الەم ادەبيەتىندە ءوز داۋىرىنەن اسىپ، عاسىرلار بويى وقىرماندى تاڭداندىرىپ كەلە جاتقان كەيىپكەرلەر بار.

سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە ورىن الاتىنى – اعىلشىن جازۋشىسى ارتۋر كونان دويلدىڭ اتاقتى دەتەكتيۆى شەرلوك حولمس. XIX عاسىردىڭ سوڭىندا پايدا بولعان وسى كەيىپكەر بۇگىندە تەك ادەبيەت الەمىندە عانا ەمەس، كينو، تەاتر، ءتىپتى عىلىم مەن لوگيكانىڭ سيمۆولىنا اينالدى. شەرلوك حولمس – ادام اقىل-ويىنىڭ، تالداۋ مەن دالەلدەۋ قابىلەتىنىڭ، لوگيكالىق پايىمنىڭ ەڭ بيىك كورىنىسى.

اقىل مەن لوگيكانىڭ تۇلعاسى 

شەرلوك حولمس ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول كەز كەلگەن كۇردەلى وقيعانىڭ، قىلمىستىڭ تۇبىنە جەتۋ ءۇشىن قاتاڭ لوگيكاعا سۇيەنەدى. ونىڭ باستى قاعيداسى – «ەشقاشان بولجامعا سەنبە، تەك دالەلگە سۇيەن». حولمستىڭ ويلاۋ جۇيەسى – ماتەماتيكالىق دالدىككە قۇرىلعان. ول ءاربىر ۇساق-تۇيەك دەتالعا ءمان بەرىپ، سونىڭ نەگىزىندە تۇتاس وقيعانىڭ سۋرەتىن قۇراستىرا الادى.

مىسالى، ونىڭ ايگىلى «باسقا ەشكىم بايقاماعان ءىزدى كورۋ» قابىلەتى كونان دويلدىڭ جازۋ شەبەرلىگىنىڭ شىڭى بولدى. شەرلوك ءۇشىن ادام كيىمىنىڭ تۇيمەسى، اياق كيىمىندەگى شاڭنىڭ ءتۇسى، قالتاسىنداعى قالامنىڭ ۇزىندىعى – بارلىعى دەرەك. بۇل قاسيەت ونى ناعىز عىلىمي ويلاۋدىڭ كەيىپكەرى ەتتى.

شەرلوك حولمس – سالقىنقاندى، كەيدە تىم راتسيونالدى ادام. ول ەموتسياعا ەرىك بەرمەيدى، سەزىمنەن گورى اقىلعا سەنەدى. دەگەنمەن، ونىڭ سۋىق مىنەزىنىڭ استارىندا ادامگەرشىلىك تە بار. ول ادىلدىكتى بارىنەن جوعارى قويادى. كەيدە زاڭنان جوعارى تۇرعان ار-وجداندى باسشىلىققا الادى. كوپتەگەن اڭگىمەلەرىندە حولمس قىلمىسكەردى جازالاماي، ونىڭ ءىسىنىڭ سەبەپتەرىن تۇسىنۋگە تىرىسادى. بۇل ونىڭ ادام جانىنا تەرەڭ ۇڭىلەتىن پسيحولوگ ەكەنىن كورسەتەدى.

سونىمەن بىرگە حولمس جالعىزدىقتى جاقسى كورەدى. ول قوعامنان وقشاۋ ءومىر سۇرەدى، مۋزىكانى سۇيەدى، سكريپكادا وينايدى، كەيدە مەلانحولياعا بەرىلىپ كەتەدى. مۇنداي پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەر ونى تەك اقىل يەسى ەمەس، كۇردەلى رۋحاني تۇلعا رەتىندە تانىتادى.

شەرلوك حولمستىڭ بەينەسىن تولىق اشاتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى كەيىپكەر – دوكتور دجون ۆاتسون. ول – حولمستىڭ ادال دوسى، سەرىگى ءارى ونىڭ وقيعالارىن بايانداۋشىسى. ۆاتسون ارقىلى وقىرمان حولمستىڭ ىشكى الەمىن، ونىڭ ويلاۋ جۇيەسىن، كەيدە ءوز-وزىمەن كۇرەسىن كورەدى. ۆاتسون حولمستى تۇسىنۋگە تىرىسقانىمەن، ءاردايىم وعان تاڭىرقاي قارايدى.

ۆاتسون مەن حولمستىڭ دوستىعى – ادام مەن اقىلدىڭ، ەموتسيا مەن لوگيكانىڭ ۇيلەسىمىن كورسەتەدى. ءبىرى – جۇرەكپەن قابىلدايدى، ەكىنشىسى – ميىمەن شەشەدى. كونان دويل وسى ەكى كەيىپكەردىڭ كونتراست ارقىلى ادام تابيعاتىنىڭ كۇردەلىلىگىن اشقان.

حولمس – عىلىمي دەتەكتيۆ جانرىنىڭ باستاۋى

كونان دويلدىڭ بۇل كەيىپكەرى ادەبيەت تاريحىندا جاڭا باعىتتىڭ – عىلىمي دەتەكتيۆ جانرىنىڭ نەگىزىن قالادى. حولمس قىلمىستى تەك ينتۋيتسيامەن ەمەس، دالەل مەن ەكسپەريمەنت ارقىلى شەشەدى. ول حيميالىق رەاكتسيالار جاساپ، تاجىريبەلەر جۇرگىزەدى، بيولوگيا مەن اناتوميانى بىلەدى، قىلمىس ورنىن زەرتتەۋ ادىستەمەسىن قالىپتاستىرعان العاشقى «ادەبيەتتەگى كريميناليست» دەۋگە بولادى.

شەرلوك حولمستىڭ ادىستەرى كەيىن پوليتسيا عىلىمىندا ناقتى قولدانىس تاپتى. مىسالى، ىزدەردى سالىستىرۋ، قولتاڭبا مەن اياق ىزىنە تالداۋ جاساۋ – قازىرگى كريميناليستيكانىڭ نەگىزى. ياعني، كونان دويلدىڭ ويدان شىعارعان كەيىپكەرى شىنايى ومىردەگى عىلىمنىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولدى.

شەرلوك حولمس تەك قىلمىستى اشۋشى عانا ەمەس، اقيقات پەن ادىلدىكتىڭ ىزدەۋشىسى. ول ادامنىڭ ساناسىن، ويلاۋ قابىلەتىن، زەرەكتىگىن دارىپتەيدى. ونىڭ بەينەسى ادامزاتقا «اقىل – ەڭ مىقتى قارۋ» دەگەن يدەيانى ۇعىندىردى.

ءبىر قاراعاندا، حولمس – سۋىق، سەزىمسىز، تەك اقىلعا سۇيەنگەن ادام. بىراق كونان دويل ونى سونىمەن شەكتەمەيدى. ول – ءومىردى كۇردەلى قۇبىلىس رەتىندە قابىلدايتىن، كەيدە ادامگەرشىلىك زاڭدارىن زاڭنان جوعارى قوياتىن تۇلعا. سوندىقتان حولمس بەينەسى تەك لوگيكا مەن ينتەللەكتتىڭ ەمەس، ادامگەرشىلىك پەن ادىلەتتىڭ سيمۆولىنا اينالدى.

قىزىعى، ارتۋر كونان دويل ءبىر ساتتە ءوزىنىڭ كەيىپكەرىنەن جالىعىپ، ونى «ءولتىرىپ تاستاۋعا» تىرىسقان. 1893 جىلى جازۋشى «اقىرعى ءىس» (The Final Problem) اڭگىمەسىندە حولمستى پروفەسسور موريارتيمەن بىرگە سارقىراماعا قۇلاتادى. بىراق وقىرمان بۇل شەشىمگە قاتتى قارسى بولدى. انگليا مەن باسقا ەلدەردە مىڭداعان حات كەلىپ، حالىق حولمستى قايتا ءتىرىلتۋدى تالاپ ەتتى. اقىرىندا دويل ءوز كەيىپكەرىن «تىرىلتۋگە» ءماجبۇر بولدى. بۇل – شەرلوك حولمستىڭ ادەبي كەيىپكەر عانا ەمەس، ناقتى ءومىر سۇرەتىندەي اسەر قالدىرعان تۇلعا ەكەنىن كورسەتەدى.

XX جانە XXI عاسىرلاردا شەرلوك حولمس بەينەسى سان ءتۇرلى ينتەرپرەتاتسيادا ءومىر سۇرۋدە. تەلەحيكايالار، كينوفيلمدەر، كوميكستەر مەن بەيىمدەلگەن تۋىندىلار ونى جاڭا زامانعا بەيىمدەپ، جاس ۇرپاققا قايتا تانىستىردى. بەنەديكت كامبەربەتچ، روبەرت داۋني كىشى سياقتى اكتەرلەر سومداعان حولمستار زاماناۋي اۋديتورياعا تانىس تۇلعاعا اينالدى.

دەگەنمەن، ۋاقىت وتسە دە، ونىڭ ءمانى وزگەرگەن جوق  – اقىل، لوگيكا، دالەل جانە ادىلدىك. قازىرگى قوعامدا جالعان اقپارات كوبەيىپ، ەموتسيا ۇستەمدىك العان زاماندا حولمستىڭ بەينەسى ادامدى ويلانۋعا، تالداۋعا، دالەل ىزدەۋگە ۇيرەتەدى. ول – سىني ويلاۋدىڭ سيمۆولى.

قازاق وقىرمانى ءۇشىن ماڭىزى 

قازاق وقىرمانى دا شەرلوك حولمستى جاقسى بىلەدى. كەڭەس داۋىرىنەن باستاپ ونىڭ اڭگىمەلەرى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگەن. بۇل كەيىپكەر ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن دە ماڭىزدى. سەبەبى، ول ويلاۋ مادەنيەتىنە, دالەلگە سۇيەنۋگە, شىندىقتى ىزدەۋگە ۇيرەتەدى. قازاق ادەبيەتىندە دە لوگيكالىق تالداۋعا، ادىلدىككە نەگىزدەلگەن كەيىپكەرلەر بار، بىراق حولمستىڭ دەڭگەيىندەگى عىلىمي ويلاۋ جۇيەسى ءالى سيرەك كەزدەسەدى.

حولمستىڭ بەينەسى جاستاردى زەرتتەۋشىلىككە، ىزدەنىسكە, جانە شىندىقتى قورعاۋعا ىنتالاندىرادى. ول – كەز كەلگەن داۋىردە وزەكتى تۇلعا، ويتكەنى ادامزات قانشا دامىسا دا، ادىلدىك پەن اقيقاتتىڭ ماڭىزى ەشقاشان جويىلمايدى.

ارتۋر كونان دويلدىڭ شەرلوك حولمسى – تەك ادەبي كەيىپكەر ەمەس، ادام اقىلىنىڭ مۇمكىندىگىن دالەلدەگەن فەنومەن. ول لوگيكا مەن ينتۋيتسيانىڭ، عىلىم مەن ادامگەرشىلىكتىڭ بىرلىگىن كورسەتتى. حولمستىڭ تۇلعاسى عاسىرلار وتسە دە ءوز قۇندىلىعىن جوعالتپاي كەلەدى، ويتكەنى ول بىزگە ۇلى شىندىقتى ۇيرەتەدى:

«شىندىققا جەتۋدىڭ جولى – ويلاۋ، بايقاۋ جانە دالەلدەۋ».

سوندىقتان شەرلوك حولمس – اقىلدىڭ ماڭگىلىك سيمۆولى، ادىلدىكتىڭ كۇزەتشىسى، ادام رۋحىنىڭ بيىك بەينەسى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz