Álem әdebiyetinde óz dәuirinen asyp, ghasyrlar boyy oqyrmandy tandandyryp kele jatqan keyipkerler bar.

Solardyng ishinde erekshe oryn alatyny – aghylshyn jazushysy Artur Konan Doyldyng ataqty detektiyvi Sherlok Holms. XIX ghasyrdyng sonynda payda bolghan osy keyipker býginde tek әdebiyet әleminde ghana emes, kino, teatr, tipti ghylym men logikanyng simvolyna ainaldy. Sherlok Holms – adam aqyl-oyynyn, taldau men dәleldeu qabiletinin, logikalyq payymnyng eng biyik kórinisi.

Aqyl men logikanyng túlghasy 

Sherlok Holms eng aldymen ózining logikalyq oilau qabiletimen erekshelenedi. Ol kez kelgen kýrdeli oqighanyn, qylmystyng týbine jetu ýshin qatang logikagha sýienedi. Onyng basty qaghidasy – «eshqashan boljamgha senbe, tek dәlelge sýien». Holmstyng oilau jýiesi – matematikalyq dәldikke qúrylghan. Ol әrbir úsaq-týiek detaligha mәn berip, sonyng negizinde tútas oqighanyng suretin qúrastyra alady.

Mysaly, onyng әigili «Basqa eshkim bayqamaghan izdi kóru» qabileti Konan Doyldyng jazu sheberligining shyny boldy. Sherlok ýshin adam kiyimining týimesi, ayaq kiyimindegi shannyng týsi, qaltasyndaghy qalamnyng úzyndyghy – barlyghy derek. Búl qasiyet ony naghyz ghylymy oilaudyng keyipkeri etti.

Sherlok Holms – salqynqandy, keyde tym rasionaldy adam. Ol emosiyagha erik bermeydi, sezimnen góri aqylgha senedi. Degenmen, onyng suyq minezining astarynda adamgershilik te bar. Ol әdildikti bәrinen joghary qoyady. Keyde zannan joghary túrghan ar-ojdandy basshylyqqa alady. Kóptegen әngimelerinde Holms qylmyskerdi jazalamay, onyng isining sebepterin týsinuge tyrysady. Búl onyng adam janyna tereng ýniletin psiholog ekenin kórsetedi.

Sonymen birge Holms jalghyzdyqty jaqsy kóredi. Ol qoghamnan oqshau ómir sýredi, muzykany sýiedi, skripkada oinaydy, keyde melanholiyagha berilip ketedi. Múnday psihologiyalyq erekshelikter ony tek aqyl iyesi emes, kýrdeli ruhany túlgha retinde tanytady.

Sherlok Holmstyng beynesin tolyq ashatyn taghy bir manyzdy keyipker – doktor Djon Vatson. Ol – Holmstyng adal dosy, serigi әri onyng oqighalaryn bayandaushysy. Vatson arqyly oqyrman Holmstyng ishki әlemin, onyng oilau jýiesin, keyde óz-ózimen kýresin kóredi. Vatson Holmsty týsinuge tyrysqanymen, әrdayym oghan tanyrqay qaraydy.

Vatson men Holmstyng dostyghy – adam men aqyldyn, emosiya men logikanyng ýilesimin kórsetedi. Biri – jýrekpen qabyldaydy, ekinshisi – miymen sheshedi. Konan Doyl osy eki keyipkerding kontrast arqyly adam tabighatynyng kýrdeliligin ashqan.

Holms – ghylymy detektiv janrynyng bastauy

Konan Doyldyng búl keyipkeri әdebiyet tarihynda jana baghyttyng – ghylymy detektiv janrynyn negizin qalady. Holms qylmysty tek intuisiyamen emes, dәlel men eksperiyment arqyly sheshedi. Ol himiyalyq reaksiyalar jasap, tәjiriybeler jýrgizedi, biologiya men anatomiyany biledi, qylmys ornyn zertteu әdistemesin qalyptastyrghan alghashqy «әdebiyettegi kriminalist» deuge bolady.

Sherlok Holmstyng әdisteri keyin polisiya ghylymynda naqty qoldanys tapty. Mysaly, izderdi salystyru, qoltanba men ayaq izine taldau jasau – qazirgi kriminalistikanyng negizi. Yaghni, Konan Doyldyng oidan shygharghan keyipkeri shynayy ómirdegi ghylymnyng damuyna týrtki boldy.

Sherlok Holms tek qylmysty ashushy ghana emes, aqiqat pen әdildikting izdeushisi. Ol adamnyng sanasyn, oilau qabiletin, zerektigin dәripteydi. Onyng beynesi adamzatqa «aqyl – eng myqty qaru» degen iydeyany úghyndyrdy.

Bir qaraghanda, Holms – suyq, sezimsiz, tek aqylgha sýiengen adam. Biraq Konan Doyl ony sonymen shektemeydi. Ol – ómirdi kýrdeli qúbylys retinde qabyldaytyn, keyde adamgershilik zandaryn zannan joghary qoyatyn túlgha. Sondyqtan Holms beynesi tek logika men intellektting emes, adamgershilik pen әdiletting simvolyna ainaldy.

Qyzyghy, Artur Konan Doyl bir sәtte ózining keyipkerinen jalyghyp, ony «óltirip tastaugha» tyrysqan. 1893 jyly jazushy «Aqyrghy is» (The Final Problem) әngimesinde Holmsty professor Moriartiymen birge sarqyramagha qúlatady. Biraq oqyrman búl sheshimge qatty qarsy boldy. Angliya men basqa elderde myndaghan hat kelip, halyq Holmsty qayta tiriltudi talap etti. Aqyrynda Doyl óz keyipkerin «tiriltuge» mәjbýr boldy. Búl – Sherlok Holmstyng әdeby keyipker ghana emes, naqty ómir sýretindey әser qaldyrghan túlgha ekenin kórsetedi.

XX jәne XXI ghasyrlarda Sherlok Holms beynesi san týrli interpretasiyada ómir sýrude. Telehikayalar, kinofilimder, komikster men beyimdelgen tuyndylar ony jana zamangha beyimdep, jas úrpaqqa qayta tanystyrdy. Benedikt Kamberbetch, Robert Dauny kishi siyaqty akterler somdaghan Holmstar zamanauy auditoriyagha tanys túlghagha ainaldy.

Degenmen, uaqyt ótse de, onyng mәni ózgergen joq  – aqyl, logika, dәlel jәne әdildik. Qazirgi qoghamda jalghan aqparat kóbeyip, emosiya ýstemdik alghan zamanda Holmstyng beynesi adamdy oilanugha, taldaugha, dәlel izdeuge ýiretedi. Ol – syny oilaudyng simvoly.

Qazaq oqyrmany ýshin manyzy 

Qazaq oqyrmany da Sherlok Holmsty jaqsy biledi. Kenes dәuirinen bastap onyng әngimeleri qazaq tiline audarylyp, mektep baghdarlamasyna engen. Búl keyipker bizding qogham ýshin de manyzdy. Sebebi, ol oylau mәdeniyetine, dәlelge sýienuge, shyndyqty izdeuge ýiretedi. Qazaq әdebiyetinde de logikalyq taldaugha, әdildikke negizdelgen keyipkerler bar, biraq Holmstyng dengeyindegi ghylymy oilau jýiesi әli siyrek kezdesedi.

Holmstyng beynesi jastardy zertteushilikke, izdeniske, jәne shyndyqty qorghaugha yntalandyrady. Ol – kez kelgen dәuirde ózekti túlgha, óitkeni adamzat qansha damysa da, әdildik pen aqiqattyng manyzy eshqashan joyylmaydy.

Artur Konan Doyldyng Sherlok Holmsy – tek әdeby keyipker emes, adam aqylynyng mýmkindigin dәleldegen fenomen. Ol logika men intuisiyanyn, ghylym men adamgershilikting birligin kórsetti. Holmstyng túlghasy ghasyrlar ótse de óz qúndylyghyn joghaltpay keledi, óitkeni ol bizge úly shyndyqty ýiretedi:

«Shyndyqqa jetuding joly – oilau, bayqau jәne dәleldeu».

Sondyqtan Sherlok Holms – aqyldyng mәngilik simvoly, әdildikting kýzetshisi, adam ruhynyng biyik beynesi.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz