde qazaq-qytay kolledjinen Núrlan degen jigit oqushylaryn ertip Uhangha tórt aigha ketip bara jatqanyn estigen Ermat ol jigittke jolyqty. Jaghdayyn aitty, ózim bara salghanda bir jetide bitetin júmys emes, onyng ýstine júmystan súranu da qiyn bolyp túr, taghy bir eng negizgi sebebi qytay qazir qazaqtardy qatty tekserip, qalyng súraqtyng astyna alyp, tipti bolymsyz bir syltau tabylsa qamap tastauda dep óz shyndyghyn aitty. Núrlan da birden kelisti. Notariuspen Núrlannyng atyna senim hat jazdyrdy. Endi sol senim hatty Qazaqstannyng Syrtqy ister minstrligi rastap bekituine ótkizdi, Syrtqy ister minstirli bir jetiden song qújatty alugha barghanda, saghan notarius bergen kisining on jyldyng aldyndaghy qoly men qazirgi qoly mýlde úqsamaydy dep, keri qaytardy. Notariustegi әiel ózgergen qoly ýshin týsinikteme jazyp, ony rastap qayta notarius jasap berdi, sony aparyp Syrtqy ister minstrlige taghy ótkizip, eki apta jýrip senim hatyn alyp, ony qytay tiline audaryp, notarius jasatyp, qytay konsulina apardy. Qytaydyng konsuliy ony on kýnde rastap bekitti. Solay bir senim hattyng ózine bir aigha juyq jýrip bitirdi. Syrtqy ister minstrligi men konsuldyng rastauy az bolmaghan aqshasyn aldy. Eng onay júmys aqsha tóleuding ózi úzaq әngime. Qazaqstannyng Syrtqy ister minstrligining aqshasyn orystyng Sber bankine ghana tóleu shart eken, ol bank qaladan kóp tabyla bermeydi, izdep zorgha tapty, baryp tausylmas kezekke túrdy. Al qytay konsulinyng aqshasyn qalanyng batysyndaghy tek qytaydyng óz Ónerkәsip bankine tólep, sodan keyin ol chekti qytay konsulyna ótkizdi. Basqa resmy qújattar turaly siz súramanyz men aitpayyn deydi Ermat ózine ózi kýmbirlep. "Qytaygha әlde qashan ketip qalghan Núrlangha endi búl senim hatty kimnen berip jiberem" dep túrghanda ózimen birge isteytin Nәken aghay qytaydyng Uhan qalasyna ketip bara jatty, senim hatty sol kisining qolyna ústatty. Osynyng aldynda Uhan ped uniyversiytetinen tórt jyldyq oqu nәtiyjelerining týp núsqasyn aldyru kerek bolghanda osydan bir ay búryn Nәken aghay on kýnge Uhan uniyversiytetine leksiya oqugha baryp qaytarda әkelip bergen edi. Osy joly halqaralyq qytaytanushylar konferensiyasyna ketip bara jatyr eken.Qúddy osy Ermat ýshin baryp-kelip jatqanday.
Núrlan Uhannan ofastili bitirip shilde aiynda әkelip qolyna tapsyrdy. Quana Astanagha taghy jiberdi, olar "Qytay Bilim minstirligi men Beyjindegi qazaq konsuli rastauy kerek" dep әngimeni tipti arygha biraq sozdy. Qúddy ertektegi súlu әieli bar qoyshyny qatyn qúmar patshanyng barsa kelmeske júmsaghany siyaqty boldy. Endi qalay baramyn, qytaydyng solaqay sayasy dauyly úitqyp túr, bara salghanda bite qalatyn sharua emes dep mazasy qashty, óstip jýrgende birge isteytin Ershat degen oqytushy ghylymy taghylymdama boyynsha Beyjinge eki aigha baratyn bola qaldy. Bar qújatynyng týpnúsqalaryn tolyghymen onyng qolyna ústatty, tura aldyny Núrlangha jasaghanday senim hatty bir aigha jetkizbey jasatty. Ershattyng әli Beyjinde 40 kýndey uaqyty bar, tezdetip endi onyng qolyna jetkizu kerek, tamyr-tanystardan súrastyrdy, jaqyn arada Beyjinge ketip bara jatqan adam joq. Pochtamen keshigip barady. Túraqty meken-jayy joq Ershatqa tiymey qaluy da mýmkin, amaly ausylghan Ermat Allagha tәuekel dep, keshtetip Almaty әuejayyna bardy. Beyjinge úshatyn reysti kýtip otyrghan jolaushylardy aldymen kózden ótkizdi, kóbi qytay birnesheuine jaqyndap, aityp