بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ زامانىندا مەملەكەتتەر اراسىندا مادەنيەتارالىق ديالوگ پەن تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. ورتالىق ازيا، سونىڭ ىشىندە قازاق دالاسى، عاسىرلار بويى كوپتەگەن باتىس الەمىنىڭ ساياحاتشىلارى مەن عالىمدارىنىڭ نازارىن اۋدارعانى راس. ولار ورتالىق ازياعا ساپار شەگىپ، وسى ءوڭىر تۋرالى قۇندى دەرەكتەر قالدىردى. جازعان ەڭبەكتەرى ءبىز ءۇشىن تاريحي ماڭىزدى اقپارات كوزى بولىپ قانا قويماي، كەي اقتاڭداقتاردى اشۋعا سەپ بولماق. بىراق بۇل دەرەكتەر ءالى تولىق زەرتتەلمەي، جۇيەلەنبەي وتىر. باتىس الەمىنىڭ ورتالىق ازياعا قىزىعۋشىلىعى وتكەن عاسىردا، بۇگىن دە، بولاشاقتا دا ماڭىزدى بولا بەرمەك.

باتىس زيالىلارى بىزدەگى ەكزوتيكالىق مادەنيەتكە، باي تا­بيعاتقا، كوشپەلى ءومىر سالتىنا ەرەكشە نازار اۋداردى. سونىمەن قاتار ولار قازاق دالاسى مەن ورتا­لىق ازيانىڭ ەتنوگرافياسىن، تاريحىن، گەوگرافياسىن زەرتتەدى. الەكساندر فون گۋمبولدتتەن ۋيليام ريكارد كارەزگە دەيىنگى عالىمداردىڭ ىركەس-تىركەس جازعان كىتاپتارىنداعى تاريحي، مادەني دەرەكتەردىڭ ماڭىزى ءبىز ءۇشىن ارقاشان قۇندى.

وسىلاردىڭ ءبارى ورتالىق ازياعا، ودان بەرى ەلىمىزگە جاساعان ەكسپەديتسيالارى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، تابيعاتى مەن مادەنيەتى تۋرالى دەرەكتەرگە تولى مالىمەتتەر قالدىردى. ءتىپتى كەيبىرى قازاق جانە تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىن زەرتتەپ، ولاردىڭ ەتنوگرافياسى مەن تاريحى تۋرالى بىرنەشە ەڭبەك جازدى.

وسى ورايدا بىزگە باتىس الەمىن زەرتتەۋ ورتالىعى كەرەك دەگەن وي تۋىندايدى. اتالعان ورتالىقتىڭ ماڭىزدىلىعى كوپ.

(سۋرەت:اقوردا تەلەگرام ارناسىنان الىندى)

مادەنيەتارالىق ديالوگتى نىعايتادى. بۇل ورتالىق ەكى جاق­تى مادەني الماسۋدى كۇ­شەي­تىپ، باتىس پەن ورتالىق ازيا ارا­سىن­داعى بايلانىستاردى ارتتىرۋعا مۇرىندىق بولار ەدى.

قۇندى دەرەكتەردى جۇيە­لەۋ. ورتالىق ازيا تۋرالى كوپ­تەگەن ­دەرەك پەن قولجازبا ءار­تۇر­لى ارحيۆتەر مەن كىتاپحا­نالاردا ساق­تاۋلى. ولاردى جي­ناق­تاپ، جۇيە­لەۋ ار­قىلى زەرت­تەۋ­شىلەرگە قول­جەتىمدى ەتۋ ماڭىزدى.

قازاق تاريحىن قايتا قا­راستىرۋ. باتىس عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرى كەيدە ءوز زامانىنىڭ ساياسي كوزقاراستارىنا سۇيەنىپ جازىلعانىمەن، ولاردا وبەك­تيۆتى مالىمەتتەر دە بار. بۇل ءما­لى­مەتتەر قازاق تاريحى مەن ءما­دەنيەتىنىڭ بەينەسىن تولىقتىرىپ، جاڭا قىرلارىن اشۋى مۇمكىن.

عىلىمي-زەرتتەۋ ىنتى­ماق­­تاستىعى. ورتالىقتىڭ اشىلۋى وتاندىق جانە شەتەلدىك عا­لىم­داردىڭ بىرلەسكەن جوبالار جۇرگىزۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە عىلىمي بايلانىستاردى نىعايتىپ، جاڭا زەرت­تەۋلەردىڭ پايدا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.

ال ورتالىقتىڭ باعىتتارى تۋرالى ايتساق:

ارحيۆتەردى زەرتتەۋ. باتىس الەمىنىڭ ارحيۆتەرىندە ساقتالعان ورتالىق ازيا مەن ەلىمىز تۋرالى قۇندى ماتەريالداردى ىزدەۋ جانە زەرتتەۋ. مىسالى، اقش، كانادا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، فرانتسيا سەكىلدى ەلدەردىڭ ارحيۆ­تەرىندە قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتار ساقتالعان.

قولجازبالاردى اۋدارۋ. باتىس جانە امەريكالىق ساياحات­شىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ جانە ولاردىڭ تاريحي دەرەكتىلىگىن تالداۋ قاجەت. بۇل ارقىلى مادەنيەتىمىز بەن وتكە­نىمىزدى جاقسىراق تۇسىنەمىز.

عىلىمي كونفەرەنتسيالار مەن سەمينارلار وتكىزگەن ءجون. باتىس زەرتتەۋشىلەرى جانە قازاق عالىمدارى بىرلەسكەن شارالار ۇيىمداستىرىپ، زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن تالقىلاۋ.

مادەني الماسۋ باعدارلا­مالارى. باتىس ەلدەرىنىڭ ۋنيۆەر­سيتەتتەرى جانە عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىمەن بايلانىس ورناتۋ، ستۋدەنتتەر مەن عالىمداردىڭ الماسۋىن قامتاماسىز ەتۋ.

باتىس الەمىن زەرتتەۋ ورتا­لىعىنىڭ اشىلۋى – ەلىمىزدىڭ عىلىمي جانە مادەني الە­ۋەتىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ما­ڭىزدى قادام. ورتالىق ازيا مەن باتىس اراسىنداعى تاريحي باي­لانىس­تى تەرەڭىرەك زەرتتەپ، ونى زاماناۋي عىلىمي تۇرعى­دان قاي­تا قاراستىرۋ مادەني مۇرا­مىزدى ساقتاۋعا جانە ونى الەم­دىك دەڭگەيدە تانىتۋعا ءمۇم­­كىندىك بەرەدى. بۇل باستاما ورتالىق ازيانىڭ، سونىڭ ىشىندە مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحي قۇن­دىلىقتارىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىپ، بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ما­ڭىزدى مۇرا قالدىرادى. باتىس زەرتتەۋشىلەرى قالدىرعان مول دەرەكتەردى زەرتتەپ، جۇيەلەۋ ءبىز­دىڭ تاريحي جادىمىزدى بايى­­تىپ قانا قويماي، قازاق حال­­قى­نىڭ مادەني جانە تاريحي ما­ڭىز­دىلىعىن جاھاندىق دەڭگەيدە تانىتا الادى.

بۇل تۋرالى عالىمداردىڭ دا ءوز كوزقاراسى بار ەكەنى انىق. «نەگىزى «بىزگە باتىس الەمىن زەرتتەۋ ورتالىعى كەرەك» دەگەن وي قۇپتارلىق يدەيا. ءبىز بولاشاققا ۇمتىلعان تاۋەلسىز جاس مەملەكەت رەتىندە ءوزىمىزدى تەرەڭىرەك تانۋ ءۇشىن، وزىمىزگە دە بەلگىسىز اق­تاڭ­داقتاردى انىقتاۋ ءۇشىن دا­مى­عان باتىس ەلدەرىنىڭ قازاق ەلى، حال­قى جايىنداعى وتكەن عا­سىر­لار­داعى زەرتتەۋلەرى مەن ءپى­كىر­لەرى ما­ڭىزدى ەكەنىنە كۇمان جوق. بو­لاشاققا قادام باسۋ ءۇشىن دە وتكەنىڭدى ءبىلۋ كەرەك ەكەنى اي­دان انىق. ءارى بۇل ابايدان باستالعان قۇبىلىستىڭ جالعاسى بولماق، حاكىمنىڭ «شىعىسىم باتىس بوپ كەتتى» – دەگەنىندەي باتىستاعى مول قازىنا حالقىمىزعا رۋحاني سىلكىنىس اكەلەتىنىنە سەنىمدىمىز»، دەيدى انگليادا وقىعان ءىت مامانى، ابايتانۋشى سۇلتان ىبىراي.

ال دجوردج ۆاشينگتون ۋني­­­ۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پيتەر­ روللبەرگ: «اقش پەن قا­زاق­ستان­نىڭ مادەني بايلانىسىن زەرت­تەۋ – ۇلكەن تاقىرىپ. وسى تاقى­رىپ اياسىندا ءبىز ەكى ەلدىڭ ەجەلگى ­قا­رىم-قاتىناسى جانە ءبىر-ءبىرى­نە دە­گەن قۇرمەت پەن سىيلاستىق­تى ءتۇ­سىنە الامىز. مەملەكەتتەر ارا ءما­دەني بايلانىستى زەردەلەۋ سول ەل­دەردىڭ بولاشاقتاعى بىرگە دامۋى مەن ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋىنا جول اشادى» دەگەن ويىن ايتتى.

امەريكا قۇراما شتات­تا­رىندا وتكىزگەن ءبىر جىلدىق عى­لىمي زەرتتەۋىم بارىسىندا مەن باتىس الەمىنىڭ ارحيۆتەرىندە ساقتالعان ورتالىق ازيا، اسىرەسە قازاق دالاسى تۋرالى قۇندى ءمالى­مەتتەر بار ەكەنىن انىق ءتۇسىن­دىم. بۇل زەرتتەۋ بارىسىندا مەن ءارتۇرلى ۋنيۆەرسيتەت پەن زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ ارحيۆتەرىمەن تانىسىپ، باتىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى ءبىز­دىڭ مادەنيەتىمىز، تاريحىمىز جانە ەتنوگرافيامىز تۋرالى تىڭ اقپاراتتارعا باي ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم.

وسى دەرەكتەردىڭ باسىم كوپ­شىلىگى جۇيەلەنبەگەن، ال قازاق­ستاندا ولار تۋرالى جەتكىلىكتى دەڭ­­گەيدە زەرتتەۋ جۇرگىزىلمە­گەن. مىسالى، ۆاشينگتونداعى كونگرەسس كىتاپحاناسى، نيۋ-يورك قوعام­دىق كىتاپحاناسى جانە حارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ار­حيۆ­­تەرىن­دە قازاقتاردىڭ تۇر­مىسى، سالت-ءداستۇرى جانە تاريحي وقيعالارى تۋرالى قۇندى قۇ­جات­تار بار. بۇل قۇجاتتار تاريحي دەرەككوز رەتىندە تا­ري­حىمىزدى كەڭى­نەن زەرتتەۋگە ءمۇم­كىندىك بەرەدى.

دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz