Júma, 7 Qarasha 2025
Pikir 377 0 pikir 7 Qarasha, 2025 saghat 13:38

Bizge Batys әlemin zertteu ortalyghy kerek!

Suret: Aqorda telegram arnasynan alyndy.

Býgingidey jahandanu zamanynda memleketter arasynda mәdeniyetaralyq dialog pen tarihy zertteulerding manyzy arta týsti. Ortalyq Aziya, sonyng ishinde Qazaq dalasy, ghasyrlar boyy kóptegen Batys әlemining sayahatshylary men ghalymdarynyng nazaryn audarghany ras. Olar Ortalyq Aziyagha sapar shegip, osy ónir turaly qúndy derekter qaldyrdy. Jazghan enbekteri biz ýshin tarihy manyzdy aqparat kózi bolyp qana qoymay, key aqtandaqtardy ashugha sep bolmaq. Biraq búl derekter әli tolyq zerttelmey, jýielenbey otyr. Batys әlemining Ortalyq Aziyagha qyzyghushylyghy ótken ghasyrda, býgin de, bolashaqta da manyzdy bola bermek.

Batys ziyalylary bizdegi ekzotikalyq mәdeniyetke, bay ta­bighatqa, kóshpeli ómir saltyna erekshe nazar audardy. Sonymen qatar olar Qazaq dalasy men Orta­lyq Aziyanyng etnografiyasyn, tarihyn, geografiyasyn zerttedi. Aleksandr fon Gumbolidtten Uiliyam Rikard Karezge deyingi ghalymdardyng irkes-tirkes jazghan kitaptaryndaghy tarihi, mәdeny derekterding manyzy biz ýshin әrqashan qúndy.

Osylardyng bәri Ortalyq Aziyagha, odan beri elimizge jasaghan ekspedisiyalary arqyly qazaq halqynyng túrmys-tirshiligi, tabighaty men mәdeniyeti turaly derekterge toly mәlimetter qaldyrdy. Tipti keybiri qazaq jәne týrki halyqtarynyng mәdeniyetin zerttep, olardyng etnografiyasy men tarihy turaly birneshe enbek jazdy.

Osy orayda bizge Batys әlemin zertteu ortalyghy kerek degen oy tuyndaydy. Atalghan ortalyqtyng manyzdylyghy kóp.

(Suret:Aqorda telegram arnasynan alyndy)

Mәdeniyetaralyq dialogti nyghaytady. Búl ortalyq eki jaq­ty mәdeny almasudy ký­shey­tip, Batys pen Ortalyq Aziya ara­syn­daghy baylanystardy arttyrugha múryndyq bolar edi.

Qúndy derekterdi jýie­leu. Ortalyq Aziya turaly kóp­tegen ­derek pen qoljazba әr­týr­li arhivter men kitapha­nalarda saq­tauly. Olardy jiy­naq­tap, jýie­leu ar­qyly zert­teu­shilerge qol­jetimdi etu manyzdy.

Qazaq tarihyn qayta qa­rastyru. Batys ghalymdarynyng enbekteri keyde óz zamanynyng sayasy kózqarastaryna sýienip jazylghanymen, olarda obek­tivti mәlimetter de bar. Búl mә­li­metter qazaq tarihy men mә­deniyetining beynesin tolyqtyryp, jana qyrlaryn ashuy mýmkin.

Ghylymiy-zertteu ynty­maq­­tastyghy. Ortalyqtyng ashyluy otandyq jәne sheteldik gha­lym­dardyng birlesken jobalar jýrgizuine mýmkindik beredi. Búl óz kezeginde ghylymy baylanystardy nyghaytyp, jana zert­teulerding payda boluyna septigin tiygizedi.

Al ortalyqtyng baghyttary turaly aitsaq:

Arhivterdi zertteu. Batys әlemining arhivterinde saqtalghan Ortalyq Aziya men elimiz turaly qúndy materialdardy izdeu jәne zertteu. Mysaly, AQSh, Kanada, Úlybritaniya, Germaniya, Fransiya sekildi elderding arhiyv­terinde qazaq tarihyna qatysty qújattar saqtalghan.

Qoljazbalardy audaru. Batys jәne amerikalyq sayahat­shylardyng enbekterin qazaq tiline audaru jәne olardyng tarihy derektiligin taldau qajet. Búl arqyly mәdeniyetimiz ben ótke­nimizdi jaqsyraq týsinemiz.

Ghylymy konferensiyalar men seminarlar ótkizgen jón. Batys zertteushileri jәne qazaq ghalymdary birlesken sharalar úiymdastyryp, zertteu nәtiyjelerin talqylau.

Mәdeny almasu baghdarla­malary. Batys elderining uniyver­siytetteri jәne ghylymiy-zertteu ortalyqtarymen baylanys ornatu, studentter men ghalymdardyng almasuyn qamtamasyz etu.

Batys әlemin zertteu orta­lyghynyng ashyluy – elimizding ghylymy jәne mәdeny әle­uetin arttyrugha baghyttalghan ma­nyzdy qadam. Ortalyq Aziya men Batys arasyndaghy tarihy bay­lanys­ty terenirek zerttep, ony zamanauy ghylymy túrghy­dan qay­ta qarastyru mәdeny múra­myzdy saqtaugha jәne ony әlem­dik dengeyde tanytugha mým­­kindik beredi. Búl bastama Ortalyq Aziyanyn, sonyng ishinde memleketimizding tarihy qún­dylyqtaryn jana dengeyge kóterip, bolashaq úrpaq ýshin ma­nyzdy múra qaldyrady. Batys zertteushileri qaldyrghan mol derekterdi zerttep, jýieleu biz­ding tarihy jadymyzdy bayy­­typ qana qoymay, qazaq hal­­qy­nyng mәdeny jәne tarihy ma­nyz­dylyghyn jahandyq dengeyde tanyta alady.

Búl turaly ghalymdardyng da óz kózqarasy bar ekeni anyq. «Negizi «Bizge Batys әlemin zertteu ortalyghy kerek» degen oy qúptarlyq iydeya. Biz bolashaqqa úmtylghan tәuelsiz jas memleket retinde ózimizdi terenirek tanu ýshin, ózimizge de belgisiz aq­tan­daqtardy anyqtau ýshin da­my­ghan Batys elderining qazaq eli, hal­qy jayyndaghy ótken gha­syr­lar­daghy zertteuleri men pi­kir­leri ma­nyzdy ekenine kýmәn joq. Bo­lashaqqa qadam basu ýshin de ótkenindi bilu kerek ekeni ai­dan anyq. Ári búl Abaydan bastalghan qúbylystyng jalghasy bolmaq, hakimning «Shyghysym Batys bop ketti» – degenindey Batystaghy mol qazyna halqymyzgha ruhany silkinis әkeletinine senimdimiz», deydi Angliyada oqyghan IT mamany, abaytanushy Súltan Ybyray.

Al Djordj Vashington uniy­­­versiytetining professory Piyter­ Rollberg: «AQsh pen Qa­zaq­stan­nyng mәdeny baylanysyn zert­teu – ýlken taqyryp. Osy taqy­ryp ayasynda biz eki elding ejelgi ­qa­rym-qatynasy jәne bir-biri­ne de­gen qúrmet pen syilastyq­ty tý­sine alamyz. Memleketter ara mә­deny baylanysty zerdeleu sol el­derding bolashaqtaghy birge damuy men iri jobalardy jýzege asyruyna jol ashady» degen oiyn aitty.

Amerika Qúrama Shtat­ta­rynda ótkizgen bir jyldyq ghy­lymy zertteuim barysynda men Batys әlemining arhivterinde saqtalghan Ortalyq Aziya, әsirese Qazaq dalasy turaly qúndy mәli­metter bar ekenin anyq týsin­dim. Búl zertteu barysynda men әrtýrli uniyversiytet pen zertteu ortalyqtarynyng arhivterimen tanysyp, Batys zertteushilerining enbekteri biz­ding mәdeniyetimiz, tarihymyz jәne etnografiyamyz turaly tyng aqparattargha bay ekenine kóz jetkizdim.

Osy derekterding basym kóp­shiligi jýielenbegen, al Qazaq­standa olar turaly jetkilikti den­­geyde zertteu jýrgizilme­gen. Mysaly, Vashingtondaghy Kongress kitaphanasy, Niu-York qogham­dyq kitaphanasy jәne Harvard uniyversiytetining ar­hiyv­­terin­de qazaqtardyng túr­mysy, salt-dәstýri jәne tarihy oqighalary turaly qúndy qú­jat­tar bar. Búl qújattar tarihy derekkóz retinde ta­riy­hymyzdy keni­nen zertteuge mým­kindik beredi.

Dýisenәli Álimaqyn

Abai.kz

0 pikir