kórdi, qolyn bir-aq siltep kónbedi, taghy beruleri biz Beyjinnen ary ketemiz dep jolatpady. Áuejayda júmys isteytin qazaq jigittke baryp, bir jolaushygha myna eki paraq qaghazdy Beyjinge berip jiberseniz qalay dep edi, "aqshasyn kóbirek tóleseng bolady" dep qolyn jylpyldatty beyshara. Ermat endi júrttan bólek túrghan eki jigitke jaqyndady, biri qytay, biri qazaq eken, Ermat jaghdayyn aityp eki paraq qaghazdy ala ketsenizder Ershat degen múghalim Beyjing әuejayynda kýtip alady dep jalpaqtady, sózining sony bitpesten qytay jigiti «jaqsy, ala ketemin» dep qolyn sozdy. Qaghazdy qolyna berdi. Kýtip alatyn adamnyng telefonyn jazdynyz ba, dep súrady. Dereu Ershattyng nomerin jazyp qolyna berdi, ol senim hattyng arasyna salyp aldy. Aqsha bereyin dep edi, aqsha kerek emes, búghan aqsha kerek pe dep, tandana janyndaghy jigitke qarady. Jol bolsyn aityp Ermat ketti. Eki kýn ótkende qolfony shyryldap qoya berdi, әlgi qytay jigiti Beyjinnen habarlasyp túr, berdim Ershatqa deydi. "Raqmet, raqmet" dep Ermat sonday bir quandy. Azdan keyin qolfonyna Ershatqa qújatty berip túrghan fotasy kelip týsti. Ershatqa qonyrau shalghanda ol jergilikti aksenttegi qytaydyng tilin tolyq týsinbey biraz qinalypty, sonymen qytaysha jazysypty. Onyng jol tauyp kele almaytyny bilgen qytay jigiti Ershat túrghan jerge ózi әkelip beripti. Mýlde tanymaytyn bir qytaydyng kisiligi, Alla qalaghanda ister osylay sheshilip, bóten elder osylay zyr jýgiredi eken.
Ershat osy júmysqa baryn salyp, shyndap kirisipti. Sonyng qúrmetine Jaratushy onyda jarylqap tirlikterin onaylastyrghanyn ishi sezipti. Ershatqa tanys bolyp qalghan qytaydyng doktrant jigiti Beyjing Bilim minstrligindegi sharuany jýgirip jýrip sheship beripti, Ershat qarny ash bayqústy toydyryp, jolyna aqshasyn ayamay beripti, Ermattyng kisi aqysyn jemeytinin bilgen Ershat esh qoryqpastan kerek jerine aqshasyn ayamay júmsapty. Qazaq konsulindaghy sharua Ershatty qatty qinapty, birtalay ret barypty. Ershat ekinshi ret barghanda "siz bizge eshqanday qújat ótkizbegensiz" dep tóbesine jәy týskendey sileytipti, qansha aitsada kónbepti. Amaly tausylghan Ershat ózimen kezinde birge oqyghan Shanhayda konsulidyqta isteytin gruppalasyna qonyrau shalyp, ol jigit Beyjindegi jigitterge aityp, Ermattyng qújattaryn tapqyzypty. Solay Ershat 40 kýnde zorgha bitiripti. Mine hikmet. Allanyng qalauy. Shýkir Alla dep, Ermat bar qújatty Astanagha jiberdi. Ermat dayyn túrghan diplomdy alugha Astanagha baramyn dep túrghanda. Alla Taghala oghan taghy kómekshi berdi, arab tilinen sabaq beretin bir fakulitette isteytin Gýlnúr apay Astanagha bara jatypty. Ótinishin jetkizdi, biraq ol kisi "men ministrlikke baryp diplomdy ala almaymyn, bir uniyversitke ghylymy sarapshy bolyp ketip bara jatyrmyn, bir adam qolyma әkelip berse ala keleyin" deydi, Ermat Astanadaghy Sadyq dosyna qonyrau shaldy, onyng atyna senim hat jazdyryp, Gýlnúr apaydan Astanagha berip jiberdi. Sadyq doktorlyq diplomdy alyp Gýlnúr apaydyng qolyna әkelip berdi. Ermat birge istegen újymyna dastarhan jangdy josparlaghan sol kýni diplom qorghaghan óz magistranttary ýlken dastarhan jayypty. Solay sol dastarhangha qosylyp doktorlyq diplomyn kafedragha ekinshi ret judy. Barlyq isin Alla taghala Ózi rettep berdi. Bir ret emes, kóp ret sharuasy osylay Allanyng qalauymen sheshildi. Mýminning isin Alla ongharady degen osy. Júma tany qanday núrly!
Núrhalyq Abdyraqyn
Abai.kz